Qorshaǵan ortany qorǵaý - ıgilikti is
Sabaqtyń taqyryby: «Qorshaǵan ortany qorǵaý - ıgilikti is»
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa Kaspıı boıy oıpaty tóńiregindegi ekologıalyq jaǵdaı, Teńiz kenishi men Qarashyǵanaq ken orny mańyndaǵy eldi mekenderge, janýarlar men ósimdikter álemine kásiporyndardan shyǵatyn ýytty zattekterdiń zalaly men keseliniń qandaı dárejede ekendiginen maǵlumat berý.
Sabaqtyń tanymdyq mindeti: Oqýshylarǵa Batys ólkede ashylyp jatqan ken oryndarynyń paıdasy men zıan keltiretin jaǵdaılaryna dálelder keltirip túsindirý, ekologıalyq jaǵdaılarǵa mán berý, flora men faýnanyń tabıǵattaǵy taralymyna toqtalý, óndiristik qaldyqtardyń joıylý joldary men atmosfera aýasy tazalyǵy monıtorıńi jóninde salystyrmaly túrde túsinik berý.
Sabaqtyń tárbıelik mindeti: Oqýshylardy ólkedegi alynatyn ónimdermen, janýarlar men qustar taralymymen, ósimdikter álemimen, ólkedegi ekologıalyq jaǵdaı jáne qoıylatyn talaptar jóninde tanystyrý.
Sabaqtyń damytýshylyq mindeti: Oqýshylarǵa ólkemizdegi kásiporyndar, olardan shyǵatyn ónim, taralymy, paıdasy men zıandy jaqtary, olardy shekteý men joıý maqsatynda jasalyp jatqan josparly jumystar, talaptar men monıtorıń, shekteýlermen jalpy tanystyrý.
Sabaqtyń túri: aralas.
Sabaqtyń ádisi: mýltımedıa jabdyqtary, baspasóz materıaldary, ınternetti paıdalaný.
Pánaralyq baılanys: geografıa, hımıa, ekologıa, ólketaný, tarıh, matematıka.
Qoldanylatyn qural - jabdyqtar:
Mýltımedıa jabdyqtary, slaıdtar men fotosýretter, beınekamera nemese fotoaparat, baspasóz ben ınternet materıaldary.
Sabaqtyń jospary:
1. Uıymdastyrý bólimi.
2. Jańa taqyryppen tanystyrý
3. Jańa taqyryp boıynsha baǵyttaýysh suraqtar berý.
4. Jańa taqyrypty túsindirý.
5. Jańa taqyrypty oqýshylardyń bergen suraqtarymen pysyqtaý.
6. Oqýshylardy berilgen tapsyrma boıynsha baǵalaý.
7. Jańa taqyrypty qorytyp qaıtalaý,
8. Tapsyrmalar berý.
9. Sabaqty qorytyndylaý. Vıdeo
Sabaqtyń ótý barysy:
1. Uıymdastyrý bólimi:
Oqýshylarmen amandasyp bolyp olardy túgendeý. Kelmegen oqýshylardyń sebebin anyqtaý.
2. Sabaqtyń taqyrybyna toqtalý, tanystyrý.
3. Jańa taqyryp boıynsha baǵyttaýysh suraqtar:
Batys ólkedegi iri mańyzdy kásiporyndardy ataý. Ashylǵan ken oryndary jóninde aıtý. Batys ólkeniń paıdaly qazba baılyqtaryna toqtalý. Memlekettik mańyzy bar ónimder túrine toqtalý.
4. Jańa taqyryp materıalyn túsindirý.
5. Pysyqtaý. Oqýshylar suraǵyna jaýap berý.
6. Tapsyrma boıynsha baǵalaý.
7. Jańa taqyrypty qorytyp aıtý.
8. Tapsyrmalar berý.
9. Sabaqty qorytyndylaý.
Sabaqtyń teorıalyq materıalynyń nusqasy.
Kez kelgen óndiristiń nemese adamnyń qyzmetindegideı, munaı óndirý barysynda da qorshaǵan ortaǵa belgili áser etýdiń negizgi kórsetkishteri retinde ádette mynalar qaralady: atmosferalyq aýanyń lastaný dárejesi, ósimdik pen topyraq jaǵdaılarynyń buzylýy, óndiris qaldyqtarynyń sıpaty men olardy joıý nátıjeleri, ósimdik pen janýarlar álemine áseri. Qandaı bolmasyn zattekpen lastanýdyń dárejesin baǵalaý úshin shekteýli konsentrasıa degen uǵym qoldanylady. Belgili zıandy zattekterdiń bárine memlekettik sanıtarlyq normalar boıynsha shekteýli konsentrasıa kórsetkishteri belgilengen. Osy jerde eskertetin jáıt, Qazaqstan Respýblıkasynyń sanıtarlyq normalary kóptegen lastaǵysh zattekterdiń shoǵyrlanýyna qatysty qatań talaptarmen erekshelenedi, ıaǵnı Qazaqstanda kórsetkishter basqa elderge qaraǵanda, mysaly, AQSH pen Kanadaǵa qaraǵanda tómen. Sonymen qatar, shekteýli konsentrasıa kórsetkishterin «ólim qaýpi bar» konsentrasıa retinde qaraýǵa bolmaıdy. Mysaly, temeki tútininde keıbir zattekterdiń konsentrasıasy shekteýden ondaǵan ese joǵary, al iri qalalardyń (Almaty, London jáne basqalar) turǵyndary is júzinde azot qos oksıdi (NO2) men kómirtegi oksıdiniń (SO) konsentrasıasy árqashan shekteýli konsentrasıadan joǵary bolatyn aýamen demalady. TSHO - nyń óndiristik qyzmetiniń qorshaǵan ortaǵa jalpy áser etýi ELEÝSİZ dep baǵalandy. Bundaı baǵany TSHO - nyń arnaıy qyzmetkerleriniń úzdiksiz júrgizgen baqylaýlarynyń nátıjeleri de, táýelsiz memlekettik baqylaý organdarynyń qorytyndylary da, sonymen qatar birneshe ret TSHO qyzmetiniń tabıǵı ortaǵa tıgizetin áserin baǵalaý jumystaryna qatynasqan bedeldi halyqaralyq saraptaý komısıalarynyń qorytyndylary da rastaıdy. TSHO nysandarynyń Teńiz ken ornynyń mańyndaǵy ekologıalyq júıege (qurylyqtaǵy jáne teńizdegi ósimdikter men janýarlar álemin qosqanda) jalpy áser etýine keshendi baǵalaý júrgizgen qazaqstandyq ǵalymdardyń ǵylymı zertteý jumystary da osyndaı qorytyndyǵa keldi. 1979 jyly ashylǵan Qarashyǵanaq ken orny álemdegi eń iri munaıgaz kondensat ken orny bolyp tabylady. Batys Qazaqstan oblysyndaǵy Qarashyǵanaq kenishi kólemi 280 sharshy shaqyrym jer alyp jatyr, quramy 9 mıllıard barel kondensat jáne 48 trıllıon kýb fýt gaz, jalpy eseppen 2, 4 barel kondensat jáne 16 trıllıon kýb fýt gaz qorynan turady. 1997 jyldan - 2038 jylǵa deıingi aralyqta shetel kompanıalarymen birlesip ıgerip jatyr. Búgin Qarashyǵanaqta gaz óndirý rekordtyq deńgeıge jetti. Negizgi ónim 2004 jyldan bastap Batys rynogyna eksportqa shyǵaryla bastady. Negizinen ónim Kaspıı Qubyrjelisi arqyly Qara Teńizge eksportqa shyǵarylady. Gazkondensaty «Atyraý – Samara» qubyrjelisine jetkiziledi, ol «Transneft» Reseı kompanıasynyń transport jelisimen baılanystyrylǵan.
«Qarashyǵanaq Petrolıým Opereıtıng B. V.»kompanıasy 2008 jyly ekologıalyq baqylaý júıesi halyqaralyq ISO 14001 standarty boıynsha sertıfıkattalǵan. Bul júıe Qarashyǵanaq ken ornyndaǵy ár túrli ekologıalyq qaýip - qaterdi baǵalaýǵa kómektesedi.
Eleýsiz áser degen ne? Ǵalymdardyń aıtýynsha, tabıǵı ortanyń barlyq quramdas bólikteriniń qurylymy men quramynda eleýli ózgerister týǵyzbaıdy jáne olardyń arasyndaǵy baılanysty buzbaıdy.
Jalpy alǵanda, adamzat tirshilik etetin kez kelgen jerde sózsiz taza tabıǵı orta bolmaıdy, tipti adamnyń óz qajettilikterin qamtamasyz etý saldarynyń bárin (kólik, úı - jaılardy jylytý, óndiris, turmys qaldyqtary jáne t. b.) atamaı – aq, onyń tynys alýynyń ózi qorshaǵan ortaǵa áserin tıgizedi. Mysaly, iri qalalar qorshaǵan ortaǵa eleýli áser etedi - aýanyń quramyndaǵy lastaǵysh zattekterdiń konsentrasıasy shekteýden asyp ta túsedi. Qalalardaǵy sý qoımalary, jer asty sýy, topyraq sıaqty tabıǵı ortanyń quramdas bólikteriniń bárinde de lastaǵysh zattekter ár túrli dárejede Qazaqstandaǵy shekteýli konsentrasıadan asady. Ctatıstıka jónindegi agenttiginiń málimetteri boıynsha – jylý energetıkasy 50%, qara metalýrgıa - 20%, tústi metalýrgıa - 13%, hımıa jáne munaı - 4%, basqa salalar - 13% lastaǵysh zattekterdiń shyǵyndaryn quraıdy. Óndiristi jańartý eń aldymen óndiris qyzmetiniń qorshaǵan ortaǵa áserin barynsha azaıtýǵa baǵyttalady. Tabıǵı ortanyń quramdas bólikteriniń bári – atmosferalyq aýa, sý, topyraq ósimdikter men janýarlar álemi úzdiksiz baqylaýǵa alynǵan. Qorshaǵan ortanyń barlyq negizgi parametrlerine úzdiksiz baqylaý júrgizedi - keshendi ekologıalyq monıtorgıngini júzege asyrady. Atmosferalyq aýanyń synamalaryn alý jáne taldaý úzdiksiz avtomattandyrylǵan turaqty baqylaý beketterinde júzege asyrylady. Kúkirtsýtektiń shyǵýy nemese jınalýy múmkin jerlerde kúkirtsýtekti anyqtaıtyn quraldar qosymsha ornatylǵan. Bular aýa sapasyn senimdi baqylaýǵa jáne kútpegen jaǵdaılardyń aldyn alýǵa múmkindik beredi. Baqylaý uńǵymalarynan jer asty sýynyń synamalary alynyp, taldanady.
Lastaǵysh zattekter jınalmaýǵa ornalasqan jerdiń geografıalyq jáne klımattyq erekshelikteri (jel soǵyp turatyn jazyq dala) áser etedi. Teńizdegi aýa tazalyǵynyń syrtqy kórinisi - aýa keńistigin lastaýshy kásiporyndardyń mańynda ornalasqan qalalar men eldi mekenderge tán ýytty tútinniń bolmaýy nemese qardyń qaraımaýy. Aýaǵa taratylatyn shyǵaryndylardyń negizgi kózi - gaz óńdeý zaýytynyń alaýlary. İlespe gazdardyń naqty kezeńde taýarlyq gazǵa óńdeýge jáne ótkizýge múmkin bolmaıtyn shaǵyn bóligi tazartylyp, osy alaýlarda jaǵylady. Keıbir bóligi qaldyq gazdardy jaǵyp tastaıtyn peshtiń murjasy jáne jylytý qazandyǵy men gaz - týrbınaly elektr stansasynyń murjalary arqyly shyǵady. Alǵashqy jyldary gazdardy jaǵýdyń birneshe sebebi bolǵan: gaz óńdeý zaýyty óndirilgen gazdyń barlyq kólemin óńdeýge qabiletsiz bolǵan. Taýarlyq gazdardyń (metan, propan, býtan) sapasy rynokka shyǵarýǵa tómen bolǵandyqtan bir bóligin jaǵýǵa týra kelgen. Qazirgi kezde jańa ozyq tehnologıalardy qoldaný arqasynda ilespe gazdardy óńdep, alaýlarda jaǵylatyn gaz kólemi 80 % – ǵa azaıǵan. Atmosferaǵa taraıtyn shyǵyndardyń úles salmaǵy (ıaǵnı óndirilgen munaıdyń ár tonnasyna shaqqandaǵy shyǵyn kólemi 1997 jyly 10, 4 kg bolsa 2002 jyly 4, 6 kg bolsa) qazirgi kezde 1, 6 kg – ǵa deıin azaıǵan. Qazaqstan boıynsha atmosferaǵa taraıtyn shyǵaryndylar boıynsha Qaraǵandy, Pavlodar, Shyǵys Qazaqstan oblystarynyń kórsetkishteri óte kóp mólsherde. TSHO shyǵyndylarynyń quramyndaǵy negizgi lastaǵyshtar bul kádimgi gaz plıtasynda tamaq pisirgen kezde shyǵatyn jaǵý ónimderi. Qorshaǵan ortany qorǵaý men óndiris qaýipsizdigi Qarashyǵanaq sıaqty tehnıkalyq ken ornyna sátti zertteme júrgizip, paıdalaný úshin eń mańyzdy faktor bolyp tabylady. QPO munaı - gaz óndirisi boıynsha respýblıka boıynsha kóshbasshy retinde tanylyp júr. Óndirý kezinde temperatýranyń kúrt ózgerýi jıi kezdesedi. tehnologıalyq jabdyqtardyń bútindigin qamtamasyz etý kerek. Kómirsýtegi shıkizaty men sý qoryn tıimdi paıdalaný, zıandy shyǵyndylar men qaýipti qaldyqtardyń kólemin azaıtý, gazdyń atqylaýy men aǵýyna jol bermeý qorshaǵan ortany qorǵaý baǵdarlamasynyń negizgi quramdas bóligi bolyp tabylady. Sońǵy úsh jyl ishinde aýada órteletin gaz kólemi 2006 jyly - 60mln tekshemetr, 2007 j. 40 mln. Tekshe, 2008 j.- 33 mln tekshe metr. 2008j. barlyq óndirilgen gazdyń shamamen 99, 78% iske asyryldy - ne satyldy, ne jer qyrtysyna qaıta aıdaldy., ne otyn retinde paıdalanyldy. Bundaı shyǵaryndylar avtokólik tútininen áldeqaıda zıansyz, al temeki tútini quramyndaǵy zıandy zattektermen salystyrǵanda tipti qaýipsiz. Alaýlardy ýaqytsha paıdalaný aqaýlar paıda bolǵan kezde gazdy joıýdyń jáne qyzmetkerler men jaqyn eldi meken turǵyndarynyń densaýlyǵyn qorǵaýdyń mańyzdy quraly bolyp tabylady.
Jer serikterinen jasalǵan sýretter men aerofotosýretter kórsetkendeı, Teńiz ken ornyn ıgerýdiń bastapqy kezeńinde, 1980 jyly kóptegen joldar salynǵanda jáne munaı uńǵymalarynda burǵylaý jumysy qarqyndy júrgizilgen kezde topyraqtyń ósimdik ósetin qabaty tolyq buzylǵan. Joldardy qatty materıaldarmen tóseý arqyly avtokólik qozǵalysy qatań retteldi. 1993 jylǵy jasalǵan aerofototúsirilimderdiń materıaldaryn salystyrǵanda ken ornynyń aýmaǵyndaǵy ekologıalyq júıeniń edáýir qalpyna kelgenin rastaǵan. Janýarlar túri de qazirgi kezde molaıyp keledi. Qosmekendiler men jorǵalaýshylar qaıta qonystanýda. Jorǵalaýshylarǵa Kaspıı teńiziniń tasýy men tartylýy áser etedi. Teńiz deńgeıi kóterilgenshe kenishtiń aımaǵy jyl qustarynyń qysqa merzimge aıaldaıtyn turaǵy bolady. Kaspıı teńiziniń deńgeıiniń kóterilýi saldarynan birshama jem qory paıda bolyp, qustardyń jazǵy faýnasy quramy jaǵynan ózgerdi. Qazir TSHO aýmaǵynda jaqyn jerdegi qalyń qamystar arasynda qustardyń shamamen 40 túri, sonyń ishinde qoqıqaz da uıa salǵan. Sonymen qatar qustar TSHO - nyń sý jınaqtaý toǵandarynda da uıalaǵan, bul toǵandardyń tazalyǵyn aıǵaqtaıdy. Potensıaldy qaýpi bar óndiristik qaldyqtary ónerkásip qaldyqtarynyń arnaıy jabdyqtalǵan polıgonynda ornalastyrylady. Qaldyqtardy ornalastyratyn nysandardyń topyraq pen jer asty sýyna áser etpeýine kóz jetkizý úshin ár polıgonnyń aınalasynda jer asty sýyn baqylaý uńǵymalary ornalasqan. Qaıta paıdalaný baǵdarlamasy hımıalyq zattekterdi, metal bóshkelerdi, avtokólik shınalaryn, akýmýlátorlardy jáne t. b. qaıta paıdalanýdy qamtıdy. Munaı kenishterin Kaspıı teńizi deńgeıiniń kóterilýinen qorǵaý maqsatynda 1990 - 92 jyldary uzyndyǵy 160 km bóget júıesi salyndy. Sýdyń tasýynan qorǵaıtyn bóget munaı ónimderiniń teńiz jaǵalaýynyń akvatorıasyna, sýda júzetin qustar mekendeıtin jáne balyqtardyń kóptegen túri ýyldyryq shashatyn ný qamystarǵa shyǵyp ketýine jol bermeıtin mańyzdy ekologıalyq tosqaýyl qyzmetin atqarady. Qazaqstandyq Balyq sharýashylyǵy ǵylymı - zertteý ınstıtýty (Atyraý) men Zoologıa jáne janýarlardyń tektik qory (genofondy) ınstıtýtynyń mamandary teńiz sýynyń negizgi kórsetkishteri qalypty jaǵdaıda ekenin anyqtady. Qazirgi kezde Qazaqstannyń birneshe ınstıtýtynyń qatysýymen Kaspıı teńiziniń soltústik bóligindegi ósimdikter men janýarlar álemin zertteý maqsatynda zertteýler júrgizilýde. Jyl saıyn tikeleı nemese janama maqsaty óndiristiń qorshaǵan ortaǵa tıgizetin áseriniń dárejesin tómendetý bolyp tabylatyn jobalardyń júzege asyrylýyna qomaqty qarjy jumsaýda: gaz tazartý jáne aýaǵa taraıtyn shyǵaryndylardy azaıtý jónindegi keshendi - tehnologıalyq jelilerdi jańartý, sýdy qaıtadan paıdalaný esebinen sý tutynymyn azaıtýǵa múmkindik bergen jańa kádeleýish qazandyq ornatý, gaz taratý júıesin jańartý jónindegi baǵdarlamaǵa sáıkes ony júzege asyrý úshin óndiriletin suıytylǵan gazdardyń sapasyn eýropalyq deńgeıge kóterýge jáne olardy ótkizýge múmkindik berý nátıjesinde alaýlarda jaǵylatyn gaz mólsherin azaıtý. Sonymen qatar, kúkirtti gazdan aıyrý, ıisi joq kúkirt óndirý, býtandy sýsyzdandyrý, kúkirtti túıirshikteý qondyrǵysy, gazdy kolektorǵa qaıta aıdaý synaqtary jáne ekinshi býyn zaýytyn qosý, jańa polıgondar, qorshaǵan ortany baqylaý jónindegi jańa beketter, qatty qaldyqtardy ornalastyratyn jańa polıgon jáne shıki munaı saqtalatyn rezervýarlardy jańartý arqyly atmosferaǵa taraıtyn shyǵaryndylardy azaıtý. Kaspıı teńiziniń ekologıalyq zerttelýi, aqaba sýdy tazartatyn qondyrǵylar salý, atmosferalyq aýanyń sapasyn baqylaıtyn zerthanalar jabdyǵy sıaqty jobalar engizilýde. Ekologıalyq jobalarǵa búdjetten qomaqty qarjylar bólinýde.
5. Materıaldy pysyqtaý:
Oqýshylar! Taqyryp boıynsha tolyǵyraq túsinik alý úshin maǵan suraq qoıýlaryńa bolady. Jaýap bereıin, surańyzdar.
6. Tapsyrmalar boıynsha jumys jasaıyq.
1 - shi tapsyrma: Batys ólkemizde mekendeıtin janýarlar álemi jóninde aıtý.
2 - shi tapsyrma: Ólkemizde ósetin ósimdikter jaıly aıtý.
3 - shi tapsyrma: Ólkemizdegi paıdaly qazbalar jáne óndiriletin ónimder jóninde aıtý.
4 - shi tapsyrma: Aýyl sharýashylyǵy ónimderi jáne mal sharýashylyǵy.
5 - shi tapsyrma: Ekologıalyq problemalardy sheshýdegi kómegimiz.
7. Jańa taqyrypty qorytyp aıtatyn bolsaq: ekologıalyq máseleler nemese qorshaǵan ortany qorǵaý sharalaryna osy Teńiz kenishin, Qarashyǵanaq ken ornyn mysalǵa ala otyryp, batys ólkemizde qazirgi strategıalyq mańyzy bar, memleketimizdiń maqtanyshyna aınalǵan kári Kaspıı boıy oıpatynda ornalasqan munaı men tabıǵı gaz óndiriletin nysandar mańyndaǵy terıtorıalar men olardyń mańynda qonystanǵan janýarlar men ósimdikterdiń qazirgi hal - jaǵdaıy jóninde habardar bolý, ásirese, osy paıdaly qazbany óndirýde adamǵa qandaı paıdasy men zıandy áserleri bolýy múmkin degen oıdy ortaǵa salyp oılaný. Bolashaqta iske asyrylýǵa tıisti jobalar jóninde bile júrý artyq bolmas degen nıetpen tanystyrylyp jatqan sabaq.
8. Úıge tapsyrma: Batys ólkemizdegi nemese basqa da aımaqtardaǵy ekologıalyq máseleler jóninde baspa betterinen oqý jáne qorshaǵan ortany qorǵaý jóninde oılana júrý.
9. Sabaqty qorytyndylaý: oqýshylardy baǵalaý, tapsyrma berý.
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa Kaspıı boıy oıpaty tóńiregindegi ekologıalyq jaǵdaı, Teńiz kenishi men Qarashyǵanaq ken orny mańyndaǵy eldi mekenderge, janýarlar men ósimdikter álemine kásiporyndardan shyǵatyn ýytty zattekterdiń zalaly men keseliniń qandaı dárejede ekendiginen maǵlumat berý.
Sabaqtyń tanymdyq mindeti: Oqýshylarǵa Batys ólkede ashylyp jatqan ken oryndarynyń paıdasy men zıan keltiretin jaǵdaılaryna dálelder keltirip túsindirý, ekologıalyq jaǵdaılarǵa mán berý, flora men faýnanyń tabıǵattaǵy taralymyna toqtalý, óndiristik qaldyqtardyń joıylý joldary men atmosfera aýasy tazalyǵy monıtorıńi jóninde salystyrmaly túrde túsinik berý.
Sabaqtyń tárbıelik mindeti: Oqýshylardy ólkedegi alynatyn ónimdermen, janýarlar men qustar taralymymen, ósimdikter álemimen, ólkedegi ekologıalyq jaǵdaı jáne qoıylatyn talaptar jóninde tanystyrý.
Sabaqtyń damytýshylyq mindeti: Oqýshylarǵa ólkemizdegi kásiporyndar, olardan shyǵatyn ónim, taralymy, paıdasy men zıandy jaqtary, olardy shekteý men joıý maqsatynda jasalyp jatqan josparly jumystar, talaptar men monıtorıń, shekteýlermen jalpy tanystyrý.
Sabaqtyń túri: aralas.
Sabaqtyń ádisi: mýltımedıa jabdyqtary, baspasóz materıaldary, ınternetti paıdalaný.
Pánaralyq baılanys: geografıa, hımıa, ekologıa, ólketaný, tarıh, matematıka.
Qoldanylatyn qural - jabdyqtar:
Mýltımedıa jabdyqtary, slaıdtar men fotosýretter, beınekamera nemese fotoaparat, baspasóz ben ınternet materıaldary.
Sabaqtyń jospary:
1. Uıymdastyrý bólimi.
2. Jańa taqyryppen tanystyrý
3. Jańa taqyryp boıynsha baǵyttaýysh suraqtar berý.
4. Jańa taqyrypty túsindirý.
5. Jańa taqyrypty oqýshylardyń bergen suraqtarymen pysyqtaý.
6. Oqýshylardy berilgen tapsyrma boıynsha baǵalaý.
7. Jańa taqyrypty qorytyp qaıtalaý,
8. Tapsyrmalar berý.
9. Sabaqty qorytyndylaý. Vıdeo
Sabaqtyń ótý barysy:
1. Uıymdastyrý bólimi:
Oqýshylarmen amandasyp bolyp olardy túgendeý. Kelmegen oqýshylardyń sebebin anyqtaý.
2. Sabaqtyń taqyrybyna toqtalý, tanystyrý.
3. Jańa taqyryp boıynsha baǵyttaýysh suraqtar:
Batys ólkedegi iri mańyzdy kásiporyndardy ataý. Ashylǵan ken oryndary jóninde aıtý. Batys ólkeniń paıdaly qazba baılyqtaryna toqtalý. Memlekettik mańyzy bar ónimder túrine toqtalý.
4. Jańa taqyryp materıalyn túsindirý.
5. Pysyqtaý. Oqýshylar suraǵyna jaýap berý.
6. Tapsyrma boıynsha baǵalaý.
7. Jańa taqyrypty qorytyp aıtý.
8. Tapsyrmalar berý.
9. Sabaqty qorytyndylaý.
Sabaqtyń teorıalyq materıalynyń nusqasy.
Kez kelgen óndiristiń nemese adamnyń qyzmetindegideı, munaı óndirý barysynda da qorshaǵan ortaǵa belgili áser etýdiń negizgi kórsetkishteri retinde ádette mynalar qaralady: atmosferalyq aýanyń lastaný dárejesi, ósimdik pen topyraq jaǵdaılarynyń buzylýy, óndiris qaldyqtarynyń sıpaty men olardy joıý nátıjeleri, ósimdik pen janýarlar álemine áseri. Qandaı bolmasyn zattekpen lastanýdyń dárejesin baǵalaý úshin shekteýli konsentrasıa degen uǵym qoldanylady. Belgili zıandy zattekterdiń bárine memlekettik sanıtarlyq normalar boıynsha shekteýli konsentrasıa kórsetkishteri belgilengen. Osy jerde eskertetin jáıt, Qazaqstan Respýblıkasynyń sanıtarlyq normalary kóptegen lastaǵysh zattekterdiń shoǵyrlanýyna qatysty qatań talaptarmen erekshelenedi, ıaǵnı Qazaqstanda kórsetkishter basqa elderge qaraǵanda, mysaly, AQSH pen Kanadaǵa qaraǵanda tómen. Sonymen qatar, shekteýli konsentrasıa kórsetkishterin «ólim qaýpi bar» konsentrasıa retinde qaraýǵa bolmaıdy. Mysaly, temeki tútininde keıbir zattekterdiń konsentrasıasy shekteýden ondaǵan ese joǵary, al iri qalalardyń (Almaty, London jáne basqalar) turǵyndary is júzinde azot qos oksıdi (NO2) men kómirtegi oksıdiniń (SO) konsentrasıasy árqashan shekteýli konsentrasıadan joǵary bolatyn aýamen demalady. TSHO - nyń óndiristik qyzmetiniń qorshaǵan ortaǵa jalpy áser etýi ELEÝSİZ dep baǵalandy. Bundaı baǵany TSHO - nyń arnaıy qyzmetkerleriniń úzdiksiz júrgizgen baqylaýlarynyń nátıjeleri de, táýelsiz memlekettik baqylaý organdarynyń qorytyndylary da, sonymen qatar birneshe ret TSHO qyzmetiniń tabıǵı ortaǵa tıgizetin áserin baǵalaý jumystaryna qatynasqan bedeldi halyqaralyq saraptaý komısıalarynyń qorytyndylary da rastaıdy. TSHO nysandarynyń Teńiz ken ornynyń mańyndaǵy ekologıalyq júıege (qurylyqtaǵy jáne teńizdegi ósimdikter men janýarlar álemin qosqanda) jalpy áser etýine keshendi baǵalaý júrgizgen qazaqstandyq ǵalymdardyń ǵylymı zertteý jumystary da osyndaı qorytyndyǵa keldi. 1979 jyly ashylǵan Qarashyǵanaq ken orny álemdegi eń iri munaıgaz kondensat ken orny bolyp tabylady. Batys Qazaqstan oblysyndaǵy Qarashyǵanaq kenishi kólemi 280 sharshy shaqyrym jer alyp jatyr, quramy 9 mıllıard barel kondensat jáne 48 trıllıon kýb fýt gaz, jalpy eseppen 2, 4 barel kondensat jáne 16 trıllıon kýb fýt gaz qorynan turady. 1997 jyldan - 2038 jylǵa deıingi aralyqta shetel kompanıalarymen birlesip ıgerip jatyr. Búgin Qarashyǵanaqta gaz óndirý rekordtyq deńgeıge jetti. Negizgi ónim 2004 jyldan bastap Batys rynogyna eksportqa shyǵaryla bastady. Negizinen ónim Kaspıı Qubyrjelisi arqyly Qara Teńizge eksportqa shyǵarylady. Gazkondensaty «Atyraý – Samara» qubyrjelisine jetkiziledi, ol «Transneft» Reseı kompanıasynyń transport jelisimen baılanystyrylǵan.
«Qarashyǵanaq Petrolıým Opereıtıng B. V.»kompanıasy 2008 jyly ekologıalyq baqylaý júıesi halyqaralyq ISO 14001 standarty boıynsha sertıfıkattalǵan. Bul júıe Qarashyǵanaq ken ornyndaǵy ár túrli ekologıalyq qaýip - qaterdi baǵalaýǵa kómektesedi.
Eleýsiz áser degen ne? Ǵalymdardyń aıtýynsha, tabıǵı ortanyń barlyq quramdas bólikteriniń qurylymy men quramynda eleýli ózgerister týǵyzbaıdy jáne olardyń arasyndaǵy baılanysty buzbaıdy.
Jalpy alǵanda, adamzat tirshilik etetin kez kelgen jerde sózsiz taza tabıǵı orta bolmaıdy, tipti adamnyń óz qajettilikterin qamtamasyz etý saldarynyń bárin (kólik, úı - jaılardy jylytý, óndiris, turmys qaldyqtary jáne t. b.) atamaı – aq, onyń tynys alýynyń ózi qorshaǵan ortaǵa áserin tıgizedi. Mysaly, iri qalalar qorshaǵan ortaǵa eleýli áser etedi - aýanyń quramyndaǵy lastaǵysh zattekterdiń konsentrasıasy shekteýden asyp ta túsedi. Qalalardaǵy sý qoımalary, jer asty sýy, topyraq sıaqty tabıǵı ortanyń quramdas bólikteriniń bárinde de lastaǵysh zattekter ár túrli dárejede Qazaqstandaǵy shekteýli konsentrasıadan asady. Ctatıstıka jónindegi agenttiginiń málimetteri boıynsha – jylý energetıkasy 50%, qara metalýrgıa - 20%, tústi metalýrgıa - 13%, hımıa jáne munaı - 4%, basqa salalar - 13% lastaǵysh zattekterdiń shyǵyndaryn quraıdy. Óndiristi jańartý eń aldymen óndiris qyzmetiniń qorshaǵan ortaǵa áserin barynsha azaıtýǵa baǵyttalady. Tabıǵı ortanyń quramdas bólikteriniń bári – atmosferalyq aýa, sý, topyraq ósimdikter men janýarlar álemi úzdiksiz baqylaýǵa alynǵan. Qorshaǵan ortanyń barlyq negizgi parametrlerine úzdiksiz baqylaý júrgizedi - keshendi ekologıalyq monıtorgıngini júzege asyrady. Atmosferalyq aýanyń synamalaryn alý jáne taldaý úzdiksiz avtomattandyrylǵan turaqty baqylaý beketterinde júzege asyrylady. Kúkirtsýtektiń shyǵýy nemese jınalýy múmkin jerlerde kúkirtsýtekti anyqtaıtyn quraldar qosymsha ornatylǵan. Bular aýa sapasyn senimdi baqylaýǵa jáne kútpegen jaǵdaılardyń aldyn alýǵa múmkindik beredi. Baqylaý uńǵymalarynan jer asty sýynyń synamalary alynyp, taldanady.
Lastaǵysh zattekter jınalmaýǵa ornalasqan jerdiń geografıalyq jáne klımattyq erekshelikteri (jel soǵyp turatyn jazyq dala) áser etedi. Teńizdegi aýa tazalyǵynyń syrtqy kórinisi - aýa keńistigin lastaýshy kásiporyndardyń mańynda ornalasqan qalalar men eldi mekenderge tán ýytty tútinniń bolmaýy nemese qardyń qaraımaýy. Aýaǵa taratylatyn shyǵaryndylardyń negizgi kózi - gaz óńdeý zaýytynyń alaýlary. İlespe gazdardyń naqty kezeńde taýarlyq gazǵa óńdeýge jáne ótkizýge múmkin bolmaıtyn shaǵyn bóligi tazartylyp, osy alaýlarda jaǵylady. Keıbir bóligi qaldyq gazdardy jaǵyp tastaıtyn peshtiń murjasy jáne jylytý qazandyǵy men gaz - týrbınaly elektr stansasynyń murjalary arqyly shyǵady. Alǵashqy jyldary gazdardy jaǵýdyń birneshe sebebi bolǵan: gaz óńdeý zaýyty óndirilgen gazdyń barlyq kólemin óńdeýge qabiletsiz bolǵan. Taýarlyq gazdardyń (metan, propan, býtan) sapasy rynokka shyǵarýǵa tómen bolǵandyqtan bir bóligin jaǵýǵa týra kelgen. Qazirgi kezde jańa ozyq tehnologıalardy qoldaný arqasynda ilespe gazdardy óńdep, alaýlarda jaǵylatyn gaz kólemi 80 % – ǵa azaıǵan. Atmosferaǵa taraıtyn shyǵyndardyń úles salmaǵy (ıaǵnı óndirilgen munaıdyń ár tonnasyna shaqqandaǵy shyǵyn kólemi 1997 jyly 10, 4 kg bolsa 2002 jyly 4, 6 kg bolsa) qazirgi kezde 1, 6 kg – ǵa deıin azaıǵan. Qazaqstan boıynsha atmosferaǵa taraıtyn shyǵaryndylar boıynsha Qaraǵandy, Pavlodar, Shyǵys Qazaqstan oblystarynyń kórsetkishteri óte kóp mólsherde. TSHO shyǵyndylarynyń quramyndaǵy negizgi lastaǵyshtar bul kádimgi gaz plıtasynda tamaq pisirgen kezde shyǵatyn jaǵý ónimderi. Qorshaǵan ortany qorǵaý men óndiris qaýipsizdigi Qarashyǵanaq sıaqty tehnıkalyq ken ornyna sátti zertteme júrgizip, paıdalaný úshin eń mańyzdy faktor bolyp tabylady. QPO munaı - gaz óndirisi boıynsha respýblıka boıynsha kóshbasshy retinde tanylyp júr. Óndirý kezinde temperatýranyń kúrt ózgerýi jıi kezdesedi. tehnologıalyq jabdyqtardyń bútindigin qamtamasyz etý kerek. Kómirsýtegi shıkizaty men sý qoryn tıimdi paıdalaný, zıandy shyǵyndylar men qaýipti qaldyqtardyń kólemin azaıtý, gazdyń atqylaýy men aǵýyna jol bermeý qorshaǵan ortany qorǵaý baǵdarlamasynyń negizgi quramdas bóligi bolyp tabylady. Sońǵy úsh jyl ishinde aýada órteletin gaz kólemi 2006 jyly - 60mln tekshemetr, 2007 j. 40 mln. Tekshe, 2008 j.- 33 mln tekshe metr. 2008j. barlyq óndirilgen gazdyń shamamen 99, 78% iske asyryldy - ne satyldy, ne jer qyrtysyna qaıta aıdaldy., ne otyn retinde paıdalanyldy. Bundaı shyǵaryndylar avtokólik tútininen áldeqaıda zıansyz, al temeki tútini quramyndaǵy zıandy zattektermen salystyrǵanda tipti qaýipsiz. Alaýlardy ýaqytsha paıdalaný aqaýlar paıda bolǵan kezde gazdy joıýdyń jáne qyzmetkerler men jaqyn eldi meken turǵyndarynyń densaýlyǵyn qorǵaýdyń mańyzdy quraly bolyp tabylady.
Jer serikterinen jasalǵan sýretter men aerofotosýretter kórsetkendeı, Teńiz ken ornyn ıgerýdiń bastapqy kezeńinde, 1980 jyly kóptegen joldar salynǵanda jáne munaı uńǵymalarynda burǵylaý jumysy qarqyndy júrgizilgen kezde topyraqtyń ósimdik ósetin qabaty tolyq buzylǵan. Joldardy qatty materıaldarmen tóseý arqyly avtokólik qozǵalysy qatań retteldi. 1993 jylǵy jasalǵan aerofototúsirilimderdiń materıaldaryn salystyrǵanda ken ornynyń aýmaǵyndaǵy ekologıalyq júıeniń edáýir qalpyna kelgenin rastaǵan. Janýarlar túri de qazirgi kezde molaıyp keledi. Qosmekendiler men jorǵalaýshylar qaıta qonystanýda. Jorǵalaýshylarǵa Kaspıı teńiziniń tasýy men tartylýy áser etedi. Teńiz deńgeıi kóterilgenshe kenishtiń aımaǵy jyl qustarynyń qysqa merzimge aıaldaıtyn turaǵy bolady. Kaspıı teńiziniń deńgeıiniń kóterilýi saldarynan birshama jem qory paıda bolyp, qustardyń jazǵy faýnasy quramy jaǵynan ózgerdi. Qazir TSHO aýmaǵynda jaqyn jerdegi qalyń qamystar arasynda qustardyń shamamen 40 túri, sonyń ishinde qoqıqaz da uıa salǵan. Sonymen qatar qustar TSHO - nyń sý jınaqtaý toǵandarynda da uıalaǵan, bul toǵandardyń tazalyǵyn aıǵaqtaıdy. Potensıaldy qaýpi bar óndiristik qaldyqtary ónerkásip qaldyqtarynyń arnaıy jabdyqtalǵan polıgonynda ornalastyrylady. Qaldyqtardy ornalastyratyn nysandardyń topyraq pen jer asty sýyna áser etpeýine kóz jetkizý úshin ár polıgonnyń aınalasynda jer asty sýyn baqylaý uńǵymalary ornalasqan. Qaıta paıdalaný baǵdarlamasy hımıalyq zattekterdi, metal bóshkelerdi, avtokólik shınalaryn, akýmýlátorlardy jáne t. b. qaıta paıdalanýdy qamtıdy. Munaı kenishterin Kaspıı teńizi deńgeıiniń kóterilýinen qorǵaý maqsatynda 1990 - 92 jyldary uzyndyǵy 160 km bóget júıesi salyndy. Sýdyń tasýynan qorǵaıtyn bóget munaı ónimderiniń teńiz jaǵalaýynyń akvatorıasyna, sýda júzetin qustar mekendeıtin jáne balyqtardyń kóptegen túri ýyldyryq shashatyn ný qamystarǵa shyǵyp ketýine jol bermeıtin mańyzdy ekologıalyq tosqaýyl qyzmetin atqarady. Qazaqstandyq Balyq sharýashylyǵy ǵylymı - zertteý ınstıtýty (Atyraý) men Zoologıa jáne janýarlardyń tektik qory (genofondy) ınstıtýtynyń mamandary teńiz sýynyń negizgi kórsetkishteri qalypty jaǵdaıda ekenin anyqtady. Qazirgi kezde Qazaqstannyń birneshe ınstıtýtynyń qatysýymen Kaspıı teńiziniń soltústik bóligindegi ósimdikter men janýarlar álemin zertteý maqsatynda zertteýler júrgizilýde. Jyl saıyn tikeleı nemese janama maqsaty óndiristiń qorshaǵan ortaǵa tıgizetin áseriniń dárejesin tómendetý bolyp tabylatyn jobalardyń júzege asyrylýyna qomaqty qarjy jumsaýda: gaz tazartý jáne aýaǵa taraıtyn shyǵaryndylardy azaıtý jónindegi keshendi - tehnologıalyq jelilerdi jańartý, sýdy qaıtadan paıdalaný esebinen sý tutynymyn azaıtýǵa múmkindik bergen jańa kádeleýish qazandyq ornatý, gaz taratý júıesin jańartý jónindegi baǵdarlamaǵa sáıkes ony júzege asyrý úshin óndiriletin suıytylǵan gazdardyń sapasyn eýropalyq deńgeıge kóterýge jáne olardy ótkizýge múmkindik berý nátıjesinde alaýlarda jaǵylatyn gaz mólsherin azaıtý. Sonymen qatar, kúkirtti gazdan aıyrý, ıisi joq kúkirt óndirý, býtandy sýsyzdandyrý, kúkirtti túıirshikteý qondyrǵysy, gazdy kolektorǵa qaıta aıdaý synaqtary jáne ekinshi býyn zaýytyn qosý, jańa polıgondar, qorshaǵan ortany baqylaý jónindegi jańa beketter, qatty qaldyqtardy ornalastyratyn jańa polıgon jáne shıki munaı saqtalatyn rezervýarlardy jańartý arqyly atmosferaǵa taraıtyn shyǵaryndylardy azaıtý. Kaspıı teńiziniń ekologıalyq zerttelýi, aqaba sýdy tazartatyn qondyrǵylar salý, atmosferalyq aýanyń sapasyn baqylaıtyn zerthanalar jabdyǵy sıaqty jobalar engizilýde. Ekologıalyq jobalarǵa búdjetten qomaqty qarjylar bólinýde.
5. Materıaldy pysyqtaý:
Oqýshylar! Taqyryp boıynsha tolyǵyraq túsinik alý úshin maǵan suraq qoıýlaryńa bolady. Jaýap bereıin, surańyzdar.
6. Tapsyrmalar boıynsha jumys jasaıyq.
1 - shi tapsyrma: Batys ólkemizde mekendeıtin janýarlar álemi jóninde aıtý.
2 - shi tapsyrma: Ólkemizde ósetin ósimdikter jaıly aıtý.
3 - shi tapsyrma: Ólkemizdegi paıdaly qazbalar jáne óndiriletin ónimder jóninde aıtý.
4 - shi tapsyrma: Aýyl sharýashylyǵy ónimderi jáne mal sharýashylyǵy.
5 - shi tapsyrma: Ekologıalyq problemalardy sheshýdegi kómegimiz.
7. Jańa taqyrypty qorytyp aıtatyn bolsaq: ekologıalyq máseleler nemese qorshaǵan ortany qorǵaý sharalaryna osy Teńiz kenishin, Qarashyǵanaq ken ornyn mysalǵa ala otyryp, batys ólkemizde qazirgi strategıalyq mańyzy bar, memleketimizdiń maqtanyshyna aınalǵan kári Kaspıı boıy oıpatynda ornalasqan munaı men tabıǵı gaz óndiriletin nysandar mańyndaǵy terıtorıalar men olardyń mańynda qonystanǵan janýarlar men ósimdikterdiń qazirgi hal - jaǵdaıy jóninde habardar bolý, ásirese, osy paıdaly qazbany óndirýde adamǵa qandaı paıdasy men zıandy áserleri bolýy múmkin degen oıdy ortaǵa salyp oılaný. Bolashaqta iske asyrylýǵa tıisti jobalar jóninde bile júrý artyq bolmas degen nıetpen tanystyrylyp jatqan sabaq.
8. Úıge tapsyrma: Batys ólkemizdegi nemese basqa da aımaqtardaǵy ekologıalyq máseleler jóninde baspa betterinen oqý jáne qorshaǵan ortany qorǵaý jóninde oılana júrý.
9. Sabaqty qorytyndylaý: oqýshylardy baǵalaý, tapsyrma berý.
You Might Also Like
-
Uzatyp aq tilekpen erke qusyn, jadynda qyzdarynyń júredi Áke
