InfoHub Logo

EKİ MYŃ JYL JÚREKTİ TERBETKEN JYR

KİRİSPE

Qazaq halqy ǵasyrlar boıy aıtyp kelgen bul jyr saharadaǵy mal ósirýshi taıpalardyń shyǵarǵan bir jarqyn sáýletti áńgimesi. Bul týraly jazylǵan ádebıet árbir tilde orasan kóp, solardyń ishinde orys ádebıetshileriniń pikiri erekshe oryn alady.

Bul jazýlardy zerttegende, olardyń asa kóńil qoıyp, qyzyǵa qaraǵany, ásirese, Kórpesh pen Baıan sulýdyń tarıhı zamannan kele jatqan uly munarasy, sáýletti etip jasaǵan bıik kesheni. Eski qazaqtar ondaı qurylysty «dyń», «dińgek» dep ataǵan. Mundaı eskertkishter Qazaqstannyń kóp jerinde osy kúnge deıin saqtalyp keledi. (Olar týraly keıinirek toqtalamyz).

Qozy Kórpesh - Baıan sulý kúmbezi Aıagózdiń oń jaǵasynda, Tańsyq degen aýylǵa qarsy salynǵan. Qozy Kórpesh - Baıan sulý ańyzy boıynsha, Sarybaıdyń inisi Taılaq bı Tobyl ózeni boıynan Aıagózge tórt san qol (40 myń kisi) jiberip, Qozy Kórpeshke as berip, at shaptyryp, toı jasaıdy, Qozy men Baıan sulýdyń kúmbezin berik etip turǵyzyp, olardyń sýretin tasqa túsiredi. Baıan sulýdyń óńin, kelbetin ádemilep keltiredi (Radlovtyń varıanty).

Janaq aqynnyń jyrlaýynsha, elý myń kisini bastap kelgen Aıbas. Olar úsh kósh jerden (90 kılometr) tas tasyp, Aıagózdiń bıik belesinen kúmbez jasaıdy. Ol kúmbez áli tozǵan joq, olardy umyttyrmaı, artynda belgi bolyp keledi (Janaq).

Ólse - daǵy Qozykem armany joq,
Sýret bolyp bitipti Aıagózge.
(Janaq)

Halyq ańyzy boıynsha, Qozy Kórpesh - Baıan sulý kúmbezi qalanǵan tasty basqa bir taýdan ákelgen. Taý men Aıagóz ózeniniń boıynda kóptegen taıpalardyń myńdaǵan kisileri atpen tizbektele turyp, bir qoldan bir qolǵa berip jetkizip turǵan.

V.V.Radlov Qozy Kórpesh - Baıan sulý munarasynyń qaı zamanda turǵyzylǵanyn jete tanymaǵan. Oǵyz-qypshaq dáýirinde «dyń» salý ádeti bolǵanyn, ol sóz búginge deıin qazaq penen túrik tilinde saqtalyp kelgenin bilmegen.

Qazaqtarmen qatar «dyń», «deńgli», «deńgli tepe» túrikmenniń kóp jerinde kezdesedi, ásirese Nısa, Nıshman qalalarynyń túbinde, Anaý meshitiniń qasynda ádemi saqtalǵan. Olar óziniń qalyby boıynsha ne dóńgelek, ne tórt buryshty bolyp kórinedi; Qazaqstandaǵy eń eski dyńdarmen salystyrǵanda keıinirek jasalǵan oǵyzdar Syr boıynan aýyp, Amýdarıaǵa barǵan kezden (XI ǵ.) paıda bolǵan. Olardyń eski túri kóbine tastan (Nuratada), keıbireýleri balshyqtan, pahsadan salynyp, tóbesi buzyla bastaǵan. Syrdarıa boıynda tolyp jatqan bıik «dyń qorǵandar» sondaı kurylystyń qaldyǵy. V.V.Radlovtyń bul aıtylǵan dyń qurylysynan habary bolmaı, «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» keshenin turǵyzǵan qalmaqtar bolý kerek» dep joramal jasaǵan. Sondaı-aq ol keshenmen birge qatar jasalǵan bir top músin tastar arasynda myńjyldyq aıyrma bar dep qaraǵan. Búgingi jańa zertteýler bul tujyrymdy teriske shyǵarady. Qasynda músin tastar qoıyp turǵyzǵan dyńdar Ulytaýda, Keńgir boıynda osy kúnge deıin saqtalyp kelgen. Onyń ústine V. Rýbrýk: «Kýmany (Kıpchakı) stroıat dlá bogacheı pıramıdy (dyń), t.e. ostrokonechnye doma, hotá kamneı tam ı ne nahodátsá», - degen.

Óte aıanyshty jeri, V.V.Radlovtyń álgindeı jańsaq oılaryn keıingi zertteýshiler paıdalanyp, ǵylymǵa birtalaı qıyndyqtar keltirip otyr.

Jyrdaǵy eń jarqyn túrde aıtylatyn ádemi sýret Qozy Kórpeshtiń kesheni men onyń ishinde turǵan tórt músin tas. Olar týraly jyrda bylaı delingen:

Sýreti Aıagózdiń tasynda tur,
Qabyry ekeýiniń qasynda tur,

Aıagóz boıynda turǵan bul keshen men onyń ishindegi músin tastar - ıslamnan kóp buryn jasalǵan óte eski dáýirdiń belgileri. Olar Túrik qaǵanaty kezinde (VI - VIII ǵǵ.) shyqqan. Adamnyń sýretin salǵan músin tasty halyq sol kezden erekshe qadirlegen. Mundaǵy tórt músin tas keshenniń kúnshyǵys jaq betinde turǵan. Olardyń úsheýi - áıel, bireýi - jas jigit, halyq ańyzy boıynsha, bular Qozy Kórpesh - Baıan sulý, onyń apalary Aıtańsyq, Aıǵyzdyń sýretteri dep aıtylady. Jáne bir ǵajaıyp jeri, olardyń aty tek qana músin tasta saqtalyp qoımaı, jer attaryna da qoıylyp otyrǵan. Onyń zor dáleli Baıannyń atymen atalatyn sol jerdegi «Baıan júrek» taýy, Aıagózge quıatyn eki ózenniń biriniń aty -Aıtańsyq, biriniń aty - Aıǵyz. Bulardyń barlyǵy bir kezdegi tarıhta bolǵan oqıǵany eske túsirip, solardyń halyq ortasyna kóp taraǵan tereń syrlaryn saqtap kelgen, ásirese «Baıan júrek» taýy. Baıan men Qozy Kórpeshtiń jıi qosylyp súıisken jeri dep bilý kerek.

Jaqynyraq kelip qaraǵanda, Qozy Kórpesh - Baıan sulý kesheniniń sáýletti túri halyqqa úlken áser etken. Aıagóz ózeniniń boıyn órlep ótetin jolaýshylar, ǵalymdar, áskerbasylar oǵan soqpaı ketpegen, keshen olardy ózine eriksiz tartyp, ol týraly qazaq halqy aıtatyn ańyzdardy jazyp alý úlken ádebıet murasyna aınalady.

Jalpy aıtqanda, qazaq halqynyń qarıa sózine oı bólý XVIII ǵasyrdyń ortasynan beri qaraı bastalady. Bul kezde qazaqtyń ataqty bıleri, sheshenderi orys halqynyń bilgish adamdarymen kezdesip,olarǵa qazaq halqynyń tarıhyn, shejiresin, oı-sanasyn qozǵap, kóp jańalyqtar aıta bastaǵan. Qazaq halqynyń shejiresine, qarıa sózine kóp oı bólgen ǵalymdar - V.N.Tatıshev (1686-1750), N.I.Novıkov (1744-1818), N.I.Karamzın (1766-1826). Qazaq halqynyń qarıa sózin, epos jyryn birinshi ret jazyp alýǵa úles qosqan -G.I.Spasskıı, I.P.Shangın, G.F.Gene. «Qozy Kórpesh» jyrynyn qazaqsha eski qoljazbasyn alǵash ret (1827 jyly) tapqan I. Belenısın.

Bul jyrdy Belenısın Peterborda senatqa, bilim oryndaryna aparyp kórsetedi, qaı jerden tapqanyn aıtady. Bul másele A.S.Pýshkınge de tanys bolady. Keıin Orynborǵa kelgende (1833 j.) A.S.Pýshkın qazaq halqynyń aýyz ádebıetine erekshe kóńil bólip, «Qozy Kórpesh» jyryn esine túsiredi. Osynyń dáleli retinde Pýshkınniń qaǵazdarynyń ishinde «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń bir nusqasy saqtalyp kelgen. Onymen qatar aqyn ol jyrdyń 1812 jyly Ýfada shyqqan varıantymen de tanys bolǵan tárizdi. Qazaq jyrshylary aıtatyn «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń mahabbatty ardaqtaıtyn sújeti A.S.Pýshkınge óte unaǵan. Bul jyrdyń mazmunyn A.S.Pýshkınge jazyp bergen Orynbordyń jas ınjeneri K.A.Býh (1812-1895) Plúshar ensıklopedıasynyń «Rýsskaıa starına», «Vestnık Evropy», «Otechestvennye zapıskı» jýrnaldarynyń avtory. A.S.Pýshkın Orynborǵa kelgende K.A.Býh onymen jaqsy tanysyp, áńgimesine qatynasyp júredi. A.S.Pýshkın Berdy aýylynda bolǵanda ondaǵy bashqurttardan qara sharýanyń kóterilis jaǵdaıyn surap, qazaq halqynyń alyp erleri týraly ańyz, áńgime tyńdaıdy, keıbir qazaq jyrlaryn orysshaǵa aýdartyp otyrady, «Qozy Kórpesh» tizbegi sondaı kóshirmeniń bir túri. A.S.Pýshkın men K.A.Býhtyń Orynborda kezdeskeni bizge kópten beri belgili.

Qozy Kórpesh pen Baıan sulýdyń kesheni týraly qazaq ańyzdary kóp jazyp alynǵan. Ol keshendi eń alǵash sıpattap málimdegen akademık I.P.Falk (1771 j.). Saıahatshy G.Voloshın keshendi sýretke túsiredi, kartasyna jazyp alady. Onyń kartasy búginge deıin Syrtqy ister mınıstrliginiń úlken arhıvinde saqtalyp keledi. G.E.Katanaevtyń zertteýinshe, Voloshın 1771 jyly Óskemennen shyǵyp, Balqashtyń janynan ótip, İle ózenin boılap Quljaǵa barady. Osy jyly ol ataqty «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» keshenin, onda turǵan tórt músin tasty sýretke túsirip alady, keshenniń planyn, onyń mańaıyndaǵy kórinisti túsiredi, barlyǵy úsh sýret, bir plan.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» keshenin eń alǵash ret zerttep, ol týraly halyq aýzynda saqtalyp kelgen ańyzdardy birinshi ret jazyp alǵan ǵalymdardyń kórnektileri P.S.Pallas, I.G.Andreev, A.I.Levshın.

Bul keshendi G.F.Genske jaqsylap aıtyp bergen tatar saýdageri Murtaza Faızýllın, onyń sózin Gens 1824 jyly jazyp alady. Asa qundy derekterdiń biri - I.Belenısınniń túsirgen sýretteri (1827). Ol Qozy Kórpesh keshenin, onyń ishinde turǵan tórt músin tasty ádemilep sýretke túsirip, Peterborǵa alyp barady. Senatqa jazǵan bir raportynda «Sdelany rısýnkı, snátye mnoıý na samom meste proısshestvıı, s granıtnyh ızobrajenıı geroev ızvestnoı povestı» - degen.

Qozy Kórpesh keshenin XIX ǵasyrdyń 30-jyldary jaqsylap kórip, onyń ańyzyn oryssha jazyp alǵan ǵalymnyń biri astronom B.Fedorov, 40-jyldary eskertkishti A.I.Shrenk baryp kórgen, 50- jyldary keshen týraly áńgimeni N.A.Abramov t.b. hatqa túsirgen.

Qozy Kórpesh - Baıan sulý kúmbezin 1846 jyly Uly júzde bolatyn toıǵa bara jatqan A.Ianýshkevıch kóre almaı ketedi. «Ia poterál vozmojnostposetıt mogılý, pokryvaıýshýıý ostankı vlúblennyh Kozy Korpesha ı Baıan sýlý, ývıdet na nem kamnı, gde rezes stepnogo vaıatelá ostavıl potomstvo portrety romantıcheskoı pary» (Dnevnık 1847,76).

Qozy Kórpesh - Baıan sulý keshenin, onda turǵan músin tastardy tereńirek zerttegen ǵalym - Shoqan Ýálıhanov. Bul belgini kórýge ol birneshe ret kelgen. Ǵalymnyń baqylaýynsha, Qazaqstan jerinde saqtalǵan arhıtektýra belgileriniń eń eskisi pıramıda - munara, dyń túrinde kezdesedi. Dyńdy ádette daladaǵy taspen órip turǵyzady. Ol jerden joǵary kóshirilgen bıik munara, onyń irgesin tik buryshty túrde turǵyzyp, ústin súıirlep joǵary kóteredi. Mundaı dyń qurylysyn P.S.Pallas Torǵaı ólkesinde Toǵyzaq ózeniniń boıynan kórgen, endi biri - Jetisýda, Aqsý ózeniniń bas jaǵynda - Ordabaıdyń kesheni dep atalady. Onyń ishinde tik turǵyzǵan músin tas bar. Onyń túri Qozy Kórpesh - Baıan sulý keshenimen birdeı. Shoqan bul dińgekti kórý úshin ádeıi izdep barady.

Shoqannyń eń alǵash kórýinshe «eki ǵashyqqa arnap salǵan ataqty belgi osy kúnge deıin Aıagóz ózeniniń oń jaǵasynda. Qyzyl - Qıa beketinen 10 shaqyrym tómenirek, Semeıden Qapalǵa baratyn joldan 1,5 shaqyrymdaı árirek turady. Kúmbezdi taspen qalap, arasyna balshyq quıyp otyrǵan. Bıiktigi - 7 qulashtaı. Astyn tórt buryshty qyrlap kóterip, ústin pıramıda sıaqty etip, ishinde eńsesi bar kúmbez etip jasaǵan. Úıdiń ishki qabyrǵasynda tastan dóńgelete jasaǵan kisi otyratyn oryndyqtar bar. Esigi ońtústik - shyǵysqa qaraǵan, joǵarǵy jıeginde tereze sıaqty tesikteri kórinedi... Kúmbezdiń irgesinde tórt músin tas tur, olardyń úsheýin alqamen áshekeılegen. Bireýi ózgesinen kóp bıik, biraq basy joq, bir qara nadan qaǵyp túsirgen. Oıǵa júırik bir qazaqtyń aıtýynsha, bul basyn shaıtan qaǵyp túsirgen Qodar bolý kerek deıdi. «Biraq Qodardyń músin tasy óz qabyrynyń basynda tur» (Valıhanov, IV, 417).

Shoqannyń baqylaýynsha, dyńnyń eń kórkemi - Qozy Kórpesh - Baıan sulý kesheni (1853). Ol Aıagóz qalasynan 90 shaqyrym tómende. Keshenniń ishki qabyrǵasynda granıtpen qıyp istegen tórt músin tas turǵyzǵan. Olardyń omyraýyn ádemilep alqamen áshekeılep, basyna ádemi kımeshek jaýyp, qoldaryna kóze saýyt ustatyp túsirgen. Halyq ańyzy boıynsha, bul músin tastar - poemada jyrlanatyn qaharmandardyń sýreti. Qazaq aqyndary bul jyrdy uzaq tún boıy aıtyp, taýysyp bitire almaıdy. Keshennen bir shaqyrymdaı árirek jeke qoıylǵan bir músin tas tur. Onyń túrin, bet-aýzyn sondaı jeksuryn etip túsirgen, halyq ańyzy ony jurt súımeıtin Qodardyń tasy dep aıtady.

1856 jyly Shoqan Ystyqkólge saıahatqa bara jatyp, Qozy Kórpesh keshenin ádemilep sýretke túsirmekshi bolady. Ol týraly óziniń kúndelik dáptepinde bylaı dep jazǵan:

«Men Aıakózdi sondaı súıemin, sondaı qadirleımin, oǵan sulý Baıannyń altyn shashty Qozy Kórpeshke ǵashyqtyǵy týraly ańyzy sebepker bolý kerek, olardyń mahabbatpen baılanysty áreketi osy ózenniń boıynda ótken, bul sebep ońaı dúnıe emes qoı».

Shoqan keshenge bettep, Aıagózden shyqqanda kún jańbyrly bolady. Bul jańbyr Shoqandy da, onyń at aıdaýshy jámshigin de ábigerge túsiredi. Bul jańbyr oılaǵan oıdy iske asyrýǵa bóget bolatyn túri bar. «Esil Baıannyń elesin túsire almaı ketýim óte aıanyshty» dep jazdy Shoqan. Bular keshenniń qasyna kelgende jańbyr quıyp turady. Kúımeniń terezesin ashyp qaraǵanda, ózenniń arǵy betinde kóp terektiń ortasynda túri qyzyl kirpishten jasalǵan sıaqty bolyp keshenniń uzyn munarasy kórinedi. Mundaı jańbyrly kúni qazaqtardyń antıkasyn (eski ónerin) sýretke túsirip alý múmkin bolmaıdy. Músin tastardy Shoqan qaıtar jolynda tegisimen sýretke túsirip alady, bir ókinishtisi, keshenniń sýreti arhıvinde saqtalmaǵan, joǵalyp ketken. «Qozy Kórpeshti» zerttegende Shoqannyń joǵaryda keltirgen altyn oılary jarqyn qazynanyń biri bolyp kóringendiginde sóz joq.

Shoqanmen qatar Qozy Kórpesh keshenin XIX ǵasyrdyń orta kezinde kóp qaraǵan ǵalymnyń biri - P.P.Semenov-Tánshanskıı. Ol kisi óziniń jol dápterine «Kishkene Aıagóz beketine taıaý jerde (Tańsyq) qazaq ańyzynda ádemi saqtalǵan Qozy Kórpesh munarasyn kórdim. Bir aıanyshty nárse - onyń bıik basyn bireý zeńbirekpen atyp túsirgen. Ondaı vandalızm (buzaqylyq) kimge kerek bolǵanyn túsine almadym» dep jazǵan. Ǵalymnyń zertteýinshe, munarany (keshen) jalpaq profır ústine turǵyzǵan, keshenniń asty, jan-jaǵy teń túsken bıik qabyrǵa, onyń ústine bıik tórt qyrly munara ornatqan, profır taspen qalap shyǵarǵan. İshki jaǵy tórt buryshty úı, ústinde bıik eńsesi bar, onyń bıiktigi - 6 metrdeı (sajen).

Ǵalymnyń sýretteýinshe, Qozy Kórpesh kesheni qazaq dalasyna keń tanylǵan eskertkish, qazaqtar onyń basyna tabynýǵa kelip júredi. Bul keshenmen tyǵyz baılanysyp otyrǵan áıgili poezıalyq ańyz bar. Ańyz qaharmandary - Qozy Kórpesh pen onyń súıgen jary Baıan sulý. Qozy Kórpeshti Qodar atyp óltirgende Baıan sulý da birge óledi. P.P.Semenov-Tánshanskıı de, Radlov sıaqty keshen men músin tastyń arasynda eshbir baılanys joq degendi aıtady. Munyń qate ekenin biz joǵaryda kórsettik, zertteýshilerdiń baıqaýynsha, keshenniń qaı zamanda jasalǵanyn qazaqtar umytqan, tek ańyzdy ǵana jadynda saqtap kelgen. «Qozy Kórpesh» jyryn qazaq aqyndary saǵattar boıy aıtyp bitire almaıtyn bolǵan.

Bul keshendi qysqasha sıpattap, onyń ańyzyn keltirip otyratyn bir top ofıser oılary da saqtalǵan, olardyń ishinde asa kóńil qoıǵandary M.Pýtınsev (1863), A.K.Geıne, P.Galıskıı, taǵy basqalar.

M.Pýtınsev óziniń dápterinde bylaı dep jazǵan: «Biz, Shebalın ekeýimizdi Ombydan Almatyǵa komandırovkaǵa jibergen edi. Jol-jónekeı «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» dep atalatyn qazaqtyń tamyn kórdik. Onyń ishinde jatqan adamdardyń bireýi - qyz da, bireýi -jigit. Olar - qazaq dalasynda kóp taraǵan ataqty poemanyń qaharmandary. Bul keshendi bilmeıtin qazaq sırek kezdesedi. Óziniń saǵynyshty oıǵa batqan muńdy kezinde birin-biri súıgen eki ǵashyqty eske túsirip, kózinen jasyn tógip jyrlap otyrady, mahabbaty úshin janyna salǵandy kótergen arý qyzdyń erlik isin sýrettep, súıgeninen qalyp qoıǵan saǵynyshty ómirin ózi qurban etkenin aıtady». «Qozy Kórpesh» sújetin M.Pýtınsev Aıagóz boıynda jazyp alǵan (1863 j). Biraq jyrdyń mazmunyn túsinbeı, qatelikter jibergen. Onyń jazýynda jas jigit Baıan sulý, jannan asqan sulý qyzdy Qozy Kórpesh dep ataǵan. Mundaı kemshilik M.Pýtınsev jazýynyń ózge jerlerinde de kezdesip otyrady. Ol Qarabaı men Sarybaıdy «dva sýltana - otsy vlúblennyh, naezdnıkı grabıtelı. Onı otpravılıs na promysl, t. e. na barantý» dep kórsetken. «Qozy Kórpesh -Baıan sulý» jyrynyń qaı nusqasyn alsań da, eki baıdyń el tonaǵysh buzaqy bolyp sýrettelmeıtini málim.

Qozy Kórpesh - Baıan sulý keshenin zerttegen ǵalymdar G.N.Potanın, N.P.Pantýsov, S.Baranov, N.N.Balkashın, I.A.Kastane, P.P.Rýmánsev, V.I.Masalskıı. Bulardyń aıtýynsha, Qozy Kórpesh — Baıan sulý kesheni - tórt qyrly pıramıda (dyń), bıiktigi – alty qulash (16 m), biryńǵaı qalyń tastan turǵyzylǵan. Úıdiń ishi joǵary eńse bolyp kóteriledi. Belginiń qasynda ańyzda aıtylatyn qaharmandardiki delinetin tórt músin tas turǵan.

Qozy Kórpesh - Baıan sulý kesheni týraly eń qadirli eńbektiń biri - E.Baranovtyń zertteýi. Bul kisi keshendi birneshe kún tekserip, aldymen onyń sáýletti beınesin sýretke, músin tastardy fotoǵa túsiredi, olar týraly halyq ańyzyn jazyp alady. Zertteýshiniń oıynsha, ańyz Semeı óńirinde kóbirek taraǵan. Onyń sújetin Baranov orys tilinde jazyp alady. Aǵyzdyń sıpattaýynsha, Aıagóz, Tarbaǵataı, Alakól, Alataý, Balqash tóńiregin Qarabaı men Sarybaı degen týysqan eki kisi meken etip júredi, bul ekeýi uly men qyzyn bala kúninen atastyryp qoıǵan bolady. Biraq bir adam el ishinde sóz taratyp, «bul eki bala qosylsa, baqytsyz bolady» depti-mis. Qarabaı osyǵan senip, jaılaýdan Aıagózge kóship ketedi. Sarybaıdyń aǵasy Ajybaıdyń «antymyzdy berik ustaıyq, sertten taımaıyq» degenine Qarabaı qulaq aspaı, kóshe jóneldi. Kóp ýaqyt Baıanaýyl taýyn jaılap otyrady. Ol arada Baıan sulýdy kórýge kóp seriler jınalady. Qodar Baıandy olardan qyzǵanyp, jolshybaı qudyq qazyp, týra Alataýǵa tartady. Eriksiz almaq bolǵan Qodarǵa Baıan úsh túrli qıyn shart qoıady: a) maldyń esebin al, á) sýsyz jerden kóp tereń qudyq kaz, b) Tańsyqtyń kúmbeziniń qasyna Aıagózdiń sýyn keltirip, úlken kól jasa, deıdi. Qodar bunyń bárin isteıdi. Bul kezde Baıan sulýdy izdep, elinen Qozy Kórpesh shyǵady. Onyń jolda kórgen qıyndyqtary Janaq aqyn aıtqandaǵymen birdeı. Aldymen Baıanaýylǵa kelip, Qarabaıdyń kóship ketkenin biledi. Jurtta saıǵaqtyń etin qaqtap otyrǵan bir qartqa jolyǵady. Ol Qozynyń qalaı ketip bara jatqanyn bilýge shyqqan Ajybaıdyń adamy eken, Qozyǵa jol kórsetedi.

Qozy Qarabaıdyń aýylyna kelip, mal baǵýshy bolady. Óziniń kim ekenin Baıan sulýǵa sezdirý úshin bir kúni Qodar joqta kıiz úıdiń esiginiń aldynda otyryp, ádemi kúı tartyp, án salady. Ekeýiniń jas kúninen atastyrylǵan tarıhyn baıandaıdy. Sóz arasynda «Jaqynda dosy keledi, qabyldar ma eken qalyndyq» dep qaıtalap otyrady. Bir kúni Baıan Qozynyń jarqyraǵan altyn shashyn kórip qalyp, onyń Qozy ekenine ábden senedi, sodan keıin kúımede birge jatyp júredi. Sońǵy saryndary ózge nusqalardaǵymen birdeı.

Qozy Kórpesh munarasy týraly halyq ańyzyn kóbirek jınaǵan túrkolog N.N.Pantýsov. Ǵalym óz oılaryn jergilikti gazetterde, jýrnalda, keıde jeke kitap túrinde jarıalap otyrdy. «Bul belgi, - deıdi ol, - ótken-ketken adamdardy ózine qaratpaı qoımaıdy. Ol joıqyn uly munara alystan túsi qyzylkúreń tartyp turady. Halyq ańyzy boıynsha, ony qalap shyǵarǵan tasty Alataýdan, Tarbaǵataı taýynan alyp kelgen. Taý men Aıagózdiń arasynan myńdaǵan atty kisi qoıyp, tasty bir qoldan bir qolǵa berip otyrǵan. Turǵyzǵan munarany kóp zaman kún kózi shalyp, jel mújigen soń, onyń túsi de ózgerip, syny kete bastaǵan». Budan ári N.N.Pantýsov «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń mazmunyn tanystyrady. (Ol týraly biz basqa taraýda toqtalamyz).

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» munarasyn, onyń sújet qurylysyn kóp jyl boıy qyzyǵa zerttegen aıaýly ǵalymdardyń biri G.N.Potanın. Ol kisiniń oıynsha, eski dáýirden kele jatqan keıbir munaralar qazaq jerinde óte qadirli sanalady. Sonyń biri - Semeı oblysyndaǵy Qozy Kórpesh - Baıan sulý kesheni. Keshen munarany daladaǵy tastardyń bir kelisti túrlerinen jasaǵan. Qozy Kórpesh - baqytyna jetpeı ólgen bir ǵashyq. Ańyz boıynsha, Qodar Baıan sulýdy kúshpen almaqshy bolyp, Qozyny atyp óltirgen. Biraq Baıan onyń qolyna túspeıdi, Qozymen birge óledi.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn jańadan jınap, onyń munarasyn jaqsylap zertteý úshin G.N.Potanın kóp ǵalymdarmen, qazaq aqyndarymen, shejire aıtýshylarmen tyǵyz baılanysyp otyrady. Osynyń nátıjesinde onyń qolyna «Qozy Kórpesh - Baıan sulýdyń» birneshe varıanty túsedi;olardy jibergen ataqty Abaı aqyn (1884 j), E.A.Aleksandrov, K.V.Ýrasov, taǵy basqalar. A.N.Sedelnıkovtyń G.N. Potanınge jazǵan bir hatynda (№285) «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» ańyzyn jıý týraly búgin Atbasarǵa hat jazyp jiberdim» dep kórsetilgen.

G.N.Potanınniń «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn jańadan jınaý kerek degen pikirine A.N.Beloslúdov bylaı degen: «Sizdiń Qozy Kórpesh týraly jazǵan hatyńyzǵa kóp oı bóldim, ol týraly árbir aýdanǵa hat jazyp, suratyp jatyrmyn, iske asatyn túri bar. Bul ańyzdyń varıanty neǵurlym kóp bolsa, solǵurlym asa bermekshi» (№32). 1917 jylǵy hatynda A.N.Beloslúdov ekspedısıaǵa shyǵyp bara jatqanyn bildirip, «Qozy Kórpesh» jyryn Balqash tóńireginen, onyń munarasy turǵan Aıagóz mańyndaǵy qazaqtar ortasynan jıyp alsam degen nıetin aıtady. Semeıge taıaý jerde onyń jańa nusqasy tabyla qoımaıdy, bári Katanovtyń varıantyna uqsas kelip otyrdy. «Qozy Kórpeshtiń keshenine eki ret bardym, onda músin tastar bútindeı joq. Keshenniń bir jaq búıirin artıllerıst nysana ǵyp atqan, ol qazir buzyla bastaǵan. Marqum aǵamnyń (Vıktor Nıkolaevıch) maǵan aıtýynsha, Qozy Kórpeshtiń eki músin tasyn Germanıaǵa alyp ketken. Vıktor Nıkolaevıch Qozy Kórpeshtiń ólimin sýretke túsirý úshin kóp málimet jınap alǵan edi» (35 hat) dep málimdeıdi.

«Qozy Kórpesh» jyryn, basyna qoıǵan munarasyn tekserýmen birge G.N.Potanın epos qaharmanynyń ótken jolyn da eske túsirip aıtady. Bul jol - Qarabaıdyń Aıagózden Arqaǵa, odan ári Esil, Tobyl ózenine deıin kóship baryp qaıtatyn joly. Árbir varıantta kezdesetin attary: Aıagóz, Jaýyr, Meızek, Toqyraýyn, Jamshy, Altynsandyq, Qarqaraly, Baıanaýyl, Qaraótkel (Esil boıy), Dombyraly, Monshaqty, Túmen.

Qozy Kórpeshtiń jazdygúni otyratyn jaılaýy keıbir eski varıant boıynsha teriskeıde, Túmennen ári Muz teńizine taıaý jerde delinedi. Muny Derbisalın varıantynan (1834 j.) kóremiz:

Bir sý bar uzyn aqqan teris tústikte
Tabarsyń tap sol jerden Qozy Kórpeshti.

Demek, bul jer uzyn aqqan Ertis pen Ob ózeniniń qosylǵan jerleri. Aıbas Baıan sulýǵa baryp, eline qaıtqanda, Aıagózden bastap Arqanyń barlyq jerin ońtústikten teriskeıge qaraı aralap ótedi. Jolynda Jaýyr, Jamshy, Qarqaraly, Baıanaýyl, Nupa qalady, Dombyraly, Monshaqty, Esil ózeninen ótip Túmenge, sodan keıin Muz taýynda otyrǵan úıine keledi.

Aıbas qula at tizginin bir tartyp
Muz taýynda otyrǵan úıge barǵan.
(Radlov varıanty)

Baıan erjetkende Qozy Kórpeshke arnap, Aıbastan ádemi dúnıeler jiberip otyrady, onyń ishinde Altyn sandyq (Jamshy ózenine taıaý jerdiń aty), Qarqara (bas kıim), Dombyra, Monshaq (Monshaqty) bolady. Bulardy G.N.Potanın «Aıbastyń izderi» dep ataǵan. Demek, Qozy Kórpesh erjetkende Baıan sulýdyń birinshi ret baryp kórgeni Qozynyń aǵasy Aıbas. Jyrdyń árbir varıantynda Aıbas Baıan sulýdyń jibergen sálemdemesin Qozykege jetkize almaı, jolshybaı joǵaltyp otyrady. Jyrda bylaı degen:

Aıbas qul adasqanyn endi bildi,
Ǵaryp janyn qyz úshin otqa saldy.
Baıan týǵan jerinde de demin alyp
Baıanaýla degen taý sodan qaldy,
Jamshyda aq jamshysy túsip qaldy,
Dombyrasy, monshaǵy birge tústi.
Aıbas qul adasqanyn endi bilip,
Esil, Nura boıyna qaıtyp keldi.
(Shóje, 1846 j)

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń keıbir varıantynda Qarabaı jazdygúni Aıagózden soltústikke, Túmenge qaraı kóshse (Janaq aqyn), Sarybaı o da Syr boıynan Arqaǵa kóship barady, ekeýi soltústikte jaılaýda júrip dos bolady, ol jaqta buǵy óte kóp, ekeýi ańǵa shyǵyp, buǵy atyp qyzyq kóredi. Ańyzdyń aıtýynsha, «Sarybaıdyń arǵy atasy túrikmen edi» deıdi. Bul áfsana eski dáýirde Syr boıyn qonystaǵan ne oǵyz, ne qypshaqtardy eske túsiredi.Ýİ-H ǵasyrlarda oǵyz ben qypshaqtardyń qystygúni Syr boıyn qonystap, jazdygúni Saryarqaǵa jaılaýǵa shyǵatynyn Jýveını, Rashıdeddın, Abylǵazy ádemilep sýrettegen. Demek, bul ońtústik pen soltústik arasynda kóship júrý tártibi túý eski dáýirden kele jatqan dástúr. Qystygúni jyly jaqty qonystap, jaz shyǵa soltústikke, salqyn jaqqa jaılaýǵa kóship baryp otyrý eski saqtarda, ǵundarda, úısin, qańlylarda bolǵan ádis. Bul jaǵdaı eski zamannyń qyzyq áńgimesi «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» ańyzynda jarqyn túrde saqtalǵan.

Bul jyrdyń V.V.Radlov jazyp alǵan varıanty boıynsha, Qarabaı jazǵytury Aıagózden shyǵyp, aldymen Jorǵa, Jaýyr, Shubaraıǵyr taýlaryna kelip otyrady. Bul jerlerdiń aty Shubartaý aýdanynyń jerlerinde osy kúnge deıin saqtalǵan. Shubaraıǵyrdan shyǵyp, Qarabaı, Qazanǵap, Qýsaq, Toqyraýyn, Jamshy ózenderine kelip, malyn semirtedi, odan Ormanbet, Atbasar tóńiregindegi Esil ózenine keledi, odan ári Dombyraly, Monshaqty taýlarynan ótip Túmenge, Muz teńiziniń jaǵasyna deıin barady. Jyrda bul sýret óte jarqyn túrde aıtylǵan:

Ormanbetten attanǵan on san noǵaı,
Bireýiniń aqyly on san qoldaı.
Muztaýyna eki han keldi kóship,
Baılyǵy shyqqan eken talaı-talaı.

Muhtar Áýezov bastyryp shyǵarǵan Janaq aqyn varıanty da soltústikke qaraı jaılaýǵa kóshýdiń sýretin ashyq túrde bergen. Qarabaı Aıagózden shyǵyp, taǵy da Jorǵa, Shubaraıǵyr taýyna keledi, odan keıin Meızekke ótedi (Abyraly aýdany, Janaqtyń týǵan jeri), odan Toqyraýyn, Jamshy baryp, odan ári Altynsandyq (Aqsha taý tóńiregi), Qarqaraly, Baıanaýla, Shidertini basyp, Qaraótkelge (Esil boıyna) jetedi. Munan soń Dombyraly, Monshaqtyny basyp, Túmenge, Muz teńizine ótedi. Osy arany jaılap qaıtady. «Qozy Kórpesh - Baıan sulý». Janaq aqyn aıtýynsha. (Jınaǵan M. Áýezov 1936,235 - 236 b).

Janaq aqyn aıtqan varıant boıynsha, Tobyl ózeniniń boıy shalqyp jatqan uly jaılaý. Odan arǵy jaılaýdy Baltaly dep ataǵan. Bul jazǵy ádemi úı jasaý úshin ylǵı balta alyp júrý ádet bolǵandyqtan, qoıylǵan at bolsa kerek. Jyrda ol týraly aıtylǵany:

Toqtamaı kún-tún qatyp ýdaı kóship,
Eki baı Baltalyǵa birdeı keldi.

Baltaly - Muz teńizine taıaý turǵan salqyn baıtaq jaılaý, joıqyn ólke, shybynsyz jaz, Qarabaı Aıagózge kóshe qashyp jónelgende, eki qyz ol jermen qoshtasyp, jórgekte jetim qalǵan Qozykeni esine túsiredi.

Halyq eposynda Muz teńiziniń mańaıy qypshaqtardyń jaz boıy otyratyn jaılaýy. Eki qyz muny ádemi sýrettegen. Qypshaqtyń bul jaılaýy ásirese «Aq Kóbek» jyrynda óte jarqyn túrde aıtylǵan. Alyp er Aq Kóbek jaýmen alyspaıdy, onyń alysatyny bir ǵana teńizdiń muzy, tabıǵattyń aıaýsyz kúshi, muz arshyp, malǵa jaıylym, óris izdep tabady.

«Qozy Kórpesh» jyryndaǵy bir ádemi motıv - Qozykeniń aǵasy Aıbastyń Baıan sulýdy kórip qaıtsam degen tilegi. Ol kezde Qozykeniń áli bala kezi. Aıbas Qarabaıdyń kósh jolyna túsim, onyń Aıagózde otyrǵan aýylyna keledi. Ol jerde Aıtańsyq pen erjetip kele jatqan Baıandy kórip qatty qýanady, jarqyrap ósip kele jatqan Qozykeni aıtyp, olardy qýantady. Biraq Qarabaı men Qodardyń surqıa isine kezdesip, qaǵysyp qalady. Baıan men Aıtańsyqtyń kómegimen qutylyp shyǵady. Baıan sulý Aıbasty jolǵa shyǵaryp turyp bylaı dedi:

Aý ıgim, bul tilińe seneıin - aı!
Ikemge burynǵydaı keleıin - aı,
Aparyp Qozykege tabys qylsań,
Qolymnan aıatyn júzik bereıin - aı!

Onymen qabat altyn dombyrasyn, taǵy kóp altyn dúnıeler jiberedi. Bul qadirli tartýlardy Aıbas úıine jetkize almaı, jol-jónekeı joǵaltyp otyrdy. Halyq ańyzy Altynsandyq, Qarqara (Qarqaraly), Dombyra (Dombyraly), Monshaq (Monshaqty) sekildi ataýlardy Baıan sálemdemeleri túsip qalǵan jerler dep esepteıdi.

Jyrda úzilmeı aıtylatyn kıeli saryn - Shoqterek. Ol - Qozy Kórpesh pen Baıan sulýdyń qyzyq kórip, ǵashyqtyq ómirin qosqan, ekeýiniń mahabbat týyn tigip, eki júrektiń birikken jeri. «Qozy Kórpesh» áfsanasynda qazaqtar bul Shoqterekti sondaı sáýletti etip, shalqyta aıtyp bergen. Halyq ańyzy boıynsha, ol Shoqterek keıingi zamanǵa deıin saqtalyp kelgen. Ony birinshi ret qazaqtardyń aıtýynan jazyp alǵan akademık I.P.Falktiń adamdary, Shoqterek Qozy Kórpesh - Baıan sulý munarasynan 8 shaqyrymdaı soltústik-batysta turǵan. Qazaq jyrshylary ony ádemi jyrmen Aıagózge saýda istep júrgen Murtaza Faızýllınge aıtyp bergen. V.V.Radlov jazyp alǵan varıant boıynsha, bul Shoqterekke Aıbas talaı ret kelgen. Aldymen Baıan sulý ólip jatqan Qozykeni qushaqtap kóp qaıǵyrady. Keıin Taılaq bı bastaǵan el Arqadan Aıagózge kelip, Qozy Kórpesh pen Baıan sulýdyń munarasyn turǵyzady. Úlken toı jasap, as beredi. Halyqtyń qarıa sózi boıynsha, Aıbas pen Aıǵyzdyń kesheni de osy Shoqterektiń qasynda bolǵan. Bir tańǵalarlyq nárse, bul Shoqterektiń turǵan jerin ótken ǵasyrdaǵy qazaqtar jaqsy bilip, sol mańdy kartaǵa túsirip júrgen kisilerge aıtyp beredi. Osynyń nátıjesinde 1909 jyly shyqqan Kúnbatys Sibirdiń on shaqyrymdyq kartasynda «Chok-terek» birge shyǵady. Bul kartada Qozy Kórpeshtiń Aıagóz boıynda turǵan bıik munarasy, Aıbastyń beıiti kórsetilgen. Aıǵyzdyń kesheni de osy arada bolǵan. Ol jerdi«Les Chokterek» dep ataǵan. Bir kóńil bólerlik nárse, Shoqterekti XIX ǵasyrdyń 30 – jyldary Kvartleı degen polák sýretke túsirip, onda Qozy Kórpeshti esterine túsirip otyrǵan Baıan sulý, Aı, Tańsyq, atpen kelip turǵan Aıbastyń beınesin kórsetken. Bul I.Belenısınniń «Qozy Kórpesh -Sulý» jyryn óte qyzyǵa zerttep júrgen kezi. Ókinerligi sol, I.Belenısınniń ózi túsirgen sýretteri, ol jınap alǵan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń qyzyq nusqalary ázir tabylmaı jatyr

* * *

Qozy Kórpesh - Baıan sulýdyń búginge deıin saqtalyp kelgen munarasy, olardyń músin tastary, olarǵa uıa bolǵan Shoqterek týraly jarqyn túrde aıtylatyn ańyzdar, epos jyrlar da az emes. «Qozy Kórpesh - Baıan sulýdyń» qaǵaz betine túsken eń eski nusqasy XVI ǵasyrdyń sońynda Orazmambettiń arhıvinde saqtalyp kelgen. Ol arhıvti jaqsylap paıdalanǵan Hýsaın Faızhanov V.R.Rozenge daıyndaǵan qoljazba katalogyna kirgizip qoıǵan ( Arhıv 777, op. I, d. 37 № I).

XVIII ǵasyrdan beri qaraı «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» áfsanasyn ádemi jyrlaǵan ataqty aqyndar - Ormanshy Saqaý aqyn, Janaq aqyn, Nysanbaı, Naıman bala, taǵy basqalar. Olardyń qoljazbalary XIX ǵasyrdyń bas kezinde elge kóp taralǵan. Qazaqsha eski qoljazbalardy asa qadirlegen kisiniń biri A.A.Speranskıı, ınjener Belenısın edi (1822). A.A.Speranskııdiń qolyna Abylaı zamanynyń bir eski qoljazbasy túsedi, Barlyǵy 30 betteı. Speranskıı ony orysshaǵa aýdartyp, qazaqsha nusqasy men aýdarmasyn Aleksandr İ-niń keńesine jiberedi. Ol búginde Lenıngrad arhıvinde saqtaýly jatyr. XIX ǵasyrdyń bas kezinde qazaqsha jazylǵan qoljazbanyń eń eskisi «Edige» jyry, Qozy Kórpesh - Baıan sulý», «Aqbala», «Bozjigit», «Seıfil - Málik» (1817 jyly Qazanda basyldy), «Násipname qazaq», «Qarataý» - «Aqtaban shubyryndy», «Shyńǵysname». «Sátemir han», «İzbasty baı», «Jan-janýarlardyń daýlasqany» («Tyshqannyń ósıeti»), taǵy basqalar.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń XIX ǵasyrdyń basynda arabsha jazylǵan bir qoljazbasyn birinshi ret Baıanaýyl tóńireginen tapqan ınjener I.Belenısın (1825 jyl). Ol qazaqsha túpnusqa men aýdarmany Peterborǵa aparyp, Senatqa tapsyrady.

Biraq olar búginde qandaı jerde jatqany belgisiz. Olardy tabý úshin Senattyń kóp arhıvin, Azıa departamentiniń arhıvterin tegis qaraý kerek. I.Belenısın dekabrıstermen úndes bolǵan, ár nárseni júırik biletin, oqymysty kisi. Ol birneshe jyl qazaq dalasynda jumys istep, 1833 jyly Peterborǵa qaıtyp ketedi. Onda baryp Senatta Azıa departamentinde, Ǵylym akademıasynda qazaqtardyń rýhanı tirshiligi, ádebıeti, halyqtyq salty týraly leksıalar oqyp júredi. Peterbordyń kóp ǵalymdary «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn budan jaqsylap biledi. Keıin astronom V.Fedorovtyń «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» ańyzyn jazyp alýy da (1838) osymen baılanysty.

Bul kezde «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn asa jarqyn túrde jyrlaǵan aqynnyń biri -Bolat Ǵubaıdollauly Ýálıhanov. Ol Peterborǵa qazaq delegattaryn basqaryp eki ret barady (1824,1828 jyldary). Osy sońǵy barǵanynda Senat onyń «Qozy Kórpeshti» aıtatynyn estip, ádeıi jıylys ashyp, Bolatqa «Qozy Kórpesh» jyryn aıtqyzady. Bolat ony bir kún emes, úsh kún boıy serpilte, sharyqtatyp aıtady, kórgender tań qalady. Bul áńgime Peterborǵa tegis jaıylady. Bolatty Nıkolaı patshanyń ózi kórgisi keledi. Bolat onyń aldynda da aǵyl-tegil jyr tógedi, qasynda turǵan tilmash orysshaǵa aýdaryp otyrady. Bolat Ýálıhanov 1865 jyly qaıtys bolǵan. Onyń Senatta «Qozy Kórpesh» jyryn aıtqany sol kezdegi «Severnaıa pchela» degen gazette habarlanǵan.

XIX ǵasyrdyń 40-jyldaryna deıin Shoqannyń ákesi «Qozy Kórpesh» jyrynyń kóp varıantyn jınap alǵan, keıin oǵan Shoqan da óz úlesin qosady. Olardyń ishinde Qusmuryn, Baıanaýyl nusqasy, Janaqtyń, Shójeniń varıanty, taǵy basqalar bar.

XIX ǵasyrdyń bas kezinde «Qozy Kórpesh» ańyzyn eń alǵash orys tiline jazyp alǵan N.M.Karamzın edi. Ol ólgen soń onyń zertteýi bir jýrnalda basylyp shyqty.

V.V.Radlov «Qozy Kórpesh» jyrynyń túrli tilde aıtylatyn nusqalaryn jıǵan, onyń ishindegi eń tolyǵy jáne óte baǵaly varıanty qazaq tilinen jazylyp alynǵan.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń eki nusqasyn, onyń ishinde Shoqan jazyp alǵan Qusmuryn varıantyn jáne Shóje aıtqan nusqany (1864) I.N.Berezın óziniń hrestomatıasyna kirgizedi. Bul ekeýi de Shoqan arqyly N.F.Kostyleskııge túsken nusqalar edi.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń qysqasha mazmunyn orys tilinde aıtyp berýshiler E.Starkov, A.M.Nıkolskıı, P.M.Melıoranskıı, V.A.Kýdashev, N.F.Katanov, M.V.Gotovıskıı, N. Ia.Koshshın, I. Tarakanov. «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryna asa tereń baǵa bergen ǵalymnyń biri B.A.Kýftın. Ol kisi «Qozy Kórpesh» jyryn qazaqtardyń «Romeo - Djýlettasy» dep ataǵan. Ǵalym Qozy men Baıannyń bir-birine qosylýyna zulym kúshterdiń qarsy bolǵanyn, munyń aqyry ǵashyqtardyń ólimimen bitkenin, olardyń kesheni saharada osy kúnge deıin saqtalyp kelgenin,ol halyq ortasynda sondaı áıgili, qadirli ekenin aıtady.

I Tarakanov «Qozy Kórpesh Baıan sulý» áńgimesin ádemi tilmen aıtyp berýdi oılasa da, kóp jerin buzyp, halyq ańyzynan alystap ketken. Munda tek jyrdyń aty ǵana keltirilgeni bolmasa,sújeti tegisimen avtordyń óz oıy.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn orys tiline birinshi ret aýdarýǵa kóńil bólgen Lazarev ınstıtýtynyń stýdenti Fedor Ardashev. Ol týraly málimetti G.E.Haıttyń aıtýynan kórýge bolady. Alaıda bul jyrdy orysshaǵa ádemi aýdarǵan tek Georgıı Nıkolaevıch Tverıtın. Ol qazaq tilin bala kezinen bile bastaǵan. Onyń týyp-ósken jeri búgingi Kókshetaý oblysy, Shýche stansıasy. Bul Georgıı qazaq balalary oqıtyn mektepte oqyp, qazaqsha sýdaı bilip alady. Oǵan óte jaqyn bolǵan aǵaıyndy eki bala Jamaqaevtar, olar Georgıımen qazaqsha sóılesip júredi. Keıin ol Tobyl semınarıasynda oqyp, ádebıetke qyzyǵady, talanty joǵary órlep, óz ómirin áńgime etip jaza bastaıdy; Lenıngradqa baryp oqyǵan kezinde akyndyq shyǵarmalar jazady. 1913 jyly Tverıtın qazaqtyń epos jyryn orys tiline aýdarýdy qulshyna qolǵa alady. «Meniń, - deıdi aqyn, - qazaq ortasyna kóp taraǵan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn, óziniń tarıhı negizin ádemi saqtaǵan kórkem ǵajaıyp ańyzdy óleńmen aıtyp bergim keledi». Aýdarmashynyń apasy T.M. Farafontova oǵan kóp qazaq materıaldaryn jınap beredi. Alǵashqy qoljazbasynyń kirispe sózinde aqyn bylaı degen: «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» - qazaq halqynyń tolqyndy kúımen jyrlaıtyn mahabbat jyry. Tili tátti quıylma aqyndar ony keń dalanyń túkpir-túkpirine jetkizip, asqan jyrshylar ony kórkem beınege aınaldyrǵan.

Bul jyrdy orysshalaý maqsatymen Georgıı Nıkolaevıch epostyń ártúrli varıantyn izdeıdi. Aıagóz boıynda turatyn Qozy Kórpesh - Baıan sulý munarasyn kórip, ony sýrettep jazady: «Munara qyzyl tastan salynǵan, bıiktigi - 10 qulash. Ol sondaı qadirli dúnıe, qazaqtar onyń qasynan ótkende jaı ótpeıdi, kóp aınalyp, duǵa oqyp, tarıhı zamanda romantıkaly drama týǵyzǵan qaharmandardy esine túsiredi». Bir kemshilik jeri G.N.Tverıtın V.V.Radlovtyń jańsaq pikirine qosylyp, «Qozy Kórpesh kesheni XVII ǵasyrda salynǵan bolý kerek» dep tujyrym jasaǵan.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn aýdarýǵa kiriskende onyń paıdalanǵan derekteri Shoqannyń jazýlary, Noǵaıbaı aqynnyń shyǵarmasy (Tarbaǵataı), I.A.Anıchkovtiń, A.N.Harýzınniń zertteýleri «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» týraly Aqmola oblystyq gazetinde basylyp shyqqan halyq ańyzy jyrdyń Janaq aıtqan varıanty. Janaq nusqasyn ne Aıagózden, ne Shyńǵystaýdan, ne G.N.Potanınnen alǵan sıaqty. T.M.Farafontovanyń esteligine qaraǵanda, Janaq aqyn týraly da ádemi sózder jazyp alynǵan. «Qozy Kórpesh - Baıan sulýdy» jyrlaǵan Janaqqa Qunanbaı men Soltybaı jaqsy at pen jibek shapan syı tartady.

G.Tverıtınniń «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn oryssha ádemi tilmen aýdarýǵa kiriskenin estigen G.N.Potanın jas aqynǵa kómek kórsetýdi ózine mindet etip qoıady. Bul jaǵdaı ásirese G.N.Potanın men T.M.Farafontovanyń jazysqan hattarynda ashyq sýrettelgen.

Bir hatynda T.M.Farafontova G.N.Potanınge qazaqtardyń jarqyn, sulý minezin kórip qatty qýanady, «kazahı ochen mıly» deıdi. Odan ári «Moı starshıı plemánnık, kotoryı napısal o Kozý Korpeche v Peterbýrge, prıedet (v aýl) v polovıne avgýsta. Ia emý napısala Vashı ýkazanıa ı sovety», - dep jazady.

Osyndaı keńesterdi eskere otyryp G.Tverıtın 1913 jyly «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń birinshi varıantyn óleńmen jazyp shyǵarady. Oǵan kirispe sóz jazǵan T.M.Farafontova bul varıantty 1840 jyly SGALI arhıvine tapsyrǵan. Jyrdyń Janaq aıtqan negizgi nusqasy eń tolyq, eń kórkem túriniń biri. Onyń mazmuny - aqynnyń kirispe sózi, eki baıdyń anda júrip anttasýy (pesn o klátve), Sarybaıdyń tolǵaýy (pesná Sarybaıa), taǵdyrdyń tolǵaýy ne Sarybaıdyń taǵdyry (Pesn o sýdbe), qart baqsynyń tolǵaýy (pesn starogo baksy), Qodarqul (pesn o Kodar kýle), Baıan týraly jyr (pesn o Baıane), Qozyke týraly jyr (pesn o Kozyke), mahabbat týraly jyr (pesnı o lúbvı), Tazshanyń jyrlary (pesnı tazsha), Baıannyń jyry (pesná Baıan), kúndestik týraly jyr (pesn revnostı), Qozy Kórpeshtiń ólimi, kek alý jyry (pesn o mshenıı), joqtaý jyry (pesn oplakıvanıa), Baıan sulýdyń birge ólýi (pesn o smertı Baıan sulý), Aıbastyń jyry (pesn djıgıta). Barlyǵy - 183 bet. Janaqtyń nusqasyn ádemi jyrmen orysshaǵa aýdaryp, keıbir jerlerinde qazaqtyń rýhanı tirshiligin óz oıynan qosyp otyrady. Aýdarmashy birinshi varıantty tolyq bitip bolǵan soń, G.N.Potanınge, V.V.Veresaevke, V.A.Veresaevke, V.A.Lvov-Rogachevke synaýǵa jiberip otyrǵan.

V.V.Veresaevke jazǵan hatynda aqyn «Posylaıý Vam prelestnýıý kırgızskýıý poemý «Kozý Korpesh ı Baıan sýlý» degen.

Osy jibergen nusqanyń bir danasy áli kúnge G.N.Potanınniń Tom ýnıversıtetindegi arhıvinde saqtaýly tur. Bul varıant Shoqannyń N.M.Iadrınsevke syıǵa tartqan, Janaqtan jazyp alǵan nusqasyna uqsaıdy.

G.N.Potanın 1914jyly 1 ıanvarda T.M.Farafontovaǵa jazǵan hatynda bylaı degen: «Rýkopıs Vashego plemánnıka ıa peredal dvým svoım drýzám s prosboı prochıtat ı skazat svoe mnenıe. Cherez pát dneı poedý v Omsk, chtoby prochıtat doklad v otdele geografıcheskogo obshestva. Tam pojıvý nedelú. Vernývshıs ı sam prochıtaıý kırgızskýıý poemý ı soobshý Vam o svoem vpechatlenıı». (Gos. Lıt. mýzeı na B.Iakımanke, arhıv G.N.Potanına, f.151).

Revolúsıadan buryn G.N.Tverıtın «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» aýdarmasyn jaryqqa shyǵara almady. Ol tek sovet dáýirinde, 1927 jyly Qyzylorda qalasynda basyldy. Oǵan sol kezdegi halyq aǵartý komısary S. Sádýaqasov alǵysóz, V.V.Vátkın resenzıa jazǵan. Aqyn Alekseı bul poemany İlıas Jansúgirovtiń alǵysózimen Almatyda eki ret, Moskvada bir ret (1949) jaryqqa shyǵardy.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry aqyndardyń aýyzsha aıtýymen qatar, qoljazba túrinde de kóp saqtalǵan. Olardyń eski dáýirdegi varıanttary saqtalmaı joǵalyp otyrsa da, keıbireýleri bizge kelip jetken. Olar búginde qazaq ádebıetiniń qymbat murasy sanalady. XIX ǵasyrdyń ishinde, XX ǵasyrdyń basynda bul jyr Qazan qalasynda jeti ret basylyp shyǵady (1878,1879/1890,1894, 1896,1905,1909 jj.). Saýdagerler ony aýyl aralap júrip satqan.

Jyrdyń kóbirek taraǵan kezi ásirese bizdiń dáýir. Jyrdyń Beısembaı aqyn shyǵarǵan nusqasyn ardaqty jazýshymyz Muhtar Áýezov eki ret jarıalady, keıin buǵan halyq aqyny Shákir Ábenovtiń aıtqany, fılologıa ǵylymynyń doktory Y.Dúısenbaevtyń «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń varıanttaryn biriktirip shyǵarýy qosylady. Manap Hasenov qurastyrǵan hrestomatıaǵa engizildi. Mahabbat qudiretin ardaqtaıtyn «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry - halyq óneriniń bir uly qazynasy, onyń oı júıesiniń, rýhanı tirshiliginiń jarqyn bir úlgisi ekenin kóremiz.

* * *

Qazaq ádebıetinde ǵasyrlar boıy jarqyn túrde jyrlanyp kele jatqan «Qozy Kórpesh -Baıan sulý» jyry - eń eski ańyzdardyń biri. Ol kóne zamandaǵy túrki, mońǵol taıpalarynyń arasynda kóp taraǵan bir ǵajaıyp oqıǵanyń sújeti. Bul ańyzdyń eń eski dáýirdegi (b.e.İİİ ǵasyr buryn) beınesi - jarqyn órnek, altynnan quıylǵan eskertkish retinde saqtalǵan. Onda «Shoqterektiń», onyń túbindegi eki jastyń kelbeti keltirilgen. «Shoqterekti» sýrettegen bul altyn beıne XVIII ǵasyrdyń ishinde, Ertistiń kúnshyǵys jaǵynda jatqan baıtaq daladan, Altaı taýyna taıaý jerden tabylǵan. Ol beıne búginde Ermıtajna saqtaýly tur. Ǵalymdardyń zertteýi boıynsha, bul epıkaly altyn beıne bizdiń zamanymyzdan III - IV ǵasyr buryn jasalǵan. Ol sýretti eski jazýlarda «kóshpeli eldiń demalatyn aǵash túbi» dep ataǵan. Qazaq pen altaı tilderinde «Shoq (chok) terek» deıdi. Ádemi Shoqterektiń túbi, onda otyrǵan jigit pen qyzdyń sýreti altyn ilgektiń betine túsirilgen sýrettiń negizgi fony - japyraǵy kóp shoq terek. Onyń túbinde bir jas áıel men saqa kisi otyr. Olardyń tizeleriniń ústinde ólip jatqan alyp erdiń beınesi. Onyń basy jas áıeldiń tizesinde, qushaǵynda bolsa, aıaǵy, bóksesi saqa kisiniń aldynda jatyr. Jigit minip kelgen eki atty bir qolymen ustap otyr. Aǵashta ólgen erdiń sadaǵy ilýli, onyń ishi tolǵan jebe, olardyń qaýyrsyn basy kóterilip, joǵary shyǵyp tur. Álgi kisiniń basyna kıgeni qazaqsha eltiri bórik, belinde qamar belbeý, murty tas músindegi murttar sıaqty eki jaǵyna sozyla túsken. Áıeldiń basynda erte zamandaǵy qarqara tóbesi joǵary kóterilip bıikke shyǵyp tur, ústine kıgeni kebenek, bir qolymen ólip jatqan erdiń basyn sıpap otyr. Áıeldiń beınesi, kıgen qarqarasy Pazyryqtan shyqqan qarqaraǵa óte uqsas.

At ustap otyrǵan kisi orta boıly, basyna kıgeni eltiri bórik, ústinde qysqa boıly kebenek. Áıel men ekeýi uly qaıǵyǵa túsip, ólip jatqan erdi joqtap otyr.

Attyń basyndaǵy júgenderi óte sypaıy, er-toqymy úzeńgisiz, erte zamannyń eri, ǵalymdardyń baqylaýynsha, Pazyryq qazynasynan shyqqan er-toqymǵa óte uqsas. Erdiń ústinde bylǵarydan jasalǵan ádemi kópshik, aldynda ómildirik, artynda quıysqan, júgenniń ádemi tizgini men shylbyry birdeı kórsetilgen.

Bul Shoqterekti sýrettegen altyn ilgektiń Pazyryq dáýirimen (V - III) zamandas bolýy óte qyzyqty. Ol sol dáýirdegi tarıhı-mádenı jaǵdaıdy eske túsiretin sırek belgi.

Munyń eń tańǵalarlyq jeri - sújetiniń erte dáýirdegi kóshpeli taıpalardyń turmysynan alynǵandyǵy, epıkalyq geroılardy sýretteıtin bir joıqyn sýret ekendigi. Saq, ǵun úısin dáýirinde «Shoqterek» - epıkalyq poema shyǵarýdyń bir negizgi orny, oqıǵanyń molynan týatyn jeri, halyq oıynda erekshe oryn alǵan, súıýdiń mahabbattyń mekeni, Shoqterek alyp erdiń kúsh jıyp, shynyǵatyn jeri, ózimen birge atynyń da tynyǵatyn jeri. Alyp er Shoqterektiń túbinde kóp kúnder uıqyǵa batyp, ǵajaıyp tús kóredi, óziniń súıgen jary, qalyńdyǵymen kezdesip, kóp qyzyq dúnıege batady. Jaý qolynan ólgen er árqashan Shoqterektiń túbinen tabylady, ólgen erdiń qalyńdyǵy Shoqterektiń túbinde otyryp tiriltedi.

Eń ǵajaıyp nárse - eski dáýirde jasalǵan altynnan quıylǵan Shoqterektiń, onda otyrǵan adamdardyń, onyń árbir kórinisiniń sújet motıvteri qazaq halqy men altaı eli aıtatyn epos jyrynda osy kúnge deıin asa jarqyn túrde saqtalyp kelgendigi. Qazaq jyry «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» men ekeýinde de bul saryn uqsas. «Shoqterek» altaı eli aıtatyn eń eski ańyz, ataqty er Altyn múıizdiń baspanasy, ol atyn osy araǵa baılap, ózi kúndiz-túni qozǵalmaı osy arada uıyqtap jatady. Shoqterektiń túbinde otyryp, mýzykalyq eki túrli aspappen kúı tartady. Onyń kúıin tyńdaýǵa júgirip ań da keledi, aspanmen ushyp qus ta keledi. Qazaqtyń jyryndaǵy «Shoqterek» Qozy Kórpeshtiń jatatyn kıeli orny. Teleýetter aıtatyn Qozykeniń mekeni 1830 jyly N.I.Potanın (ákesi) jazyp alǵan qazaq ańyzynda qyz ben jigit súıisetin bir «Shoqterek» Atasý ózeniniń boıynda delingen. Baıdyń qyzyn bir jigit alyp qashqanda, ákesi artynan qýyp jetip, atpaqshy bolady, qyz jigitti qorǵaımyn dep oqqa ushady. Jigit júgirip shyqqan bıikke «Shoq aman» (Shoqaman) dep at qoıylypty. Ákesi ólip jatqan qyzdyń qasyna kelip, sonsha kóp jylaǵandyqtan, ózenniń aty Atasý dep atalǵan (Anosskıı sbornık, str. 279-280).

Eń eski dáýirdegi áleýmettik motıv - epıkaly geroılardyń uzaq uıqyǵa berilýi. Qazaqtyń Qobylandy batyry terektiń túbinde toǵyz aı, altaı eli aıtatyn Aqtoıshy birneshe jyl uıyqtap jatady. Qozy Kórpesh Shoqterektiń túbinde qatty uıyqtap jatqanda Qodar kelip atyp ketedi. Baıannyń sózi.

Bir páleden qutylyp qasha almadyń,
Qara basyp, uıqyńdy asha almadyń.
Oıaý bolsań, ol ıtke qylar ediń
Uıyqtap jatyp, Qodardy ata almadyń.
(Qusmuryn varıanty)

Altyn beınede kórsetilgen ataqty sújettiń motıvi qazaqtar jyrlaıtyn «Qozy Kórpesh -Baıan sulý» jyrynda týra sol qalpynda saqtalǵan. Shoqterektiń túbinde ólip jatqan Qozykege Baıan sulý men aǵasy Aıbas kelip, ekeýi ony kóp zaman áldılep otyrady, ekeýi de muńdy qaıǵyda bolady.

Keldi ǵoı Shoqterekke Baıan batyl,
Bolady osy arada zaman aqyr.
Zar jylamaı ne qylsyn sorly Baıan?
Qozyke arystandaı ólip jatyr.
Baıan jary qasyna bardy deıdi,
Basyn buryp moınyna saldy deıdi
Qodar quldy óltirip, kegin alyp,
Alǵan jaryn qushaqtap joqtaıdy endi.
Jatyrmysyń, baýyrym, jer baýyrlap.
Qara júndi qamys oq ony aýyrlap.
Shybyn janyń bar bolsa, túre kelshi
Baıan keldi qasyńa qustaı zyrlap.

Baıan sulý Shoqterektiń túbinde Qozykeni qushaqtap otyryp, jasaǵannan onyń az kúnge tirilýin suraıdy. Tilegi qabyl bolady. Bir varıantta Qozyke úsh kúnge tirilip, jaryq dúnıe kóredi. Baıan da armansyz qushyp súıip, qyzyǵyna batady.

Úsh kúndik Qozykeni jan terbetken,
Armansyz úsh kún, úsh tún dáýren súrgen.

Endi bir nusqada Qozyke jeti aı tiriledi. Qozyke dúnıege kelip, tóńirektiń kóp jerin aralap kóredi, óziniń týǵan jeri Saryarqadaǵy eline baryp, anasyn, týysqandaryn, elin kóredi.

Jasaǵannyń qylyǵy kúshti deıdi
Syrly aıaqqa bal quıyp ishti deıdi.
Neshe kúndeı oınasyp jarymenen
Baıaǵydaı tebirene tústi deıdi.
Meken qyldy sol jerde Shoqterekti,
Jeti aı boıy qydyryp Qozy Kórpesh.
Sharq uryp tóńirekti kezdi deıdi.

Bir kúni Qozy Kórpesh pen Baıan sulý Shoqterektiń túbinde otyrǵanda, olardyń aldyna arda kúreń men baqa aıǵyr jetip keledi. Ǵashyqtar eki atqa minip, eline tartady.

Ekeýi altyn, kúmis kıim kıdi.
Baıanǵa baqa aıǵyrdy erttep berdi.
Qozyke kúreń atty ózi minip,
Sarybaıdyń aýylyn izdep júrdi.
(Shóje, 1854 j.)

Bolmasa:

Saryarqa qaıdasyń dep júrdi deıdi.

Kóp qıyndyqtan keıin ekeýi Sarybaıdyń eline jetedi, halyqtyń sol kezdegi jorasy boıynsha, Qozyke qyz alyp kelgen kúıeý bolyp, bógelip dalada otyrady. Baıan sulý júgirip, Sarybaıdyń úıine keledi.

Qozyke kúıeý bolyp túzde qaldy,
Baıan sulý jarqyldap úıge bardy.
Sarybaımen Qarakóz qarsy shyǵyp,
Úsheýi qushaqtasyp zar jylady.
(Shóje, 1864 j.)

Sońynan bári jıylyp, Qozykeni aýylǵa alyp kelip, tegis qýanady. Zaryǵyp kórgen áke men sheshe balasyn baýyryna basyp, armansyz qushyp súıedi.

Jurt bildi Qozykemen Baıan atyn,
Qolynda júzigi bar qyzyl altyn.
Aman-esen kelgen soń qýanysh qyp,
Aldynan shatyr tikti qyryq bir qatyn.
(Shóje, 1864 j.)

Ekinshi bir varıantta bylaı delingen:
Jan turar ma jaralyp bular syndy
Qozykemen Baıannyń kóńili tyndy.
Úlken shúlen toı berdi jurtyn jınap,
Úlestirip eline sonsha maldy.
Baba túkti shashty áziz túske kirip,
Aıagózdiń basyna barasyń dep
Qozyke men Baıanǵa aıan berdi.
(Júsip Kópeıuly)

Bul jerdegi tańsyq nárse - Qozy Kórpesh pen Baıan sulýdyń ólip-tirilýi, olardyń jańadan qyzyq ómirdiń qushaǵyna kirýi. Bul saryndy M.P.Gráznov erte zamandaǵy qaharmandyq jyrdyń uly motıvi dep sanaıdy. Alyp erdi jaýlary tiri kúninde óltire almaı, onyń tek uıyqtap jatqan kezin ańdıtyny da osyǵan sabaqtas. Muny da «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry men altaıdyń «Qozy Erkeshinen» kóremiz.

Altaı eliniń áfsanalarynda ólip jatqan alyp erdi tiriltýi jıi kezdesedi. Alyp erdi tiriltý úshin sulý qyz tulpar atqa minim, Altaı taýyn tegis aralap, shıpaly sý izdep tabady. Sonyń biri Altaı ańyzyndaǵy Qozy Erkeshtiń tirilýi. Alyp er Shoqterektiń túbinde jaý qolynan ólgende jubaıy Baıym-Sýr (Baıan sulý) dereý tiriltip alady. Shoqterektiń túbinde Baıym-Sýr men Bachıgaı Qaranyń eki aty turady. Bul da ilgeride sóz etken altynnan quıylǵan Shoqterektiń sýretine uqsas. Demek, «Qozy Kórpesh Baıan sulý», «Qozy Erkesh» sújeti de sol altyn ilgek jasalǵan kezde týǵan (b.z. V - III ǵ. buryn).

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn XIX ǵasyrdyń bas kezinde jazyp alǵandar halyq aýzynda jarqyn túrde saqtalǵan Shoqterektiń beınesin de umytpaǵan. Ony belgili sýretshilerge aıtyp, ǵajaıyp sýretter túsirtip otyrǵan. Baıandy ádemilep beınelegenniń biri polák sýretshisi Kvartleı Shoqterektiń túbindegi Baıan sulý, Aıtańsyq, atpen kelip turǵan Aıbas - úsheýi Qozy Kórpeshtiń mahabbatyn esterine túsirip, oıǵa balqyp otyrǵandaı. Soǵan uqsas ádemi sýretti Syr boıynyń qazaǵy Qojas Jambaevtyń sýretteýinshe, XIX ǵasyrdyń ishinde syrly boıaýmen ádemilep túsirgen D.K.Zasepın. (GIM, álbom Zasepına, № 30).

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn Altaı elinde aıtylatyn varıanttarmen salystyryp kórgende kóp uqsastyq bar ekeni kórinedi. Muny marqum Ysqaq Dúısenbaev pen S.S.Katash ta kórsetken. Altaıda «Qozy Kórpeshtiń» eki varıanty bar, sonyń biri «Qozy Erkesh» - batyrlyq jyr, ekinshisi - ertegi túrinde aıtylatyn «Qozyke men Baıan», bulardyń sújet qurylysy kazak aqyndary jyrlaıtyn «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryna óte jaqyn. Aıyrmasy - qazaqtyń «Qozy Kórpeshi» lırıkalyq tolǵaýmen aıtylatyn poema. Biraq altaı eli men qazaqtar aıtatyn uly jyrdyń túpki negizi, qaharmandary tegisimen birdeı. «Qozy Erkeshtiń» bas geroılary Baıym-Sýr (Baıan sulý); Qodar ýýl (Qodar qul), Karaty han (qazaqsha Qarahan, Qarabaı), Aq han, Aq bóke, qazaqtarda Aq han, ekinshi aty - Sarybaı. Qazaq halqy jyrlaıtyn «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń keıbir eski varıanttarynda onyń bas geroılary Qarabaı - Qarahan, Sarybaı - Aq han bolyp aıtylady. Altaı eli men barabalyqtar da osylaı aıtady. Teginde eski dáýirdegi epos jyrynda solaı atalǵan bolý kerek.

Kóp ǵalymdardyń zertteýinshe, altaı elindegi epos jyrynyń eń eski shyǵarmasy - «Qozy Erkesh» jáne «Qozyke men Baıan». Ondaǵy uly motıv anasy balasynyń qıyn, uzaq, aýyr jolǵa shyǵýyna qarsylyq etetini qazaq jyrynda bul eski ańyz realısik túrde sáýegeı ananyń jalynýy, tileýi retinde ne «aq sútimdi kókke saýamyn» dep qarǵys aıtýy túrinde beriledi.

Qıqýlydan qyryk, bóri kelse jetip
Onan qalaı qutylarsyń, qaıran balam ?!
Mundaı saparǵa atasy (ákesiniń inisi) de qarsy bolady.
Áı, balam, qaıt úıińe, jol kórinbes,
Qarabaı barǵanmenen qyzyn bermes.
Ata tilin tyńdamaı ketken bala
Jolynan aman qaıtyp, úıin kórmes.

Alataýda aıtatyn varıanttyń saryny altaı eli jyrlaıtyn nusqaǵa jaqynyraq. Qozy Kórpeshti seskendirý úshin anasy onyń aldynan baqsy shyǵaryp, ol neshe alýan kedergini kórsetedi, birese býra bolyp shaınamaqshy bolady, endi birde aldynan júre almaıtyn qoıý orman tutasady, birese tasyp jatqan ózenge aınalady. Biraq erjúrek Qozy Kórpesh esh birine bógelmeı óte beredi. (G K .Gıns jazyp alǵan nusqa).

Altaı eli aıtatyn «Qozy Erkesh» motıvteri arhaıkalyq túrge aýysyp, mıf bola bastaǵan. Anasy balasynyń bettegen jolynan qaıtpaıtynyn bilgen soń, Qozynyń aldynan «jyrtqysh» bolyp ta shyǵady. Munyń bári epostyń eski dáýirde paıda bolǵanyn sıpattaıdy.

Ekinshi eski motıv - Qozy Kórpeshtiń Qaraty han saraıyna tazsha bolyp barýy. (Bul saryn «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynda da oryn alǵan. Qozy Kórpeshtiń tazsha bolyp júrgeni Qodarǵa óte unaıdy, ol alǵashqyda Qozymen dos bolady, keıin Qozy men Baıannyń arasynda mahabbat oty jana bastaǵanda Qodar ony bilip qoıyp, qatty qyzǵanady, Qozynyń jaýy bolyp shyǵady. Bir kúni Qaraty han men Qodar Qozyny ustap alýdy oılaǵanda, Baıym-Sýrdyń kómegimen Qozyke han ordasynan qashyp shyǵyp, Shoqterektiń túbine baryp jatady. Bul motıv qazaq jyrynda týra osylaı aıtylady. Aıyrmasy, qazaq jyrynda Baıan sulýdyń boztorǵaıy bolady. Ol qus Baıan men Qozy Kórpeshti hat arqyly jalǵastyryp júredi. Bul motıv «Qozy Erkesh» jyrynda joq.

«Qozy Erkeshtiń» bir varıanty «Qozyke men Baıan». Onda Baıym-Sýr Qodarmen óshtesip, ony óltiredi.

Motıv qazaqtikimen birdeı. Demek, altaı eli «Qozy Kórpesh Baıan sulý» jyryn ǵasyrlar boıy jyrlaǵan.

Jalpy aıtqanda, «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry túrki tildes elderdiń kóbinde kezdesedi. Olar qazaqtar, altaılyqtar, teleýitter, barabalyqtar, bashqurttar, sahalar, al uıǵyrlarda jyrdyń aty ǵana saqtalǵan.

G.N.Potanınniń baqylaýynsha, «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń bir qyzyq ertegisi teleýitter arasynda jolyǵady. Bulardaǵy nusqanyń qalaı paıda bolǵany belgisiz. Bir anyǵy, sol teleýit varıantyn ózge altaılyqtardan bólýge bolmaıdy, bári bir arnadan shyqqan, sol arqyly qazaq jyrymen de úndesip otyrady.

Eski dáýirdegi túrki - mońǵol halyqtarynyń epos jyry tek jyrmen aıtylyp qoımaı, alyp erdiń jurttan asqan beınesi altynnan, qoladan, kúmisten ádemi sýret bolyp jasalyp ta otyrǵan. Altynnan, qoladan quıyp músin jasaý - erlik motıvin ardaqtaýdyń bir túri.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulýdyń» eski dáýirdegi sújeti bizdiń zamanymyzdan eki myń jyldan asa buryn shyqqan. Sol kezdegi kóshpeli taıpalar bul jyrdy aýyzdan-aýyzǵa, urpaqtan-urpaqqa aıtyp, bizdiń dáýirimizge deıin jetkizgen. Bergi kezde ol kóp ózgeriske túsip, keıde jańa sújetter qosyla bastaǵan. Biraq ol qalaıda óziniń túbegeıli mazmunyn sol qalpynda saqtady.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń qaı kezde shyqqanyn jaqsylap aıyratyn belginiń biri - onyń kúmbezi. Bul kúmbez óte erte ýaqytta, ıslamnan kóp buryn, ǵun zamanynda ne Túrik qaǵanaty kezinde turǵyzylǵan belgi. Ony kúmbezdiń kúnshyǵys jaq betinde turǵan músin tastar dáleldeıdi. Tastan dóńgelek úıler, munaralar jasaý ǵun, Túrik qaǵanaty kezinde erekshe oryn alǵan. Qypshaqpen oǵyzdar tóbesinde kúmbezi bar ondaı dóńgelek tas úılerdi «dyń», «dińgek», «úı tas» dep ataǵan, ol sózder qazaq pen túrikmen tilinde saqtalǵan. Dóńgelete salǵan tas úıler jazdygúni otyratyn kıiz úıge uqsaıdy, asty dóńgelek, tóbesinde bıik eńsesi bar, syrty kúmbezdenip, sáýlet berip turady. Qazaqtyń kóp jyrynda aıtylatyn «eńsesi bıik aq orda» degen teńeme osy úıdiń arhıtektýralyq qurylysyn sıpattaýdan týǵan.

Tastan jasalǵan dóńgelek úılerdiń arhıtektýrasyn túý basta jasap shyǵarǵan elder saqtar, ǵundar, úısinder, qańlylar. Túrik qaǵanaty kezinde ol burynǵydan góri kórkeıe túsedi. Bul aıtqan elder jazdygúni kıiz úıde, qysqa qarsy kıiz úıge uqsatyp jasaǵan jyly úıde otyrǵan. Rým jazýshylarynyń baqylaýynsha, «saqtar taýdyń steginde kirpishten úı salyp, onyń tóbesin kóterip, úıdiń joǵary eki búıirinen tesik qaldyrady». Bul sıpattama Qozy Kórpesh - Baıan sulý kúmbezine týra keledi. Tastan, balshyqtan salynǵan mundaı úıler ásirese Qazaqstandaǵy eski dáýirde qonystanǵan ǵun men úısinderde kóp bolǵan.

Ǵundar óziniń tarıhı dástúri boıynsha baıtaq saharadan Eýropa jerine aýyp barǵanda osy arhıtektýrany ózimen birge aparyp, Dýnaı ózeniniń boıynda tastan dóńgelete jasaǵan úılerdi kóp turǵyzady. Muny jaqsylap jazyp qaldyrǵan rým jazýshylary Menander, Prısk, Prokopıı, Feofılakt Sımokattalar. Sonymen qatar olar ǵundardyń áleýmettik tártibin, Orta Azıadan alyp barǵan mádenıet murasyn, halyktyń erlik sıpatyn áńgimelegen. Arhıtektýra týraly Prokopıı: «Na more gýnny vystroılı vystýpy (qorshaý qamal), kotorye onı nazyvaıýt Mola. Mestnostmejdý morem ı stenoı onı zagorodılı postroıkamı» dep jazǵan.

Osyndaı eski dáýirde jasalǵan qamaldyń qaldyǵy XI - X ǵasyrlardyń basyna deıin, Kókshetaý oblysynda Jaqsy, Jańǵyztaý kóliniń bir jarty aralynda saqtalyp kelgen. Tutasynan qorshalǵan qamal tórt buryshty porfır taspen qalanǵan, qalyńdyǵy eki-úsh metrdeı ári bıik bolǵan, biraq jel uryp, sý shaıyp, jermen-jeksen etken.

Feofılakt Sımokatta ǵundardyń bir taıpasy aýarlar týraly jazǵan. Aýarlar qyrdan aýyp, 560 jyly Dýnaı ózeniniń boıynda otyrǵan týystary ǵundarǵa qosylady. Munda kelgen soń olar ózderin «aýar» dep atady, mánisi - aýyp kelýden shyqqan (oryssha .shar» -aýar (pereselensy). Aýarlar Eýropaǵa kelisimen Dýnaı ózeni boıynda tastan qalap shyǵarǵan dóńgelek úıler, berik qamaldar sala bastady. («Krýgoobraznye zemlánye ýkreplenıa, kolsa»). Jazýshynyń aıtýynsha, Karl Velıkıı ásker jiberip, aýarlardyń dóńgelek qamaldaryn tegisimen qıratady.

A.Gılfırdınniń kórsetýinshe, ǵun - aýarlardyń dóńgelek úılerin nemister «hırınga» dep atady. Onyń syrty aryq sýymen qorshalatyn bolǵan. «V etom krýge hranılıs nesmetnye bogatstva, polýchennye ımı (gýnnamı) ot vızantııskıh ımperatorov. Sledy etıh ýkreplenıı nahodátsá dosele v raznyh mestah Vengrıı» deıdi zertteýshi.

Ádemi saraılar, hramdar, berik qamaldar, tastan salǵan dóńgelek úıler Orhon jazýlarynda da aıtylady.

Ol jazýda «tas qıý» óneri, músin tas jasaý sheberligi, bezeý óneri, balyq (qala), orda (memleket orny), saraı, qamal, shatyr, «baraq úı» (turǵyzatyn úı), qaqpa, esik, olardyń ádemi sýretteri, bádizshi - sýretshi, tas bezeýshi týraly aıtylady. Bul sózderdiń kóbi qazaq tilinde ádemi saqtalǵan.

Ǵun, úısin dáýirinde tastan dóńgeletip salǵan úılerdiń qaldyǵy bergi kezge deıin saqtalyp keldi. Olardyń kóp jolyǵatyn jeri Ortalyq Qazaqstan, Torǵaı, Keńgir ózenderiniń boıy, Jetisý, Aıagóz boıy, Tarbaǵataı, Altaı taýynyń ishteri, Syrdarıa ólkesi (Dyń - Qorǵan).

Jetisýdaǵy eski dáýirden qalǵan sáýletti qurylystyń biri - Dińgek. Ol Aqsý ózeniniń boıynda, búgingi Jansúgirov selosynan 8 kılometr kúnshyǵysta, Óteptiń sazy degen jerde turǵan. Qazir Dińgek joıylyp bitken. Ol endi tek N.N.Pantýsovtyń, V.V.Sapojnıkovtiń, V.I.Masalskııdiń, taǵy basqalardyń jazýlary arqyly málim.

Eski bir munaranyń qaldyǵy Nura ózeni boıynda, Qarttaýynyń ishinde saqtalǵan. Qazaqtar ol belgini «Qarabaıdyń qorǵany» dep ataıdy. Bul kúmbezdiń qurylysy da Aıagóz boıynda turǵan Qozy Kórpesh - Baıan sulý kúmbezi sıaqty bolǵan. Qazir ol ábden mújilip bitken, tek tastardyń izi jatyr.

Tastan órip jasaǵan bıik dyń arhıtektýrasynyń jıi kezdesetin jeri - Ortalyq Qazaqstan, onyń ishinde Ulytaý aýdany. Bul ólkede onǵa tarta ne bútin, ne buzylyp jatqan eskertkish irgeleri kórinedi. Eń sáýletti dyń Dombaýyldyń kesheni, Keńgir ózeniniń sol jaq betinde, bıik belestiń ústinde, Jezqazǵan qalasynan 50 kılometr teriskeıde turady. Ol týraly ádebıet óte baı. Onyń qurylysy tórt buryshty negiz (irge), esigi kúnshyǵysqa qaraǵan, irgeniń ústine sáýletti etip súıirbasty kúmbez (munara) ornatqan. Taǵy da bir dyń Ulytaýdyń teriskeıinde, Tamdy ózeniniń boıynda belestiń ústinde tur. Esigi kúnshyǵysqa qaraǵan. Asty segiz qyrly tastan órip toqyǵan, onyń ústine súıirlenip shyǵatyn bıik kúmbez ornatqan. Úıdiń jalpy túrin qyrnaǵan tórt buryshty qalaq taspen órip shyǵarǵan, munyń da túri Qozy Kórpesh - Baıan sulý kúmbezinen aýmaıdy. Jergilikti kazaktar ony «Qara dyń» dep ataıdy, demek, ylǵı qara tastan tizip shyǵarǵan. Onyń beınesi alystan sáýlettenip turady.

Osyǵan uqsas kishirekteý úshinshi «dyń» Sarysý, Keńgir ózeniniń bastalar tusynda, oń jaq betindegi jazyqtaý belestiń ústinde tur. Qurylysy joǵaryda kórsetken dyńdarmen birdeı, esigi kúnshyǵys jaq betinde. Bul óte erte kezde salynǵan bolý kerek, qalaǵan tastary arsa-arsa bolyp mújile bastaǵan, biraq áli de berik. Qalaǵan irgetastyń kóldeneńi úsh, edenniń qalyńdyǵy eki metrdeı. Osyǵan taıaý jerde, Sarykeńgirdiń basynda taǵy bir dyń saqtalǵan. Biraq ol buzylyp, ústińgi kúmbezi ortasyna túsken.

Bıik munaraly sáýletti dyńnyń bir túri Keń ózenine taıaý jerde. Kereı ózeniniń jaǵasynda, Kereıt - Qaǵyl degen jerde saqtalǵan. Biraq áıdik qurylys qoparylyp, burynǵy beınesin joıa bastaǵan.

Dyńnyń asa bir joıqyn túri Atasý ózeniniń boıynda, Qaraózek degen jerde belestiń bıik basyna ornatylǵan.

Tas dyńnyń bir sáýletti túri Torǵaı jerinde, Shyǵyrly ózeniniń boıynda saqtalǵan. Tórt buryshty ádemi qara tastan salynǵandyqtan, qazaqtar ony «Qara tas áýlıe» dep ataıdy. Sol sıaqty bir sáýletti dyń «tas mola» Qumdy Espeniń Sarysýǵa quıatyn jerinde tur. Bıik dyńnyń bir túri Terisaqqan ózeniniń Esilge quıatyn jerinde bir belestiń ústinde, buzyla bastaǵan. Qazaqtar ony «dyń - oba» dep ataıdy. Tastan bıik etip salǵan sondaı bir dyń Qarqaraly aýdanynda, «Nurken» sovhozynyń jerinde, Keregetas degen taý ishinde, Baıqasqa ózenine taıaý jerde kórinedi. Onyń da esigi kúnshyǵys betine qaratylǵan. Qarqaraly, Nura, Esil ózeniniń boıynda turǵan dyńdar kóne zaman kýálikteri bolyp sanalady.

Sondaı úı tastyń biri Betpaqdalanyń Arka jaq shetinde, Sarysý jaǵynda turady. Buzylǵan úı tastardyń irgesi Baıanaýyl aýdanynda Qyzyltaý alabynda saqtalǵan, endi biri Oral taýynyń ońtústik betkeıinde (úı tash) kezdesedi. I.P.Shangın ondaı úı tasty Kókshetaý tóńireginde, Kóń ózeni boıynda kóredi (zdanıe slojennoe ız ızvestkovogo kamná, osnovanıe krýgloe, okanchıvaetsá polýsharıem).

Bul keltirgen tarıhı, mádenı muralar ıslam dáýirinen kóp zaman buryn oryn tepken, sol kezdiń ózinde-aq taıpalardyń bıik mádenıet satysyna kóterilgenin, dúnıege kózqarasyn, olardyń iskerligin, sheberligin sıpattaıtyn belgiler. «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyry halyqtyń júregine qandaı tolǵaný, qandaı egilmeli oı túsirse, onyń kúmbezi de halyktyń jan kúıin sondaı tolqyndy sezimge bólegen. Sondyqtan bulardyń barlyǵy bir kezde jasalǵan óshpes mádenıettiń uly murasy ekenin kórsetedi.

«QOZY KÓRPESH - BAIAN SULÝ» JYRYNYŃ VARIANTTARY

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry - qazaq eposynyń eń kóne nusqalarynyń biri. Bul jyrdy Bolat Ýálıhanov 1828 jyly Peterbýrgte Senat úıinde úsh kún aıtyp bitire almaǵan. Onyń varıanttary óte kóp, onyń túrli nusqalary eki ǵasyr boıy jınalyp keledi. XVIII ǵasyrda bul jyrdy Saqaý (Baıanaýyl), Janaq (Qarqaraly), Sybanbaı (Kókpekti), Shóje (Kókshetaý), Qultýma (Qorǵaljyn), Baýbek, Beısenbaı (Shyńǵystaý), Segiz seri (Obaǵan), Aıtbaı (Aıakóz) Qatpa (Tashkenttiń túbi) aıtqan. Solardyń ishinde Aıakóz ben Lepsi boıyndaǵy aıtýshylardyń qoljazbalary saqtalǵan. Biraq oryndaýshylardyń aty jazylmaǵan. Osy máseleni jete zerttep, «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń taraý tarıhyn júıeleýdiń ózi bir ǵanıbet is. Bul jyrdyń varıanttaryn birinshi ret ǵylymı turǵydan teksergen Ysqaq Dúısenbaev. Onyń aıtýynsha, jyrdyń 16 varıanty bolǵan, biraq olar áli de jańadan zertteýdi kerek etedi. Ysqaqtyń keltirgen varıanttaryna 10-ǵa taıaý nusqalary kirmeı qalǵan. Olar I.Belenısın tapqan qazaqsha eki nusqa, Qultýma aqynnyń jyrlaǵany, Tashkent túbindegi Qatpa aqynnyń aıtqany, prof. Sablýkovtyń Kókpektiden alǵan varıanty (1855), N.N.Pantýsovtyń Lepsi boıynan tapqan varıanty, oryssha jazylyp alynǵan eski varıanty, G.K.Gınstiń Alataýda Sharyn ózeni boıynda qaǵazǵa túsken jáne P.Zolotovtyń eń alǵash orys tilinde baıandalǵan varıanty.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń qazaqsha eski nusqasy - Baıanaýyldyń nusqasy. Ol qoljazbany 1827 jyly Baıanaýyldyń Badys degen bir qarıasynan Qazaqstandy zertteýshi I.Belenısın tabady. I.Belenısın Peterbýrgtiń arhıtektory, eski murany erekshe qadirlegen. Qazaq dalasyna qala salyna bastaǵan kezde (1824 - 1827 jj.) ol Ombydaǵy ákimshilik qaramaǵyna kelip, general-gýbernatordyń erekshe tapsyrmasyn oryndaıtyn qyzmetker bop ornalasady. 1825-1830 jyldary ol qazaq aýylynda turyp, qazaq tilin úırenip, qazaq halqynyń etnografıasyn, rýhanı tirshiligin, zań júıesin zertteıdi. Ahmet Jantýrındi serik etip alady. Halyq ádebıetiniń nusqalaryn jınap, olardy taldaıdy, birneshe ret qazaqtyń fılosofıalyq kózqarasyn, oı-sana aǵymyn zerttep, joǵary baǵa beredi. El ishin kóp aralap, «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» ańyzy týraly jınaqty qolyna túsiredi, onyń bir nusqasyn Aıagóz boıynan tabady.

I.Belenısın «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń qoljazbasyn orys tiline aýdarýǵa belsene kirisken. Ol týraly Peterbýrg pen Omby qalasynyń arasynda jazysqan hattar óte kóp.

I.Belenısın Kúnbatys Sibirden Peterbýrgke qaıtarynda (1833) ol jerdiń ákimshilik basqarmasyna resmı hat jazyp, «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyryn qazaq tilinen orysshaǵa aýdarýdy ótinish etedi. «Taqsyr, sizdiń qaramaǵyńyzǵa «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» poemasyn jiberip otyrmyn. Bul tatar tilimen jazylǵan qazaqtyń bir ǵana qoljazbasy. Bul óte erte kezde shyqqan jyrdyń nusqasy, osy kúnge deıin eshbir ózgerissiz saqtalǵan, aqyndar asqan shabytpen egilte aıtady. Sondaı jyrdyń biri «Aqbala - Bozdaq», bul ekeýi halyq aýzynda úzdiksiz aıtylady. Meniń sizden suraıtynym: osy eki poemany tilmashtardyń bireýine buıryq berip, oǵan orys tiline aýdartsańyz. Aýdarýshy qazaq oıyn buzbaı, sol qalpynda aıtyp berse, bizdiń tilge ádemi etip keltirse, barlyq yntasyn salyp, poemanyń ózi qandaı bolsa solaı etip keltirse. Poemany aýdaryp bolǵan soń onyń nusqasyn, aýdarmasyn maǵan jiberýińizdi ótinemin. Olardy zerttegen pikirler meniń ózimde bar, taǵy kórkem tujyrymdar kerek bolsa, ol jerin óz mindetime alamyn. Bul poemalardyń maǵan kerek jeri, men qazaq - qyrǵyz halqynyń rýhanı tirshiligin, oı-sanasyn, túsinik isterin jazý úshin paıdalanbaqpyn».

Biraq I.Belenısınniń bul jyrdy tez orysshaǵa aýdaryp, baspadan shyǵarý kerek degen usynysyn Kúnbatys Sibirdiń ákimderi tez oryndaı qoımaıdy. I.Belenısın Senat arqyly yqpal jasaıdy. Qoljazba kóp ýaqyt Senat úıinde jatyp, keıin Dýrasov degen Ombyǵa jiberedi. I.Belenısın Ombydan Peterbýrgke keterinde Qazaqstan jerinen jazǵan barlyq materıaldy ózimen birge alyp ketedi. Onyń ishinde qazaqtyń zań qurylysy, ádeti, halyq jyry týraly derekteri bar. Bul jaǵdaı Kúnbatys Sibir ákimderine unamaıdy. Belenısınte jazǵan bir hatynda bul onyń esine túsirilgen. «Siz bul materıaldy Peterbýrgte otyryp tártipke túsirmekshi bolǵan edińiz. Senattyń bizge jazǵan haty boıynsha siz sol astananyń ózinde qalmaq oıyńyz bar kórinedi. Olaı bolsa, ol materıaldy tártipke keltirip, tegisimen óz atyńyzdan Azıa departamentine tapsyryp, maǵan habarlarsyz». Sondaı-aq sol adamnyń Azıa departamentine jazǵan hatynda: «Belenısın búginde Peterbýrge demalysta júr. Bizge eki qoljazba tapsyryp, orys tiline aýdaryp berýdi suraıdy. Onyń oıynsha, bul qoljazbalar onyń zertteýine kerek sıaqty. Biraq bul jazbalardyń ishki mazmunynda oǵan paıda keltiretin eshnárse joq. Bizdiń oǵan bergen jaýabymyz, qoljazbalardy Baıanaýyl dýanynda aýdaryp bolǵan soń Azıa departamentine tapsyr dedik».

Baıanaýyl tóńireginen I.Belenısın tapqan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry - onyń eski varıantynyń biri. Ony joǵaryda keltirgen málimetter jarqyn túrde sıpattap bere alady. Oǵan sol kezdegi orys halqynyń oqymysty adamdary (V.Fedorom, P.Zolotov, S.B.Bronevskıı) erekshe kóńil qoıyp, ony birinshi ret orys tiline aýdarýǵa sebepker bolǵan. XIX ǵasyrdyń 20 jyldarynyń aıaǵynda «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» ańyzy Peterbýrg pen Omby qalasynda aty shýly tarıh boldy. Senatta, Azıa departamentinde, Ǵylym akademıasynda keńinen málim boldy, Senat qyzmetkerleriniń Bolat Ýálıhanov jyrlaǵan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn úsh kún boıy tyńdaýy (1828) osynyń bir dáleli.

1827 jyly tabylǵan Baıanaýyl varıantynyń oryssha qara sózben aıtylǵan tolyq nusqasy sol kezde shyqqan gazet, jýrnaldarda aýyq-aýyq basylyp júrdi.

Baıanaýyl varıantynyń aıtýynsha, Sarybaı qysta Syr boıyn qystap, jazda teriskeı ólkeni jaılap júrgen. Qarabaı Aıagóz boıyn qystap, jazdygúni ol da teriskeıge baryp, Sarybaımen birge qonystanǵan. Teriskeıdiń salqyn jaılaýynda ekeýi dos bolyp, buǵynyń kóp júretin ormanynda ekeýi ań aýlap, qyzyq kóredi. Ań aýlap júrip, ekeýiniń birine-biri súıinshi etip aıtqany - áıelderiniń júkti ekendigi. Ekeýi birine-biri ýáde berip, birimizden ul, birimizden qyz týsa, aıyrylmas quda bolaıyq dep anttasady. Álden ýaqytta ańshylardyń qasyna bireý kelip, asyǵyp aıtqany: «Sarybaıdyń áıeli ul tapty, Qarabaıdyń áıeli qyz tapty» dep súıinshi suraıdy. Ańshylar qýanyp úıine keldi, úlken baıtaq toı jasap, qýanysh etti. Sarybaı ulynyń atyn Qozy Kórpesh, Qarabaı qyzyn Baıan dep qoıady. Jazdygúni kóship kelgende kishkene bóbekter segiz jyldaı birin-biri kórip júrdi. Bir kezde jurttan qadiri asqan Sarybaı taǵdyrdyń ólsheýine kez boldy. Aıaýly, jarqyn ósip kele jatqan búldirshin Qozyke jetim qaldy. Sarybaıdyń burynǵy ataǵy jurt kózinshe óshe bastady. Bir ýaqytta Qarabaı da olarmen sanasýyn umytyp, Aıagózge kóship ketti. Bul oqıǵa Sarybaıdyń, Qozy Kórpeshtiń elin, jerin joqtap, kósh ishinde otyrǵan eki qyzdyń jan kúıdire aıtqan jyrynda ashyq sıpattalǵan.

Sarybaıdyń endi aman bol qalǵan eli,
Jaılaýy qalyń aǵash, aqqan seli.
Segiz saı taý bókteri tolǵan sala
Ekpe, jıde, alma aǵash kóleńkeli.

Qarabaı kóship ketkenimen,Sarybaıdyń inileri Taılaq bı keıde Ajybaı, Aıbas onymen qara úzgisi kelmeıdi, burynǵy anttasqan shart boıynsha bóbekterdiń týmaı turǵan kezinde quda bolǵan antty berik ustanǵysy keledi. Osy rette Aıbas teriskeıde otyrǵan jaılaýdan Aıagózde otyrǵan Qarabaıdyń úıine baryp, onymen ashyq túrde sóılesedi, biraq Qarabaı ashyq jaýabyn bermeıdi. Aıbas erjetip kele jatqan sulý Baıandy kórip qatty qýanady, onymen ońashada otyryp sóılesedi. Baıannyń bar yntasy jas kúninen aıttyryp qoıǵan ǵashyq jary Qozykede ekenin biledi. Baıannyń Qozykege arnap jibergen kóp qymbat syılaryn alyp, teriskeıde otyrǵan eline qaıtady. «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń árbir varıantynda Aıbastyń bul birinshi ret Baıan sulýdy kórip, onyń sıpatyn Qozy Kórpeshke kelip aıtýy realısik túrde sheshilgen.

Bala kúninen Baıan sulý týraly talaı ret estip júrgen Qozy Kórpesh tez arada Baıandy kórýdi arman etti. Baıanaýyl varıantynda Qozy Kórpesh Qarabaıdyń úıine tazsha túrine túsip barmaıdy, eski dáýirden kele jatqan jora boıynsha uly saltanatpen, qasyna kóp jigit ertip, kúıeý bolyp barady. Aıagózdiń boıyna jetip, Shoqterektiń túbine altyn shatyryn tigip qoıady. Qasyna erip barǵan sheshen bılerin Qarabaıǵa jiberip, buryn ákesimen attasqan shartty oryndaýdy suraıdy. Qarabaı oǵan qarsy bolmaı, Qozykeniń oǵan kúıeý bolǵanyna senedi. Qodardy onymen dos bolýǵa shaqyrady. Shatyrda jatqan Qozy Kórpesh tún ishinde kúımede jatatyn Baıan sulýǵa jasyrynyp kelip júredi. Bir kezde Qodar ony bilip qoıyp, kúndestikpen Qozyekege qastyq istemekshi bolady. Kóp quldaryn jıyp, Qozyny óltirýdi oılaıdy. Baıan sulý ony bilip qoıyp, ony tez aýyldan ketirip, Shoqterektiń túbine baryp jatýǵa uıǵarady. Qozynyń Shoqterekte jatqanyn Qodarǵa Baıannyń jeńgesi bildiredi. Qodar Qozy Kórpeshpen soǵysqa shyqpaǵyn Qarabaıǵa aıtady. Ekeýi kóp áskermen dalada kele jatqanda, Qarabaı: «Osy, isti qoıaıyq úıge qaıtaıyq», - dep Qodardy shaqyrady.

Aıdalada qurýly shatyr turdy,
Altyn Aıdar jarqyrap jatyr deıdi.
Álde bolsa Baıanǵa qosalyq dep,
Kórgennen soń Qarabaı qıa almaıdy.
(Qusmuryn varıanty)

Qarabaı qaıtyp úıine ketedi. Qodar onyń tilin almaıdy. Shoqterektiń túbinde uıyqtap jatqan Qozy Kórpeshti ol alystan qarap kóredi. Qozy Kórpesh bir uıyqtasa on tórt kún tutasymen uıyqtaıdy, eken. Qodar urlanyp baryp, qatty uıyqtap jatqan Qozykeni júrekten atyp óltiredi. Bul týraly Baıan sulýdyń Qozy Kórpeshti joqtaýynda da aıtylady:

Qara basyp, uıqydan shyǵa almadyń,
Oıaý bolsań ol ıtke qylar ediń.
(Qusmuryn varıanty)

I.Belenısınniń bul nusqasynda ıslam dininiń áseri joq, kóne úlgi. Shóje aqyn qosyp aıtatyn bergi kezdegi áleýmettik saryn kezdespeıdi. Onda egilip jyrlanatyn kórkem motıvter bir ǵana Qozy Kórpesh pen Baıan sulýdyń mahabbatyna arnalǵan. I.Belenısınniń Baıanaýyl varıantyn Azıa departamenti men Senattyń arhıvinen izdep taýyp, ony jaryq dúnıege shyǵarý bir uly mádenı jetistik bolyp tabylady.

Osyndaı erte kezde jazylǵan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń qazaqsha bir nusqasy Abdylhaıyr Derbisalınniń varıanty. Ol nusqa 1834 jyly sentábr aıynyń 20-sy kúninde jazylyp bitken. Bul Kókshetaý men Atbasar tóńireginde jyrlanatyn «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» ańyzynyń bir jarqyn elesi. Derbisalınniń ózi Kókshetaý tóńiregindegi Esil boıyn mekendeıtin ýaq taıpasynan shyqqan, Baıan batyrdyń urpaǵy. Atalary Abylaı men Ýálıhan zamanynda ataqty bı sanalyp, zań jumysyn qurysýǵa qatynasqan adamdar. Abdylhaıyr sol jyldary Kókshetaý aýdanynda hatshy bolyp istep, keıin Kúnbatys Sibirdiń oblystyq mekemesine aýysady. Ol I.Belenısın tapqan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrymen tanys. Onyń jazǵan varıantynda da ıslamnyń áseri kórinbeıdi. «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» sezim tolqynymen sáýletti etip aıtatyn kúnshyǵys elindegi jeti ǵashyqtyń bir ǵajaıyp túri ekenin sıpattaıdy. Abdylhaıyr «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn ádemi arab harpimen 16 bettik úlken terideı qaǵazǵa jazyp túsirgen, barlyǵy 600 joldaı.

Jyrdyń bastalýy bylaı:
Óleńdi aıtyp-aıtyp biz ketelik
İsine qudirettiń ne etelik?
Qarapaıym óleńdi kim aıtpaıdy,
«Baıandy - Qozy Kórpesh» terbetelik.

Jyrdyń aıaǵy da osylaı jaqsy bitken. Sýrettiń qurylysy tegisimen barlyq varıantta jolyǵatyn sýretterge dál kelip otyrady, biraq qysqartyp aıtqan. Ákesinen jetim qalǵan Qozy Kórpesh aqyldy anasy men kemeńger aǵalarynyń qolynda erkin ósedi. Bala kúnin biryńǵaı asyq oınaýmen ótkizedi.Tazsha balanyń saqasyn tartyp alyp, onyń aýzynan: «Meniń saqamdy tartyp alǵansha, jaryńdy izdep tapsaıshy» degen sóz estıdi. Kempirdiń órmegine tıgende bul sózdi taǵy qulaǵy shalady. Bulardy estip kelip. bala anasynan suraıdy. Anyǵyn bilip, Qozyke qatty qamyǵady. Baıan sulýdy jaqsy kórýi sonsha, ony izdemekshi bolady. Anasy áli jassyń, barýǵa bolmaıdy dep aqyl aıtady: «Aldynda saǵan kezdesetin talaı qıyndyqtar bar, odan qaıtyp ótersiń, Qozy Kórpesh?» Qozyke oǵan qaramaı júrip ketedi. Qıyn istiń bárin jeńedi. Aıagózge jaqyndaı bastaǵanda bir sáýegeı ananyń úıine kezdesedi, odan Qarabaıdyń, munda Sarybaıdyń úıin surap biledi. Derbisalın varıantynyń bir ereksheligi, Qozyke munda tazsha túrinde túspeı, týra Qarabaıdyń (Sarybaı) ózine kelip sálem beredi. Aıtqany:

Jaý shapqan el-jurtymdy muńdy edim
Ulsyzǵa ul bolaıyn depti, - deıdi.

Qarabaı ertip úıine kirgizip, ózin tanystyrady: «Qolymda qyryq qulym bar, onyń bastyǵy Qodar. Ol júrgizse, júrgizermin depti deıdi». Bul motıvteri Baıanaýyl varıantymen birdeı. Onda da Qarabaı Qozy Kórpeshke qarsy bolmaı, onyń týmaı turyp ózine kúıeý bolǵanyn esine túsiredi. Bul jaǵdaı Qozy Kórpeshke jol ashyp, onyń Baıanmen jaqyndasyp, mahabbat qyzyǵyna túsýge meńzeıdi. Biraq Qodar onymen kúndes bolyp, qarsylyq istep júredi. Oqıǵa ábden shıelenisken kezde Qodar ony atyp óltiredi.

Demek, bul Derbisalın varıanty eshbir ózgeriske túspegen tarıhı zamandaǵy «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń eń jarqyn túriniń biri. Ony áli de bolsa túzetip, bastyrý keleshektegi ǵalymdardyń zor mindeti.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń eń kólemdi, ári kórkem, ári eń kóne túriniń biri -ataqty Janaq aıtqan nusqasy. Bul jyrdy Janak aqyn XIX ǵasyrdyń 20-40 jyldary aıtyp, birneshe nusqa qaldyrady. 18-20 jyldary naıman tóreleriniń aldynda, odan keıin Óskenbaıdyń asynda Qozy Kórpesh pen Baıan sulýdyń óksik bolǵan mahabbat yntyzarlyǵyn qobyzdyń únimen asqaqtata ádemilep jyrlaǵany úshin Janaqqa aıtýly syı, júlde tartady. 40-jyldyń bas kezinde Janaq Qusmurynda otyrǵan Shyńǵys Ýálıhanovqa baryp, bul jyrdy oǵan jáne balasy Shoqanǵa aıtyp beredi. Shoqan ol kezde arabsha jaqsy biletin 7-8 jasar bala. Shoqan qypshaq Jumaǵul aqynnan «Edige» jyryn estip biledi. Onyń eń eski, XV ǵasyrda jazylǵan birinshi nusqasyn Jumaǵul Shyńǵysqa tartý etedi Shyńǵysta onyń úsh varıanty boldy. «Biz Shyńǵys ekeýmiz 1842 jyly ol úsh varıantty biriktirip, bir tolyq nusqasyn jasadyq. Ahmet ony taza qaǵazǵa jazyp shyqty. Meniń orysshaǵa aýdarǵanym osy varıant edi» (Ch.Valıhanov. Soch. 1904,226-225).

Shoqan keıinirek «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń taǵy bir nusqasyn ataqty Janaq aqynnan jazyp alyp, ony óziniń jaqsy kórgen dosy N.M.Iadrınsevke syıǵa tartqan kórinedi. Rapoporttyń baıqaýynsha, bul nusqa N.M.Iadrınsevtiń arhıvinde saqtalǵan sıaqty.

XIX ǵasyrdyń 40-jyldarynan bastap «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn jınaýmen shuǵyldanǵan ǵalymnyń biri N.F.Kostyleskıı. Ol jyrdy óziniń shákirtteri men tilmashtar arqyly jınap alýǵa tyrysqan. Erte kezde Janaq aıtqan úsh nusqa eshbir ózgerýsiz búginge deıin saqtalyp kelgen. Onyń eń birinshi nusqasy 1840 jyly Qusmurynda jazylǵan, ekinshi nusqasyn Shoqan jazyp alyp N.M.Iadrınsevke bergen, úshinshi nusqasy tilmash A.A.Frolovtys kóshirmesi. Solardyń ishindegi eń sáýletti nusqasy Shyńǵys Ýálıhanov jazdyryp alǵan «Qusmuryn varıanty». Bul nusqany Shyńǵys kóp qazaq qoljazbasy men birge 1840 jyly shekarany bılep otyrǵan M.K.Ladyjenskııge jiberedi.

Bul «Qusmuryn varıanty» týraly pikirdi biz N.F.Kostyleskııdin I.N.Berezınge 1851 jyly jazǵan hatynan anyq kóremiz. Onda: «Bul «Qusmuryn» nusqasyn meniń qaıtys bolǵan bir dosyma jibergen - Qusmuryn okrýgin bılep turýshy Shyńǵys sultan, Orta júzdiń sońǵy hany Ýálıdiń uly. Jyrdyń keıbir sózderi maǵan tanys bolmasa da, biraq sezemin. Munda halyktyń ómiri, rýhanı tirshiligi, jaı-kúıi erekshe sıpattalǵan. Poemanyń áreketi Aıagóz ózeniniń boıynda, ǵashyq bolǵan geroılardyń músin tasy turǵan jerde bolǵan. Olaı bolsa, bul jyr Uly júz qazaqtary arasynda, qyrǵyzdar ishinde de bolýǵa tıisti. Eger bul jer Qusmuryn tóńireginde, Orynbormen shektes jerde aıtylatyn bolsa, ol Uly júz qazaǵynyń ortasynda bolýy kúmánsiz. Bul jyr erte zamanda búkil qazaq saharasyna keńinen taraǵan ádemi mahabbattyń atyn shalqyta aıtqan bir jyr, ol sol mahabbat atyn áli kúnge halyqtyń oıynda saqtap keledi, ony barlyq quıylma aqyndar tógiltip jyrlaıdy», - delingen. (Pısmo Berezıný ot 7 avgýsta, 1851 g. Arhıv G.N.Potanına. NBTR, s. 129. ll. 5349-5340).

Bunyń bir qyzyq jeri: «Qusmuryn nusqasy» men A.Frolovtyń kóshirip jazǵan nusqasynyń birine-biri óte jýyq. Jalǵyz-aq A.Frolov kóp sózdi túsinbeı, qate jibergen. Eki jyrdyń bastalýy birdeı, Shoqannyń Janaqtan jazyp alǵan nusqasy solaı bastalady:

Meken izdep jigitter kel keteli,
Ortasynda Kóktóbe belgi eteli.
Azamattar erinbeı tyńdasańyz,
Qozy Kórpesh - Baıandy terbeteli.

N F. Kostyleskııdi esine túsirip, onyń qazaq ádebıeti týraly eńbekterin baǵalap jazǵan maqalasynda I.N.Berezın «Qusmuryn varıantyna» erekshe kóńil qoıyp, bul týraly Kostyleskııge aıryqsha baǵa bergen. «Ol, - deıdi, túrik tilderin jaqsy bilgen ǵalymdardyń biri edi. Biraq onyń aty ádebıetke belgisiz bolyp qaldy. Qazaqtar óte ardaqty ustady, ol qazaq tilin bala kúninen jaqsy bilgen edi. Saharada otyrǵan eldiń ómirin, tilin jaqsy kórý N.F.Kostyleskııdiń súıgen isi edi, Qazan ýnıversıtetin bitirip, Ombynyń Kadet korpýsynda oqıdy. Marqumnyń qaǵazdary maǵan kelip jınaldy, olardyń ishinde kózge erekshe túsetini qazaqtyń qoljazba teksteri, ásirese «Qozy Kórpesh -Baıan sulý» jyrynyń nusqalary. Olardy N.F.Kostyleskıı 1851 jyly 12 dekabrde jiberdi. Ol qoljazbalardy keıin túrikshe hrestomatıaǵa kirgizbek oıym bar». Qazaqsha qoljazbalar jiberýmen qatar, N.F.Kostyleskıı I.N.Berezınge «Qusmuryn varıantynyń» oryssha aýdarmasyn jiberedi. Ony túpnusqadan orysshaǵa Sh.Ýálıhanov Kadet korpýsynda oqyp júrgende aýdarady. Al qoljazbany júıelegen - N.Kostyleskıı. Ásirese, jer attary, taıpalar, jańa qosylǵan personajdar, din áseri beleń alyp otyrady. Bul jaǵynan alǵanda Baıanaýyldan tabylǵan I.Belenısınniń varıanty men Janaq aqynnyń ádemi saqtalǵan XIX ǵasyrdyń 30-50 jyldarǵa deıin aıtqan úsh varıanty ǵasyrlar boıy taza aıtylyp kelgen tarıhı sýrettiń eń kórkem túri bolyp tabylady. Olar Altaı elinde aıtylatyn «Qoze Erkesh» jyryna óte jaqyn.

Janak jyrlaǵan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn Abaı men onyń balalary asa qadirlegen. Abaıǵa eliktep bul varıantty ádemi jyrlaǵan aqyndar Beısenbaı, sovet dáýirinde kereı Ýáıis aqyn. Onyń aıtýynan Muhtar 1924 jyly bir kórkem varıantyn jazyp alyp, keıin baspadan shyǵarady. Kóp jańalyq qosyp, sondaı bir nusqasyn bergi kezde shyǵarýshy, Abaı úlgisinen tárbıe alǵan Shákir Ábenov.

Muhtardyń Baqanas boıynda jazyp alǵan «Qozy Kórpesh Baıan sulý» jyry Abaıdyń qoljazbasymen birdeı, tek arasyna jańa sózder qosylyp otyrǵan. Abaı bul jyrdy 1884 jyly jazyp, ony ózinshe orys qarpimen «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» dep atap, qadirli ǵalym G.N.Potanınge jiberedi. Onymen birge erte kezde jazǵan qysqa poema «Jańa zakon» degen jyrdy qosa jiberedi. Ádirisin oryssha jazyp, «Semıpalatınskogo ýeza, Chıngızskoı volostı A.K.» degen. Jyrdyń kólemi - eki myń alty júz jol, Abaı jas kezinde ádemi arab qarpimen jazǵan, sózi sondaı ashyq, kórkem. Halyqtyń jaı-kúıin júırik bilgen Abaıdyń jarqyn, sańlaq oıynan shyqqany aıqyn kórinip tur. Jyrdyń teksinde Abaıdyń ózi ǵana aıtatyn sózder, sóılemder túrinde kezdesip otyrady. Máselen, «tý jyǵylsa, boldyq qoı qas masqara», «baı maqtanyn asyrmaq, ol isti ańǵar», «Qas altynnan qolynda júzigi bar», «Súımes kisim kez bolsa qas shunaqpyn», «Ań-tań qalma aǵalar báriń nadan», «Eshnárse ónbes qur bosqa qamalǵannan». Osyndaı sózder Abaıdyń jyrlarynda da jıi kezdesip otyrady.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn jańadan jazý úshin Abaı kóp aqynnyń varıanttaryn oqyǵan. Olardyń ishinde Sybanbaı, Janaq, Bekbaý, Shóje, taǵy basqalar. Biraq olarǵa óte syn kózimen qarap, senbeıtin jeri kezdesse, «ótirik aıtsa, obaly aqyndarǵa» dep, olarǵa syn kózben qaraıdy.

Bar aqynnan Abaıdyń erekshe qadirlegeni Janaq aqynnyń aıtqan varıanty, túpki nusqasyn osydan alady. Sondaı ataqty aqyndarǵa arnaǵan sózin Abaı bylaı dep bastaǵan:

Kemel aqyn keltirer sózdiń nuryn,
Oǵan da zaman ótken bir yqylym
Qarabaı han, Sarybaı ótken eken
Olar o bir qatar bizden buryn.

Abaı osy sıaqty ádemi epıkalyq beıne men «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn... eski aqyndar sarynymen eshbir buzbastan, tarıhı zamannan quralǵan sújetpen jyrlap bergen. Qadirli aqynnyń ereksheligi, jyrdyń ádebıettegi qasıetine erekshe oı bólip, onyń tiliniń kórkem bolýyna, sújet qurylysynyń ádemi, sulý bolýyna erekshe mán bergen. Bul ásirese Baıan sulýdyń kelbetin sıpattaýdan aıqyn kórinedi.

Tal shybyqtaı buralǵan ol bir kerim,
Minekı, ony aıtar keldi jerim.
Appaq bet, júzi qyzyl, kózi qara,
Qıǵash qara qasy bar sondaı kerim.
Appaq kerik mańdaıly, qolań shashty,
Shashynyń uzyndyǵy tize basty.
Aýzy gúldiń basyndaı, tisi merýert,
Mundaı sulý jahanda jaralmas - ty.
Toty qustaı júrisi, qylyǵy bar.
Malyń túgil basyńdy berseń de az.
Syrtynan kúlimsirep sóılesedi,
Kóńili esh, kimdi mensinbes, janmen araz.
Jurt aıtatyn temirli kúımesi bar,
Qozy Kórpesh degende dúnıesi tar.
Anda-sanda bolmasa kórinbeıdi
Jalǵyz jatyp jary úshin qylady zar.

Saharada birine-biri ǵashyq bolǵan eki jastyń mahabbaty Abaıdyń aqyndyq tolǵaýyn qozǵap, Abaı olarǵa arnap óz atynan ún qosady.

Oılashy solar shene dos emes pe?
Ózge dospyn degender bos emes pe?
Aq ashyq, alla qosqan osy emes pe?
Jaryn kórip jan berip sap-saý Baıan,
Úlgi bolǵan keıingi urpaqtarǵa.

Sharýashylyq, kóship-qoný saltanatyn Abaı kóbinese P N.Radlovtyń Aıagóz boıynan jazyp alǵan varıantynan alǵan. Abaı jyrynda kezdesetin jer attary bir ǵana V.V.Radlovta ǵana aıtylady. Qarabaıdyń túbegeıli jeri Aıagóz, Tarbaǵataı, Ertis boıy, keıde kóship, İle ózenine keledi, odan Shyrshyq (Tashkent tóńiregine barady. Syrdarıada, Ázirettiń taýynda (Qarataý), Shý ózeniniń boıynda otyrady. Osy aradan túıeniń qomyn almaı, jańadan Arqaǵa kóship barýdy maqsat etedi. Biraq toqsan myń jylqy men Betpaqtyń uzaq shólin kesip ótý Qarabaıǵa shama kelmeıtin is bolady.

Damyl joqta tynym joq kóshe berdi,
Kóshe-kóshe taýysty talaı jerdi.
Alataýdyń ar jaǵymen İle baryp,
İleden taý jaǵalap Shyrshyq bardy.
Odan kóship barady Syr boıyna
Ol jerde kóp ýaqyt týra almady.
Sary Arqany saǵynyp qaıta kóshti
Betpaqtyń dalasynan ótý qaıda,
Qaıta kóship Shýǵa áreń jetti.

«Osy arada «qyzy sulý Arqanyń baıy keldi», - dep estip, Qarabaıǵa torǵaýyttan Qodar keledi. Jylqysyn Betpaqtan shóldetpeı ótkizip, Baıandy alýǵa serttesedi. Biraq bul motıv eski nusqada bútindeı joq. Bul tek V.V.Radlov pen Abaı nusqasynda kezdesedi.

Ekinshi, Qodardy torǵaýyt dep ataý tarıhı durystyqqa kelmeıdi. Bul mońǵol jyrynan kóp buryn bolǵan eski jyr, onyń personajdary da eski dáýirden kele jatqan beıneler. Olar qazaq halqy men Altaı eli aıtatyn «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń eski varıanttarynda solaı saqtalǵan. Shóje aqyn Qodardy noǵaılynyń bir myrzasy dep sýretteıdi.

Abaıdyń Radlov jazýynan alǵan bir motıvi Aıbas erdiń beınesi. Aıbastyń róli Janaq aqyn nusqalarynda bútindeı kezdespeıdi, Shóje aqynnyń sýretteýinde Aıbas Sarybaıdyń Qarabaımen quda bolyp anttasqanda tartqan «qarǵy baýy». Ol Qarabaıdyń jylqysyn baǵyp, Baıan sulýdyń qalaı óskenin kórip júredi. Sońynan Qarabaıdan qashyp eline kelip, Baıandy áńgime qyp aıtady. Radlovtyń jazyp alýynsha, Aıbas kemeńger kisiniń biri, Sarybaı men Taılaq bıdiń inisi. Abaı osy varıantty negizge alady. Baıan sulý men Qozy Kórpeshti qandaı ádemilep sýrettese, sol jarqyn oıdy Aıbasqa da arnaıdy. Ol asqan oıshy, ózi alyp er, ózi seri, maıtalman jarqyn kisi bolyp sýretteledi.

Osyndaı bolsa kerek erdiń eri,
Namys úshin elinen izdep shyqty.
Taılaqtyń kenje inisi Aıbas seri.
Taı kók pen batyr Aıbas órge saldy.
İzimen toqsan myńnyń keledi endi,
Az júrip, kóp júrdi me qudaı biler,
Aıaǵy Jetisýǵa o da keldi.

Ol bir bıiktiń basyna shyǵyp, Aıagózde otyrǵan Qarabaıdyń elin kóredi. Endigi armany -úsh qyzǵa ońasha jolyǵyp, solardyń syryn bilý.

Aýlaq jerde úsh qyzǵa bir jolyqsam,
Qudaıdan meniń surar armanym sol.

Osy oımen qatty tolǵanyp júrgen kezde, jıdek terip ózende oınap júrgen úsh qyzǵa jolyǵady. Mundaı ıgi dúnıe ómirde kez bola bere me, Aıbastyń qýanyshy kókiregine syımaıdy:

Aldyńnan tura qaldy úsh qyz kese,
İshinde bireýiniń túri ózgeshe.
Tanıdy kórgen jerden kim ekenin
Qumar bolyp keledi sóıleskenshe.

Aıbas qyzdarmen amandasyp, «İzdep kelgenim Baıan sulý. Qodar degen qodıǵan bireý shyǵyp, Baıandy zorlap alǵym keledi deıdi. Men sony tabanymnyń astyna salyp taptasam deımin», - deıdi. Qyzdar oǵan qýanady. Baıan anyǵyna jetý úshin jolaýshynyń kim ekenin suraıdy.

Kóńilim jaqyn tartady sizge tym-tym,
Jaqyndyq bizge taman sóz aıtasyz.
Asyl zatyń, el jurtyń bolady kim ?

Aıbas:
Aq kezeń, Aı, Baltaly jerden keldim,
Baqaly, Baldyrǵandy kólden keldim,
Sarybaıdyń jurty dep estýshime eń,
Baltalymen Saqaly elden keldim,
Sizderge kúmán shyǵar, ózime aıan,
Elimnen izdep shyqqan kisi Baıan.
Qozy Kórpesh elimde jalǵyz seri
Qulaq kári, boı kishi, aqyl aıan.

Abaıdyń jazýynda Aıbas Qodardy bir muqatpaı ketkisi kelmeıdi. Qodarǵa kómek kórsetýge kelgen toqsan serini (basqa varıantta qul) birge masqaralaıdy. Ony qyzdar qyzyq kórip, Aıbastyń erligine masattanyp otyrady.

Qaı adam er Aıbasqa teńeledi,
Úsh qyz da qyzyǵyna keneledi.
Qoıǵa qasqyr shapqandaı bórikterin,
Talqan qylyp sekirtip jóneledi.
Bir tildesip qyzdarǵa keteıin dep
Oraǵytyp kók taımen taǵy keldi.

Aıbastyń qyzdarǵa aıtqany: «Qozykeniń qaıraty menikinen úsh ese artyq oǵan saı keletin kisi joq. Ol maǵan shapshań baryp, jolyǵyp tez qaıt dedi. Mine, endi júremin, inime sálemdeme berińiz» deıdi. Sonda Baıan:

Sálem de Qozykege izdep kelsin
Keshikse sorly Baıan degen ólsin.
Sálemdeme Qozykem qabyl kórsin.
Altyndy ton, júzigim belgi bolsyn
Sálem de inińe dep alyp berdi,
Júzik pen tonnan basqa bir toǵyzdy.

Aıbas osy sálemdemelerdi alyp, Aıagózden teriskeıde jatqan eline júrip ketti. Abaıdyń jazýynsha, Aıbastyń júrip ótken jerleri - Jorǵa, Shubaraıǵyr, Qyzylbeldeý, Qubajon (shól), Temirshi, Qarqaraly, Shiderti, Dombyraly, Monshaqty, sodan óziniń eline keledi. Qozykeni kórip, Baıannyń sálemin aıtady, altyn ton men júzigin beredi, onyń ádemi sıpatyn sýretteıdi.

Ózge negizgi sújetterdiń barlyǵyn Abaı Janaq aqynyń aıtýy men Radlovtyń jazýynan alǵan. Olar - eki baıdyń ańǵa shyǵýy, olardyń quda bolyp anttasýy, Sarybaı qaıtys bolyp, Qarabaıdyń Aıagózge kóship ketýi, onyń sońynan Aıbastyń Aıagózge kelip, Baıandy kórýi.

Abaı jyryndaǵy bir ádemi áfsana - Qarabaıdyń teriskeı ólkeden kóshe jónelgende, onyń úlken qyzdarynyń jaılaýmen qoshtasyp aıtqan jyrlary:

Baltaly men Saqaly el aman bol,
Baldyrǵandy, Baqaly kól aman bol.
Aqyly joq qaıyn atań senen qashty
Jórgekte Qozy Kórpesh bala, aman bol.

Bul sózdi Muhtarǵa aıtýshy aqyn ózgertip, «Baltaly, Baǵanaly el aman bol» dep jazdyrǵan. Biraq Abaıdiki eski túri.

Qozy Kórpesh Aıbaspen jolyqqan soń, endi bir maqsatyn Baıan sulýdy izdep shyǵý jolyna arnaıdy. Ol úshin kóp ýaqyt sáýegeı anasymen, aqyldy Taılaq bımen qaıymdasyp, olardyń barma degen tilegin alǵysy kelmeıdi. «Men bul saparǵa barmaı, úıde tynysh otyra almaımyn» dep sert qoıady. Eń sońynda Taılaq bı men sheshesi ekeýi ortaǵa alyp, aman kelgeısiń dep batalaryn beredi.

Qaıyspas Qozy Kórpesh ketti seri,
Qoıdaı mańyrap artynda qaldy elderi.
Basynda táńiri artyq jaratqan soń,
Artynda jurt shýyldap salady úndi.

Abaıdyń sýretteýinshe, jol-jónekeı kóp qıyndyqtan ótken soń, álden ýaqytta bir sáýegeı qartqa kezdesedi. (Ózge varıanttarda ol sáýegeı ana). Odan jol suraıdy, onymen birge on bes kúndeı birge jatyp dos bolady,júdegen atyn semirtedi. Sáýegeı qarttyń oǵan bergen aqyly: ol elge bul túrińmen barma, ózgerip bar, eshkimge syryńdy aıtpa, - dep qart qolyn jaıyp, batasyn beredi.

Sáýegeı qarttan shyqqan soń Qozyke Aıagózge ketedi. «Kúreńkeı bútin qımyldaı kór,óksik bolǵan Baıandy ýataıyn»dep Janaqtyń sózin keltiredi.

Abaıdyń eń ádemi aıtqan oıynyń biri - Qozykeniń Aıagóz boıynda qoı baǵyp júrgen Qarabaıdyń qoıshysymen kezdesýi. Bul motıvtiń negizin de Abaı V.V.Radlovtan alyp, ony kóp ázil sózben keńeıtken. Qoıshynyń aty da - Tazsha, Qarabaı men Qodardy jek kóredi, olardyń barlyq syryn aıtyp beredi. Qoıshy:

Sóıleısiń sen qý tazsha barlaı ǵana,
Meniń aıtqan sózime nanbaı ǵana.
Eki qyzy Aı men Tańsyq dardaı bolǵan
Artynda Baıan sulý aıdaı ǵana!

Qozy:

Japanda tazsha aǵaeke júresiz be?
Siz de oınap qurbyńyzben kúlesiz be?
Baıdyń qyzy malshymen bolar syrlas
Olardyń da tamyry kim, bilesiz be?

Qoıshy:

Iapyrmaý, mynaý ózi ne qylǵan jan!
Erkime sóılespeýge esh qoımaǵan?
Erteń ketip san qoımen kesh kelemin
Bilmesime ant alsyn qudaıǵa nan!

Qarabaıdyń qoıyn baǵyp júrgen tazsha basqa bir taıpanyń kirmesi eken. Qozyke oǵan aqyl berip, sen elińe qash, bosan, qoıyńa men ıe bolyp qalaıyn, deıdi.

Eki tazsha bir-birine kez kelipti
Basy shalys aıaǵy oń bolypty.
Tashkendegi elińe qaıta ber dep,
Tún qatyryp tazshany jóneltipti.
(Abaı)

Qozyke Abaı varıantynda tazsha bolyp, qoıdy aıdap, túnde aýylǵa keledi. Qarabaı onyń kesh kelgenine ursady. Qozyke borannan aman aıdap kelgenin aıtyp qýantady. Abaıda bul jeri, Radlovtyń jazýynan alǵan eki varıanty qyzyq. Biri - kózge erekshe túsetin Baıannyń zerli (altyndaǵan) qoıy. Zerli qoı Qozy Kórpeshtiń kelgenin tanyp, qatty qýanady. Qozykege aqyl berip, men aqsaq bolyp dalada qalaıyn, Baıan izdep kelgende seniń kelgenińdi aıtyp súıinshi suraıyn deıdi. Ekinshi motıv - Qozykeniń Qarabaıǵa aıtqan boljal sózi.

Aqsaq qasqyr aýyldy júr saǵalap,
Qý bas ingen shógip jatyr úı jaǵalap.
Bozsha taılaq júr eken jar jaǵalap.
(Radlov).

Bolmasa:

Aq qasqyr aýylyńda júr jer saǵalap
Qara ingen shógip jatyr ot saǵalap
Taılaqtar júgirip júr jar jaǵalap.
(Abaı).

Qarabaı muny túsiný úshin aqyldy qyzdaryn shaqyrady.

– Mynaý tazsha bir sózdi tuspaldap aıtty, sonyń mánisin aıtyp berińdershi, - dedi. Qyzdar aıtty:

– Qasqyr degeni - siz, Qara ingen - sheshemiz, «taılaq» dep bizdi aıtqan. Jigittiń túri bir alýan, aıtatyn sózi erekshe. Qyzdar oǵan tańǵalyp, kim ekenin bilgisi keledi. Báıbisheniń jasap bergen bir tabaq ókpesin jemedi. Ash boıynsha sharshap kelip, dalada uıyqtap qaldy. Qyzyqqan úsh qyz ony oıatýǵa batyly barmady, tań atqansha úsh ret kelip, úsh ret qaıtty. Tańerteń Qozy Kórpesh turdy, qyzdar júgirip qasyna keldi. Qozy Kórpesh o da shydap tura almady.

– Endeshe, men kim ekenimdi bildireıin, - dep tez kebinin julyp alyp betin ashty, basynan altyn aıdar jarqyrap kórindi. Baıannyń odan esi shyǵyp, boıyn bılep tura almady, júgirip baryp Qozymen qushaqtasty. Eki qyz birde jylap, birde kúlip, Aı men Kúndeı ekeýin tolyqsytyp, burańdatyp shetki úıge alyp júrdi.

Qamqadan úlde - búlde saldy tósek,
Júgirip júr apalary kóńili zerek.
(Abaı)

Qozy osy qalpynda kúndiz tazsha bolyp, túnde Qozy bolyp Baıannyń kúımesinde jatyp júrdi. Abaı olardyń mahabbat qyzyǵyn basqa aqynnan góri óte kelisti, ádemi túrde sýretteıdi.

Radlovtyń varıanty boıynsha Qozyke men Baıan sulýdy biriktirgen - zerli qoı. Ekeýi dalada jatyp qalǵan zerli qoıǵa baryp, sol arada birin-biri bilip, súıisedi.

Keshke qaraı tazshalyqtan shyǵyp, Baıannyń kúımesine kelip, óziniń jarqyn túrimen onyń ishin kún kózindeı jarqyratyp otyrady. Kúımege Baıannyń sheshesi, apalary kelip, beseýi uly qýanyshqa túsedi.

Baıanmen Qozykem jatty ekeýi,
Belden tósek al - shymyldyq japty ekeýi.
(Radlov).

Shóje aqynnyń varıanttarynda da (1864 j.) Baıan sulý men Qozykege alǵash ret aýylda qosylǵannan keıin, Baıan týra ákesiniń úıine shaqyrdy. «Júr ekeýmiz úıge baraıyq, áke-sheshem seni kórip, kúıeýim dep qýansyn. Sol jerde sen «al shymyldyq» kádesin bersin» dedi.

Qozyke Baıan menen úıge kirdi,
Ekeýi qýanysh qyp birge otyrdy.
Altyn aıdar belgisin ashqanynda
Qarańǵy úı shamshyraqtaı jarqyrady
(Shóje).

Barlyq varıanttyń saryny boıynsha, Qozy Kórpesh Baıandy izdep kelgende ekeýi qosylyp birge turady, ony Qarabaıdyń úıi qyzyq kórip qýanysh etedi, ekeýi kúımede jatyp mahabbat qyzyǵyna túsedi. Kúıeýdiń ádemi isterine Qarabaıdyń ózi úıde otyryp tańǵalady, qyzdy ózine bergenimiz durys dep tanıdy (Janaq). Ózderi toıǵa ketkende malǵa Qozyke men Baıan ıe bolyp qalady.

Alaıda barlyq qıyndyq Qodardyń kúndes bolýynda, Qarabaıdyń toqsan myń jylqysyn kóp jyl baǵyp, oǵan óte senimdi kisi bolǵandyqtan, Qarabaı oǵan qaraılaı beredi. Biraq úı-ishi, halyq Qodardy jek kóredi, bári Baıannyń Qozykege shyqqanyn qalaıdy. Qozy Kórpeshtiń Qarabaıdyń aldyndaǵy erlik isin jyr sondaılyq ardaqtaǵan, Qodar qasyndaǵy toqsan jigitimen oǵan eshnárse isteı almaı, ylǵı jeńilip otyrady. Qodar Qozy Kórpeshti zalymdyqpen óltirýdi oılaıdy, ony Qarabaı jaqtaıdy. Bir kúsh Ordaǵa kóp eldi shaqyryp, Qozy Kórpeshti úılendirý toıyn jasap, ony araqpen ýlaýdy kózdeıdi. Kóp eldi saltanat araqpen sýara bastaǵanda, tysta turǵan Baıan sulý jabyqtan «tez shyq» dem shaqyrady. Qozy shańyraqtan qarǵyp shyǵady. Baıan ekeýi tez atqa otyryp, alysqa jortyp ketedi. Artynan Qodar qýyp jetse de, Qozyke onyń atyn oqqa ushyryp, jaıaý qaldyrady. Baıan aqyl beredi:

– «Ekeýmiz osy betimizben sizdiń elge keteıik» - dep.

– Alsam, eldi razy qylyp alamyn, - dep ketpeıdi. Baıandy úıine qaıtaryp, ózi Shoqterektiń túbine baryp, birneshe kún uıyqtap jatady. Sol kezde Qodar jasyryn kelip atyp ketedi.

Qozy Kórpeshtiń bul sońǵy taǵdyryna arnap Abaı onyń atynan bir ádemi tolǵaý jazǵan. Ondaı ádemi ári kólemdi etip jazý ózge aqynda kezdespeıdi. Abaı nusqasynyń ózge aqynnyń aıtýynan ózgesheligi, ereksheligi - onyń qurǵan júıesiniń múltiksiz taza, tártipti, ári kórikti, ári sulý bolýymen daralanyp turady.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń taǵy bir nusqasyn qaǵaz betine túsirgen ataqty Segiz seri (1808-1854). Ol XIX ǵasyrdyń birinshi jartysynda jasaǵan. Ataqty seriniń týǵan jeri Obaǵan tóńiregi, ashamaıly kereı, qystaýlary Mamantaı ormanynyń ishi, 12 jasyna deıin aýyldaǵy mektepte oqyp, sodan keıin Ombydaǵy Azıa mektebin (Azıatskaıa shkola) bitiredi (1828). Osy jyldary Ombyda otyryp «Qozy Kórpesh - Baıan sulýdy» jazady.

Jasym bar jıyrmada, jylym meshin,
Ólimniń kim biledi erte - keshin.
Aıtaıyn bes-alty aýyz qulaǵyń sap,
Qozy Kórpesh - Baıannyń áńgimesin –

dep bastaıdy.

Bul jyrdy Segiz seri Torǵaı ólkesine saıahatqa shyqqanda ózimen birge alyp júrip, shejireni, jyrdy kóp jınaıtyn Ahmet Jantýrınge tartý qylyp berip ketedi. Keıin ol jyr Ahmet Jantýrınnen V.V.Grıgorevke aýysyp, odan N.I.Ilmınskııdiń qolyna túsedi. Búginde ol jyr sol Ilmınskııdiń toptaýynda Tatar Respýblıkasynyń arhıvinde saqtaýly tur. Ótken dáýirlerde bul jyr Qazanda talaı ret basylyp shyqty. (1878,1879,1890,1894, 1896, 1905, 1909 jj.). Onyń qysqasha aýdarmasyn A.V.Vasılev Torǵaı gazetinde basyp shyǵardy.

Segiz seri jyrdy aqyryn, maıda epıkaly, jumsaq sarynmen bastaıdy. Aıtýshynyń tili jaqsy, ádemi beınelerdi jıi keltirip otyrady. «Árkimniń erteli-kesh óziniń qyzyqty dáýreni bolady, óner, óleń súrmegenniń ómiri» dep, ázil qosyp synap otyrady. Jyrdyń aıaǵynda:

Sýreti Aıagózdiń tasynda tur
Qabyry ekeýiniń basynda tur –

dep bitiredi. Eń qyzyq motıvtiń biri - anasynyń balasyn shoshytyp aıtqan qorqynyshtary. «Aıýlynyń on bórisi, Qıýlynyń qyryq bórisi shyǵady, ony qalaı jeńip ótesiń? Qara shashym sheńgel bolyp turady, ony qalaı keship ótesiń? (órt qoıamyn). En darıa emshek sútim kerim tutar, odan qalaı ótersiń? (kememen). Odan ári sáýegeı kempir onyń úıinen shyǵyp, Aıagózge baryp, Shoqterektiń túbinde tynys alyp jatady. Bir bala Qozy Kórpesh ekenin bilip, Baıannan baryp súıinshi suraıdy. Baıan boztorǵaıyn jiberip, anyǵyn aıyrady. Jeńgesin jiberip úıine keltiredi. Ekeýi qushaqtasyp, Baıan «óksigin basady», úı-ishi kúıeý keldi dep qýanady. Olarǵa toǵyz qanat aq otaý tigip beredi, ekeýi sonda qyzyqtaıdy. Bul Qodarǵa unamaıdy, ol barlyq eldi ózine baǵyndyryp, Qozy Kórpeshpen soǵyspaqshy bolady. Qozy Kórpesh onymen alysady, «eldiń shyrqyn buzbaıyn»dep tez attanyp, Shoqterekke qaıtyp baryp jatady. Osy arada Qodardyń qolynan óledi.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn tógilte ádemi jyrlaǵan ataqty aqynnyń biri -SHóje.Ol bul jyrdy 1820 jyldan bastap 1870 jylǵa deıin, elý jyl boıy jyl saıyn birneshe ret aıtyp keledi. Onyń aıtqan nusqalary Aqmola, Semeı, Torǵaı oblystarynda qolǵa tıgizbeı, qoldan-qolǵa taraı berdi. Búginde Shóje aıtqan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» varıantynyń arab árpimen jazǵan on shaqty qoljazbasy saqtaldy. Onyń tórt nusqasy Lenıngradta, Kúnshyǵys elderin zertteıtin Ǵylym akademıasynyń ınstıtýtynda saqtaýly tur. Bular tegisimen Ombynyń Kadet korpýsyndaǵy N.F.Kostyleskııden I.N.Berezınge kelip túsken materıaldar. Ol nusqalardyń ishindegi eń qundysy - Shójeniń Ombydaǵy Shoqannyń páterine kelip aıtqan varıanty.

Shoqan Peterbýrgke kóship ketken K.K.Gýtkovskııdiń páterinde turdy. Onyń qasynda Musa bar. Olarǵa Kadet korpýsynda, ortalyq qazaq mektebinde oqyp júrgen keıbir jastar da kelip júrdi. Sáken, Imantaı, Mustafa Búrkitbaıuly 1864 jyly Gýtkovskııge jazǵan hatynda aıtqan «Musa Chormonovıch toje zdes, my jıvem vmeste ı vashem dome». Osy jerde otyryp bılerdiń sheshimderin tekseredi, 1862 taýyq jyly jut máselesin zertteıdi. «O kochevkah kırgız - Baıanaýyl qystaǵyn Bel aǵashqa kóshirýdi suraıdy.

Shoqannyń úıine Shóje aqyn kelip, jyr aıtady, Shoqandy «Ádil sultanym» dep ataıdy. Osy joly Shoqan Shójeniń shabytyn oıatyp, «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn jaqsylap aıtyńyz dep suraǵan bolý kerek. Muny aqynnyń ózi de solaı degen:

Qudaı berdi sultandy kámil qylyp,
Danyshpan,mártebeli, ádil qylyp.
Buryn jazǵan joq edim mundaı sózdi
Ádil sultan jazdyrdy sapaly qyp.

Mundaı jarqyn oıdy Shóje bir ǵana Shoqanǵa arnap aıtqan. Jyrdy ádemi etip jazyp alýshy Shoqannyń qasynda jatatyn bir qazaq jigit bolý kerek. Onyń ataýynda, «Jazyldy 1864 jyly, besinshi martta, beısenbi kúni keshke taman». Jyrdyń tekstinde Shoqannyń túzetken jerleri bar. «Taqıa» sózin - Qarqara dep túzetken, «Qulyn tapty» -degendi - qulyn týdy, «Mingen edim - mingen atym, qalyp qoıǵan sóz «Baıannyń sálemin aıt» dep qosqan. Bul ýaqyt Shoqannyń Chernáev áskerine ketýdiń aldyńǵy kúnderin kórsetedi.

Jyrdyń betinde jazylǵan «Omby» degen sóz, aıaǵynda berilgen datasy óshirilgen. Berezın jyrdyń betine óz atyn jazyp, № 15 dep anyqtaǵan.

Osy Shoqannyń páterinde jazylǵan nusqamen birge, odan erterekte Shyńǵys pen Shoqan ekeýi jazyp alǵan (1841) Shójeniń bir kóshirmesin birge túptegen. Bulardy N.F.Kostyleskııge tapsyrýshy Shoqan Ýálıhanov. Ony ǵylymı oqý quralyna paıdalanyp, kóp jerine belgiler salǵan. Keıbir joldaryn Shoqan túzetip jazǵan. N.F.Kostyleskıı qaıtys bolǵanda (1869) onyń áıeli barlyq materıalyn I.N.Berezınge jiberedi. Búginde olar Shyǵystaný ınstıtýtynyń qoljazba bóliminde saqtaýly (F.5, op.1,d.12).

Shójeniń varıanty - halyq ortasynda eń kóp taraǵan nusqanyń biri. Syr boıynyń Arqaǵa kóshetin qazaqtary ony jyl saıyn Sarysý boıynan, Torǵaı alybynan kóp estip, onyń kóshirmesin Syr boıyna ákelip, taratyp júrdi. Shójeniń bir-eki qazaqsha kóshirmesin Syr boıynan orys qarpimen jazyp alǵan zertteýshi A.Kýn. Ol búginde Shyǵystaný ınstıtýtynda saqtaýly. Shóje aqynnyń nusqalaryn arabsha ádemi qarippen kóshirip jazǵandar Ombydaǵy Kadet korpýsy men qazaq medresesinde oqyǵan jastar, (joǵarydan qara) belgili ǵalym ári aqyn Máshhúr Júsip Kópeıuly, Molda Muqan. Bular negizin Shójeden alyp, oǵan Baıanaýyl tóńireginde «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» týraly aıtylatyn keıbir ádemi ańyzdardy qosyp otyrady. Olardyń jazǵandary XIX ǵasyrdyń sońy men 1905 jyldar ortasy. Molda Muqandiki Shójeden góri basqaraq, barlyǵy 88 bet.

Shóje aqynnyń varıantyn eski nusqalarmen salystyryp kórgende, máselen, Janaq aqynnyń aıtýymen munda etıkalyq sújettiń qurylysyna qıǵash keletin jeri óte kóp. Munda bergi zamanda aıtylatyn jana adamnyń attary, epıkamen baılanysy joq sózder kóp kezdesip otyrady. Sarybaıdyń báıbishesin Qarakóz dep ataý, XIX ǵasyrdaǵy Sultanǵazy myrzany keltirý sarynyna kelmeıdi. Epıkaly motıvke kelmeıtin sózder «paraqor bı», «raıs» (bastyq). Qyzyljar qalasyn ataý, «hýlla tonyn kıgizý», keıbir dinı saryndar qurylysyn ózgertip, jaı óleń túrinde aýysyp otyrady.

Biraq «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń tolyq eski sújetin kelistire ádemi tilmen aıtyp bergen kúshti aqynnyń biri - Shóje.

Kóp nusqanyń ishindegi eski dáýirden kele jatqan, ózgerilmeı aıtylatyn bir varıantyn jazyp alǵan V.V.Radlov. Ony 1865 jyly Aıakóz baıynda bir quıylma aqynnan jazyp alǵan. Abaı Janaqtan keıin osy V.V.Radlovtyń jazýyna erekshe mán berip, jazýynyń Kóp jerinde bul kisiniń nusqasyn paıdalanyp otyrady. Biraq quıylma aqynnyń asqaqtap aıtqan sózderin ǵalym tolyq túrinde jazyp úlgere almaǵan, keıbir jerlerinde ádemi oılar úzilip qalyp qoıyp otyrady.

Jyrdyń sújet qurylysynda biraz ózgeshelik bar. Qarabaı Teriskeıden qasha kóship jónelgende, oǵan Qodar kezdesedi. Shóldi jerde malǵa sý taýyp berý ete qıyndyqqa túsken soń, «Sý taýyp berseń, Aq Baıandy saǵan bereıin» dep ýáde etedi. Qodar oǵan sý taýyp beredi, kóshi Aıakózge jetedi. Ol jerdegi qalmaqtyń Manap degen hany erýlikke shaqyryp, qyzyńdy meniń balama ber, Qodar meniń qyzymdy alsyn» deıdi. Bul kezde Baıandy izdep Aıagózge Aıbas keledi. Baıan oǵan óziniń jaqyn kóńilin aıtyp, Qozyǵa kóp syılyq jiberedi, sonyń biri óziniń altyn júzigi, dombyrasy. Qozy Korpesh Baıandy izdep shyǵýǵa daıyndalady. Jylqyshylardyń oǵan bergen keńesi - seniń kúreń atyń uzaq jolǵa jaramaıdy. Ákeńnen qalǵan aspan jel bolyp ushatyn eki tulpar bar, bireýi - aq býyrshyn, endi biri - kók býyrshyn, olar muz teńiziniń jaǵasynda jaıylyp júr, solarǵa minip bar dedi.

Qozy Qarabaıdyń úıine kelip, Baıanmen mahabbatyn qosyp biri o júredi. Qodar ony qatty qyzǵanady, Qozyǵa kúshi jetpegen soń ony bir varıantta aıtqandaı, qonaqqa shaqyryp, araq berip muqatpaqshy bolady. Jurt araq ishe bastaǵanda Qozy jelbaýdan ustap, shańyraqtan asyp túsedi, dalada turǵan atqa otyryp qasha jóneledi, artynan Qodar qýady, onyń atyn óltirip, jaıaý qaldyrady. Baıan júgirip kelip, «osy betimizben seniń elińe keteıik» deıdi. Qozy «el-jurtymdy rıza qylmaı, qasha almaımyn» dep Shoqterektiń túbine baryp jatady, «Qozy ań aýlaýǵa ketip, onyń ornynda babasynyń arýaǵy kelip uıyqtap jatqan edi. Qodar urlanyp kelip ony atyp óltirip, basyn Baıan sulýǵa aparyp beredi» - deıdi. Qozy men Baıannyń kindik sheshesi kelip, «Bul bas Qozynyki emes, Qozy Shoqterekte otyr. Men oǵan baryp altyn shatyr tigeıin, sen Qodardy óltirip, basyn kesip Shoqterekke alyp kel» - dedi. Baıan sulý Qodardy óltirip, basyn kesip Shoqterekke alyp kelse, altyn shatyr ishinde kúndeı jaınap Qozy Kórpesh otyr, Baıan sulý ony kórip, uly qyzyqqa batady. V.V.Radlov jazyp alǵan varıantynyń ózgesheligi osynda. Onyń kóp jeri ózge nusqalarymen ushtasyp otyrady.

Aqmola, Teńiz boıynda «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn shabytpen jyrlaǵan ataqty aqynnyń biri - Qultýma. Onyń nusqalary Ombyǵa N.F.Kostylevskııge kelip túsken. Keıbir úzindileri Kúnshyǵys elin zertteý ınstıtýtynda saqtalǵan. Onyń bir qoljazbasy Aqmolanyń soty K.V.Ýrasovta bolǵan. Ony Ýrasov sol qalanyń hatshysy Ilás Itjanovqa aýdartyp, N.G.Potanınge jiberedi. Qara sózben terlikteı úlken qaǵazǵa jazylǵan oryssha teksti búginde I.G.Potanınniń arhıvinde saqtaýly tur. Bul varıanttyń tolyq túri Semeıdegi Abaı mýzeıinde.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń eń jaqsy varıantyn aıtýshy - 73-ke kelgen qart aqyn, ózi naımannyń Qara Kereı elinen, Aıtbaı Dandybaıulynyń nusqasy. Ony 1888 jyly Lepsi ózeni boıyndaǵy jaılaýda otyrǵan aqynnan orys qarpimen jazyp alǵan N.N.Pantýsov, barlyǵy 84 bet. Búginde ol jazba Lenıngradtaǵy A.S.Pýshkın atyndaǵy orys ádebıetiniń kitaphanasynda qoljazba bóliminde saqtaýly tur (fond 73), qazaqsha kóshirmesi Almatyda Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda (Sh.18). Bul Aıtbaı varıantynyń qysqasha mazmunyn N.N.Pantýsov orys tilinde Tashkent jýrnalynda, «Dala Ýáláıeti» gazetinde jarıalanady. Sújeti kóbinese Baıanaýyl varıantyna jaqyn. Sarybaı túrikpen oǵyzdarynan, Qarabaı - Jetisýda bolǵan sultandardan. Jyrdaǵy personajdar barlyq varıantta aıtylatyn kisiler. Sarybaı ólgende onyń ornyn basatyn Taılaq bı emes, aǵasy Ajybaı bı, Aı, Tańsyq - Qarabaıdyń eki asyrandy qyzy, Qodar - daladan taýyp alǵan bala, keıin alpaýyt jigit bolyp, qul bolyp Qarabaıdyń malyn baǵady. Aıtbaıdyń varıanty boıynsha Qarabaı jaz shyǵa Alataýdan teriskeıge kóship, Torǵaıly (keıde Baltaly) degen jaılaýǵa baryp júredi. Onyń malyn baǵatyn quly Qodar. Kúzge qaraı qaıta kóship, Aıagózge betteıdi. Baıan sulý erjete bastaǵanda, oǵan qyzyqqan 90 seri kelip qosyldy. Ajybaıdyń el tańǵalǵan bir isi, Qarabaıdyń teriskeıden Aıagózge kóship ótken jolynyń ústine tastan omaqa otyrǵyzyp otyrdy. Ol: «eger Qozy Kórpesh qalyńdyǵyn izdep Aıagózge júretin bolsa, osy omaqanyń boıymen júrip otyrsyn» - deıdi. Aıagózden Dombyraly, Monshaqtyǵa deıin sozylǵan ondaı jol kórsetkishti Baıan sulý da bilmeıdi.

Aıtbaı aqyn men Baıanaýyl varıanty boıynsha Baıan sulýdy birinshi ret izdep Aıagózge kelgen Qozykeniń aǵasy Aıbas. Ol Baıan sulýmen kóp ýaqyt majyralasyp, onyń Qozy Kórpeshti janyndaı jaqsy kóretinin, onyń kelýin qatty saǵynyshpen kútetinin Qozy Kórpeshke aıtyp keledi.

Aıtbaı aqynnyń aıtýynsha, Qarabaı Aıagózge kósherinde Qodar pikir bilý úshin Ajybaıǵa kirip, Qarabaıdyń malyn asyrap, sý arshyp qıyndyqtan shyǵaratyn edim, ol úshin Qarabaı Baıan sulýdy maǵan berýge ýáde etken edi - deıdi. Ajybaı oǵan qatty renjip: -Nemene, eki dostyń alda qashan bekitken antyn buzǵyń kele me? Sý úshin aıttyryp qoıǵan qyz suraýyń bir surqıa is qoı! Aqyndy al da, jónińe júre ber, - dedi. Qodar ony tyńdamady, Baıanǵa talasqa tústi.

Kóp varıanttardyń sýretteýinshe, Qozy Kórpesh Baıan sulýdy izdep Aıagózge júrerinde úlken toı jasap, elimen qoshtasady. Aldymen mal baǵyp júrgen adamdaryn kórip, qyzyq etedi. Onyń kelgenin mal baǵýshylar qýanysh etip, qoıdan qoshqar, sıyrdan buqa, túıeden býra soıyp, ǵajaıyp toı jasaıdy. Baıan sulýǵa barsań, atańnan qalǵan eki ataqty tulpar bar, bireýi - aq býyrshyn, endi biri - kók býyrshyn, jolǵa osy ekeýin min. Olar seni jaýdan qutqarady, qýsań - basyp ozasyń, - dedi.

Sondaı keńesten keıin qıyn joldy basynan ótkerip, Qozy Kórpesh Qarabaıdyń úıine keledi. Baıanaýyl varıanty boıynsha Qozy Kórpesh Qarabaıdyń úıine jalǵyz ózi kelmeıdi. Ajybaı bastaǵan ataqty bıler, aqyndar, jas jigitter toby quda bolyp, qalyndyq oınaý toıyna keledi. Aıtbaı aqynnyń varıanty Qozy Kórpeshtiń Qarabaıdyń úıine kelýin barlyq nusqada aıtylatyn motıvtermen uqsas túrde sýretteıdi. Ol sarynnyń negizin qurýshylar ataqty Janaq, Arystan, Naıman - Bala, Sybanbaı, Besbaý, Shóje, Qojamjar aqyndar.

Aıtbaıdyń aıtýynsha, Qozy Kórpesh Qarabaıdyń jylqyshysy bolyp, Qodar men 90 serige erip, alty aı boıy jylqy baǵyp, jaz shyǵa Qarabaıdyń eline keledi. Jigitterdiń arasynda eń joıqyny, alyp ári jón biletin aqyldysy Qozy Kórpesh bolady. Qyzdardyń aldynda ázildesip jigittermen oınaǵanda ol barlyǵyn jeńip otyrady. Al saıysta alpaýyt Qodarmen aıqasynda ony laqtaı atyp otyrady. Qodar Qozy Kórpeshtiń sondaı myqty, alyp er ekenine saı-súıegi syrqyraıdy. Qatty kúızeledi. Baqtalasy órt bolyp janǵan kezde, ol ony kúshpen jeńe almaı, amal izdep araq ishkizip, kek almaqshy bolady. İs qatty shıelenisken kezde araǵa Baıan sulý túsip, Qozy Kórpeshti saqtap qalý ádisin izdeıdi, eldiń qyzýy basylǵansha ony Shoqterekke jiberedi. Qarabaıdyń báıbishesi Qozyny Shoqterekten aldyryp, «segiz - jeti» toı jasap, Baıandy uzatyp, Qozy ekeýin eline jiberedi. Qozy Baıan sulý ekeýi eline kelip, anasy men Taılaq (Ajybaı) bıdi kórip súıisedi, elimen qosylyp úlken toı jasaıdy. Malyna barǵanda ondaǵy Qozyny súıetin dostary qoıdan qoshqar, sıyrdan buqa, túıeden býra soıyp, kóp ýaqyt eki ǵashyqtyń qyzyǵyna qýanady. Bul Qorqyt, Oǵyz name sıaqty áfsanalarda ǵana kezdesetin óte eski motıvter. Bul keltirgen saryndar ózge nusqasynda azdap kezdesedi de, mundaı ashyq aıtylmaǵan. Shójeniń varıantynda Qozy ólip tirilgennen keıin eline kelip kóredi. Muńdy bolyp júrgen anasyn kúndikten bosatady. Keıbir varıantynda anasyn toǵyz boz bıeniń sútine shomyldyryp, atasynyń ornyna aparyp otyrǵyzady. Oǵan rıza bolǵan halyqtyń qýanyshyn aqyndar jan júregimen ádemilep sýrettegen.

Aıtbaı nusqasynyń ózge varıanttan bir ózgesheligi - ol Baıan sulýdan Saıtúlek atty bir ul týǵyzady. Ol erjetken soń ákesi Qozykemen ekeýi Qarabaıdyń elin izdep shyǵady. Olar Aıagózge kelgenin Qarabaı estip, qatty qýanysh etip, báıbishesimen ekeýi olardyń aldynan qarsy shyǵady. Bir aı jatyp eline qaıtady. Keıin Qarabaı qartaıyp, 90 quly ony tyńdamaıtyn bolady. Qarabaı Qozyny úıine shaqyrady, Qozy kóship Aıagózge keledi.

Buryn aıyrylysqan eki ulys jańadan birigedi. Biraq Qodar Qozy Kórpeshke qastyq isteýin áli qoımaǵan. Saıtúlek muny jaqsy bilip, bir kúni zalym Qodardy óltiredi. Baıan sulý men Qozyke dúnıeden az ýaqyt qyzyq kórip, olar da ótedi. Mahabbattarynyń belgisi retinde Arqa men Aıagóz elderi jınalyp, Qyzylqıadan tas tasyp, Aıagózdiń boıynda ekeýine arnap bıik kúmbez jasady. Bul ekeýiniń arasyna bir tikenek beti, el ańyzy ony zalym Qodar dep bildi. Baıanaýyl varıanty boıynsha, kúmbezdi jasaýǵa Arqadan Taılaq bı (keıde Ajybaı) bastaǵan bir top el kelip, bıik munara turǵyzdy, as berip, toı jasap eline qaıtty.

Aıtbaı aqyn Shóje men Beısenbaı aqynnyń aıtqandaryna onsha razy emes. «Tarıhyn bilip aıtpaǵan. Meniń aıtqandarym tarıhı shyndyqqa óte jaqyn. Meniń atym Aıtbaı, ákem aty Dandybaı» - dep bitiredi.

Aıtbaı jyrshy aıtqan Qarabaıdyń jyryn N.N.Pantýsov orys tiline qara óleńmen aýdarǵan. Múmkin, muny aýdarýshy Lepsi ýezinde tilmash bolyp otyrǵan Jumatov degen kisi bolý kerek (SGA Tatar ASSR, f.1185, op.1. d.№1).

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń eski dáýirden kele jatqan qazaqsha bir nusqasy (qoljazba) akademık V.R.Rozen arhıvinde bolǵan. Onyń eski dáýirde jazylǵan aty «Dastan Kozy Kýrpech №1». Bul at Qadyrǵalı Jalaırı kitabynda aıtylatyn sózderge uqsaıdy. Kúnshyǵys elderiniń kitaptar katalogin (tizimin) V.R.Rozenge jasap bergen Kúnshyǵys fakúltetiniń muǵalimi Hýseın Faızhanov. Sonyń ishinde Qozy Kórpesh - Baıan sulý» da kórsetilgen. Demek, bul arhıvti de qarap shyǵý kerek.

N.F.Kostyleskıı «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyryn Alataýdyń baýraıynda tabylý múmkindigi bar ekenin boljaǵan. Bul jyr Uly júz qazaqtarynyń ortasynda da kóp bolý kerek. Altaıdan Jaıyqqa deıin taraǵan uly jyr ol jerde bolmaýy múmkin emes» deıdi. Biraq tilmashtar oǵan naqty jaýap bere almaǵan. Almatyda qyzmet istep otyrǵan I.Bardashev: «Pesnı «Baıan sýlý ı Kozý Korpech» kırgızy Bolshoı ordy ne znaıýt. Po kraıneı mere ıa do sıh por nı odnogo ne vstrechal» - degen. N.F.Kostyleskııdiń oıy keıin durysqa shyqty. Bul jyrdyń eskileý túrleri eki jerden, bireýi Alataýda, Sharyn ózeni boıynan, endi biri Tashkent túbindegi quramalar arasynan tabyldy. Sharyn varıantyn qazaq aqynynyń aýzynan oryssha jazyp alǵan saıahatshy G.K.Gıns. Onyń aıtýynsha, qasyna erip júrgen aqyn Sharyn ózeni boıyna kelgende bir ádemi kúmbezdi kórip, týrasynan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» ańyzdaryn aıta bastady. Onyń deýinshe, bul óte eski zamanda, bizdiń ata-babalarymyz bilmeı turǵan kezde bolǵan ańyz. Sol kezde Tarbaǵataı men Alataýdyń arasynda, Balqash pen Alakóldiń mańynda Qarabaı men Sarybaı degen eki sultan dos bolyp, qıyndyqta birine-biri kómek berin júredi eken. Bir kezde ekeýi ańǵa shyǵypty. Olardyń ekeýiniń de áıeli kúmándi eken. Jaqyn arada týmaqshy eken. Ań aýlap júrip ekeýiniń oılaǵany bir ǵana ilgeride týatyn balalary týraly bolypty. Sarybaıdyń kóńili onsha jarqyn emes. Qasyndaǵy dosyna aıtqany: «Eger birimizden ul, birimizden kyz týsa, ekeýin atastyryp qoıýǵa ýáde eteıik» dedi. Qarabaı ony jarqyn júzben qarsy aldy. Ekeýi zor saltanatpen kıeli ant etti. Keshke qaraı sultandar úıge qaıtýdy oılady. Kúnniń jumsaq sáýlesi olardyń júzin aımalap turǵandaı boldy. Álden ýaqytta olardyń aldyna qarsy júgirip kele jatqan bir jigit kórinedi. Kelip súıinshi surady. Qarabaıdyń áıeli qyz tapty dep. Qýanǵan dostar jeldeı ese júgirip úıge qaraı jóneldi. Qarabaı dosyna aıtty, tún ishinde bulaı jortý bolmas dedi. Sarybaı oǵan qaramaı, jortyp ketti. Aty bir shuńqyrǵa kezdesip qulady. Sarybaı alysqa qulap túsip, qaıtys boldy. Eki orda birdeı qaıǵyǵa batty. Qarabaıǵa keńes berýshilerdiń aıtqany - Sarybaıdyń balasy baqytsyz týǵan. Sen oǵan kyzyndy berme -dedi. Qarabaıǵa antty buzý óte qıynǵa soqty. Degenmen ol Sarybaıdyń úıin umytýdy maqsat etti. Ol úshin alys jerge kóship ketýdi oılady. Aqyrynda eki ulys birinen-biri alystady.

Qarabaıdyń qyzy óte sulý bolyp ósti, atyn Baıan sulý dep atady. Ondaı sulý qyz eshýaqytta bolmaǵan.

Qodar oǵan qyzyǵyp, alamyn dep tyryssa da qyz ony mensinbedi. Bar súıgeni jas kúninen atastyrǵan kúıeýi Qozy Kórpesh bolyp, onyń izdep kelýin tilep, keletin jolyna belgi qoıdyrtyp otyrdy. Qodar ol belginiń birin qaldyrmaı joıdy. Qozy Kórpeshtiń kelýinen Baıan úmitin úzip, óksigin basa almady. Ýaqytyn sozyp, Qodardy aldaý úshin oǵan úsh qıyn jumys tapsyrdy: shóldi daladan birneshe jerden shyńyraý qudyq qazdyrý, el otyratyn jerde sý jıatyn kólder (haýz) jasaý, kóp maldy sanap shyǵý. Qodar kóp quldarymen bulardy bitirip shyǵady.

Bul kezde óz elinde Qozy Kórpeshtiń de aty shyǵa bastady. Onyń kún saıyn aqyryn-aqyryn estıtin sózi, «Jórgekte jatqanda atastyryp qoıǵan qalyńdyǵy bar edi, ol týraly ákesimen Qarabaımen anttasqan ýádesi bar edi» bolady. Biraq bul jaıdy el Qozy Kórpeshke bildirmeı, jasyryp júretin. Bul áńgimeni Qozykege aıtyp barǵan Baıan sulýdyń ákesiniń inisi (Qarǵy baýǵa kelgen Aıbas er edi), Qodardy óte jek kóretin edi. Onyń aıtqany Qozy Kórpeshti sheksiz tolǵantty. Qozy Kórpesh sondaı alǵyr, alyp er jigit, Baıandy izdeýge shyqty. Aldymen anasymen qaıymdasty. Anasy eń sońynda balasyn qorqytý úshin aldynan kóp baqsy jiberip, dúnıeni shyr aınaldyramyn dedi. Bul motıv ózge varıanttarynda kezdespeıdi. Odan keıin Aıagózge taıaý jerde sáýegeı kempirdiń úıine kezdesedi. Aıagózge baryp, barlyq altyn qarýlaryn, taza kıimderin,altyn – kúmis erin (Shoqterektiń túbine) tyǵyp, ózi qarapaıym kıimmen Baıan sulýǵa barady, munda ornalasyp, jylqy baǵý isine qatysady. Baıan sulý oǵan sondaı unaǵan, qalaıda tez tanysyp, tez jolyǵýdyń ádisin izdeıdi. Baıan sulýdyń ishi pysqan kezinde Qozy Kórpesh qyzdar arqyly ótinip, óleń aıtyp bersem qalaı bolar edi dep suraıdy. Basqa varıant boıynsha Qozy Kórpesh qobyzdy da ádemi tarta bilgen. Onyń aıtqan óleńiniń motıvi bir ǵana Baıan sulýdyń ózine ǵana arnalady. Onyń jas kúninde atastyrǵan kúıeýi oǵan sondaı jaqyn edi dep ısharalaıdy. Qazaqtyń óleńi Baıannyń júrek óksigin qozǵaıdy. Ol Baıanǵa óte jaqyn bola bastaıdy. Bir kúni ol óziniń atyn da atap beredi, ekeýi qushaqtasyp, jaqyndasty. Olardyń endigi oıy Qodardan qalaı qutylý. Qodar jańa kelgen jigitke kúndestik kózben qarady. Ol bir kúni Qozy Kórpeshke kúsh kórsetedi. Qozy Kórpeshtiń shydamy ketip, Qodardy kóterip alyp, jerge bir-aq atty. Jınalǵan jurtqa: «Men - Qozy Kórpeshpin» dedi. Jas jigittiń alyp kúshin halyq qyzyq kórip, Qozy Kórpeshti jaqtady. Bir kúni Qodar kóp jigitterin ertip soǵysýǵa keldi. Baıan sulý Qozykege aıtty, aıaýsyz qandy soǵys bolatyn túri bar, sen bularǵa qarsy turma. Shoqterektiń túbine bar da, dem ala tur dedi. Qozyke Baıan sulýdyń aıtqanyn istep, Shoqterekke baryp uıyqtap jatty. Syrttan andyp júrgen Qodar ony atyp óltirip ketti.

Bul Sharyn ólkesinen jazylǵan varıant - «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń eń eski dáýirde qurylǵan sújetiniń bir túri. Munda jańadan qosylǵan eshnárse joq, barlyǵy halyq dástúriniń eski ýaqytta bolǵan sarynyn sıpattaıdy. Sonyń biri magıa, kózbaılaýshylyq tylsym jasaıtyn baqsylardyń qatynasýy, tarıhı dáýirde qoldanǵan altyn-kúmisten jasalǵan ádemi dúnıeler, altynnan jasalǵan kıimder, altynmen japqan kórkem er-toqymdar. Bular jalǵyz poezıada aıtylyp qoımaıdy, erte kezdegi orda bolǵan jerdegi qorymdardy qazǵanda onda da shyǵyp jatady. Sharyn boıynan jazyp alǵan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń mádenıetke keltiretin úlesi osynda.

Ońtústik Qazaqstanda aıtylatyn «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń eń sırek jolyǵatyn nusqasynyń biri Tashkent túbindegi qurama qazaqtardyń jyrlaıtyn varıanty Bul nusqany 1885 jyly qurama qazaqtarynyń bir qarıasy Qatpa degen kisi aıtqan, ony oryssha qysqartyp, qara sózben jazyp alǵan N.I.Grodskovtyń materıal jınaýshysy. Biraq qazaqsha teksti áli tabylmaǵan. Bul varıantta bergi kezde qosylǵan esh jańalyq joq. Barlyǵy eski dáýirden kele jatqan, erte zamanda qalyptasqan belgili motıvter. Munda halyqtyń jarqyn dástúri ádemi saqtalǵan. Sarybaıdyń ań aýlaıtyn jerin «Aıdyn kól» dep ataıdy. Odan ul týady, olardyń aldynan súıinshi surap shyǵýshy jigit emes, kempir. Sarybaı qýanǵannan qatty shaýyp, attan qulap qaıtys bolady. Qarabaı aıtysqan antyn umytyp, qyzyn jetim ulǵa bermeımin deıdi. Bala (Qozy Kórpesh) bir kúnde bir jasqa, eki kúnde eki jasqa jetedi. Jeti jasqa kelgende anasy oǵan altyn dop pen kúmis saqa quıdyryp beredi. Asyq oınap júrip bala kempirdiń órmegin úzip ketti. Ol balany qarǵap, «aq shashym saǵan qarǵys bolyp tısin, altyn dop oınap, kúmis saqa urǵansha, qalyńdyǵyń Baıandy izdep tapsaıshy» dedi. «Men altyn dop pen kúmis saqamdy sizge bereıin, álgi sózińizdi qaıtadan aıtyńyzshy, shesheke», - dedi. Kempir «seniń jaryń - Baıan sulý, ákesi saǵan bermeımin dep kóship ketti», - deıdi.

Qozy Kórpesh kamyǵyp úıine keldi. Anasymen qaıymdasyp, qatty qaıǵyrýda boldy. Bir kúni úıine úsh qonaq keldi, bireýi dombyramen kúı tartatyn aqyn. Olar Baıan sulýdyń ordasynan shyǵyp, týra Qozykege kelip kúı tartady. Baıan sulýdyń Qozy Kórpeshke aıtqan sálemin jetkizedi. Qozy Kórpesh anasynyń aıtqan sózin tyńdamaı, týra qonaqtar jatqan úıde birge bolady. Tún ortasynda ol qonaqtardan Baıan sulýdyń sálemin qalaı ákelgenin surady. Olar aıtty, «biz Qarabaıdyń úıinde qonaqta bolyp, erte shyǵyp, keshinde osynda keldik».

Muny estip Qozy Kórpesh Qarabaıdyń ordasyna attandy. Bul kez Qarabaıdyń Baıan sulýdy Qodarǵa bermekshi bolyp jatqan kezi edi. Qozy Kórpesh jol-jónekeı kempirge jolyqty. Odan Qarabaıǵa kelip, alty aı onyń qoıyn baqty. Ol ýaqytynyń ishinde qalyńdyǵyn kóre almady, ishi qaıǵyǵa toldy. Jolyǵýdy úmit etip, Baıan sulýdyń zerli qozysynyń aıaǵyn syndyrdy. Ony izdeý úshin Baıan sulý tutatqyshpen (shaqpaqtastyń ushqyny) atyn shaqyryp aldy, aty jetip keldi.

Qozy Kórpesh aıtty: «Seniń qoıyńdy baqqanyma alty aı boldy sodan beri seniń kelbetińdi bir kórmedim. O, qadirli Baıan» - dedi. Baıan sulý ilgeri ketip «túsindi», «O, mynaý Qozy Kórpesh eken» - dep. Munyń aldynda Qarabaıdyń kóship-qonǵan jerine úsh qonaq kelgen edi, onyń bireýi aqyn edi. Qarabaı olardy syılap kútip aldy. «Qaıda barasyzdar?» dep surady. Olar aıtty «Biz Qozy Kórpeshti izdep kelemiz, onyń aldynda kúı tartyp, dombyramen oınaǵymyz keledi». Qarabaı Baıan sulýdy Qodarǵa bermek bolyp úlken toı jasady. Sorly bolǵan Baıan sulý qaıǵydan bas kótermedi. Qozy Kerpesh oǵan tez kelip, ekeýi qosyldy, jasyrynyp sandyq ishinde jatyp júrdi. Ózge varıantta kúımede, jalǵyz-aq Qozy Kórpeshtiń altyn aıdary syrtqa shyǵyp turdy. Qodar qul qalyńdyǵyn kórip, aıran surap ishý úshin Baıannyń úıine keldi, altyn aıdardy kórip, ony kesip aldy. Aıqaılaǵan daýyspen Qarabaıǵa kelip aıtty: «qyzyńnyń kúıeýi bar kórinedi».

Qarabaı olardy toıǵa shaqyrady. Baıan sulý Qozy Kórpesh mas bolyp qalmasyn dep, onyń kıiminiń ishinen jińishke shanaq baılap beredi. Qodar bergen araqty osyǵan quıa ber deıdi. Ordanyń esiginde tórt kúzetshi, dalada úsh jerde úsh qaraýyl turady. Baıan sulý dalaǵa shyǵyp, barlyq attyń úzengisin kesip túsiredi. Ordaǵa kirip kelse, bári uıyqtaı bastaǵan. Qozy Kórpeshtiń betine sý búrkip oıatty. Qozyke kúzette turǵan qaraýyldyń arasynan tez óte shyqty, olar birin-biri qylyshtap ózderin-ózderi óltirdi, ishi oıran-topyr boldy. Attardyń úzeńgisi joq, Qozykeni ustaýǵa murshalary bolmaı qaldy. Qozy Kórpesh jolda turǵan birinshi qaraýyldy óltirdi, odan keıin ekinshisin uryp jyqty. Úshinshige barǵanda ol aıtty: «meni at!» dedi. Qozy Kórpesh aıtty: «aldymen sen at» dedi. Ol atyp, tobyǵynan tıgizdi, Qozy Kórpesh ata almaı qaldy. Ol Shoqterekke baryp jan saqtady. Jyr:

Meniń tobyǵym jaralanǵan - qozǵalýǵa shamam joq.Meniń aıaǵym urylǵan - qımyldaýǵa shamam joq.

Shoqterek, senen suraıtynym
Meniń astyma túsip tósek bol.
Mundaı motıv Qorqyt jyrynda da bar.
Alyp erge altyn shatyrly úı bol.
Ol oǵan tanys bolsan.

Men estigen Shoqterek onyń astyna túsip tósek boldy; ústine shyǵyp shatyr boldy. Baıan sulý buǵan kún saıyn torǵaıyn jiberip, baýyrsaq, tamaq jetkizip turdy.

Qozy Kórpeshtiń ózi de jadashy (jaıshy) eken. Ol barlyq jerge jańbyrdy ústi-ústine quıdyryp, tek Shoqterektiń túbine kún sáýlesin túsirip turdy. Bir kúni torǵaı aýylǵa kelgende, ony andyp júrgen Baıannyń jeńgesi ustap alyp, júnin julyp, eń sońynda bas júnin jula bastaǵanda shydaı almaı, «shoq» dep ólip ketedi. Qodar qul surap, estip biledi. Bul Shoqterek eken deıdi. Qasyna Qarabaıdy ertip Shoqterekke keledi. Qozy Kórpesh óziniń ádeptilik minezimen bas ıip, olardyń aldynan shyǵady.

Qarabaıdyń aıtqan sózi: «Qyzymdy basqadan góri osynyń ózine bergenim durys eken», -dep ekeýi ketedi. Qodar keıin urlanyp kelip, Qozyny atyp óltiredi. Qalǵany ózge varıanttarymen birdeı. Baıan sulýdyń Qodardy óltirýi, Qozy Kórpeshti joqtaý, onyń jeti kúnge tirilip, Baıan sulýmen qyzyq kórýi, onymen birge ólýi - ózge varıantta kezdespeıtin, tek osy Qatpanyń aıtýynda kezdesetin óte eski varıanttyń bir túri. Qozy Kórpesh Baıan sulýǵa júreriniń aldynda bir top aqyndar kelip, qyzyq kúı tartyp, ony qýanyshpen shyǵaryp salady. Qozy Kórpeshtiń ózi de kúıdi ádemi tartyp, Baıan sulýdyń aldynda júrek qozǵaıtyn tolqyndy jyrlar aıtady. Qodarmen alysyp júrgende jada tartý ádisin júırik bilip, jańbyrdy ústi-ústine jaýdyryp, keıde boran soqtyrady (Janak, Qatpa). Qaraýylda turǵan jigitpen kezdeskende, eski dáýirdegi tártip boıynsha atysaıyq pa, saıysaıyq pa dep kezek suraıdy. Bul óte eski ýaqytta bolǵan josyn (Gráznov M.P.Drevnıe památnıkı geroıcheskogo eposa).

Oryssha qara sózben jazylǵan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń 1870 jyldary qaǵaz betine túsirgen bir eski varıanty Semeı qalasynda Abaı mýzeıinde saqtaýly tur. Kólemi 164 bet. Ony bir biletin qazaqqa N.Ia.Konshın aýdartqan bolý kerek. Sol sıaqty aýdarýlar N.Ia.Konshınniń Ombynyń geografıa qoǵamynyń arhıvinde saqtaýly turǵan málimetteri arasynda kezdesedi. Jyrdyń mazmuny Baıanaýyl men Aıagóz boıynda aıtylatyn varıanttarǵa óte uqsas, ishinde halyq dástúri túrde sýrettelgen. Jyr Qarabaı men Sarybaıdyń ańǵa shyǵýynan bastalady. Baıan sulý men Qozy Kórpesh segiz jasqa deıin jaılaýda birge ósip júredi. Bir jyly orasan jut bolyp, halyq tegisimen jataqta qalady. Qozy Kórpesh sol jastaıynan eńbekke úırengen qaıratker bolady. Qarabaı teriskeıden kóship, Baıanaýylǵa kelip toqtaıdy. Baıandy aıttyrýǵa úmit etken talaı seri jigitter keledi. Baıan Qozyny izdep, torǵaıyn jiberedi, biraq lashynǵa kezdesip, torǵaıy talaýǵa túsedi. Qozy kerýenge erip Qarabaıdyń aýylyna keledi. Qarabaı úlken toı jasap, qyzyn kerýen basyna bermekshi bolady. Baıan sulýmen Qozyeke ony bilip, qasha jóneledi. Olardy Aıagózdiń boıynda ustap, Qozykeni Qodar atyp óltiredi. Baıan ózin onymen birge óltiredi. Búkil el jınalyp, ekeýine Aıagóz boıynda bıik kúmbez ornatady. Bul varıant -«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń eń eski nusqasynyń biri.

Baıanaýyl varıantymen tyǵyz baılanysy bar nusqanyń biri Qozy Kórpeshtiń Baıany», 1882 jyly Omby qalasynda Qarjas aýylynda jazylǵan, bergi kezge deıin saqtap kelýshi Murtaza Bólekuly. Jyrdyń bas-aıaǵy saqtalmaǵan. Aıbastyń Baıan sulýdy izdep shyǵýynan bastalady, aıaǵy Baıannyń Qozyny joqtaýymen bitedi. Bul nusqa buryn bir úlken jazba kitaptyń orta kezinde bolǵan, onyń 177-203 betterinen oryn alǵan. Ol jazba da, bul nusqa da eshkimge belgisiz bolyp jatqan. İzdep tabýshy T.Sydyqov.

Jyrdyń eń bir jaqsy túrin jazyp qaldyrǵan jyrshy – Qońqabaı Meıirmanuly. Qarqaraly aımaǵynda Degeleń taýynyń qystaǵynda týyp-ósken Baıbóri eliniń bir aqyny. Jyrdy ol 1909 jyly bir eski jazýdan kóshirip alǵan, kólemi 93 bet. Ańyzdy jyrlaý mazmuny Shójeden basqaraq. Qarabaı men Sarybaı Tashkennen tómen qaraı Syr boıy men Jetisýdy qonys etken adamdar. Qozy eline kelip, kúń bolyp júrgen anasyn bosatyp, ony qyryq bıeniń sútimen jýyp tazartady. Anasy qaıtadan taǵyna otyrady. Baıan eline kelgende úlken toı jasaıdy, Baıannan eki ul týady. Baıannan Saıtúlek degen ul týǵanyn Aıtbaı aqyn da keltirgen.

Jyrdyń osynda aıtylǵan kóp varıantyn, onyń sújet qurylysyn jetkize sýrettegen ǵalymdar - G.N.Potanın men Muhtar Áýezov. Bergi kezde ony jaqsy zertteýge jol ashqan Ysqaq Dúısenbaev. G.N.Potanın men Muhtar Áýezovtyń baıqaýynsha, «Qozy Kórpesh -Baıan sulý» jyry dúnıejúzilik ádebıetke belgili úles qosqan, qazaq halqynyń bir jarqyn shyǵarmasy dep anyqtaǵan. G.N.Potanın bul jarqyn oılaryn óziniń kóp jyl ishinde jazǵan eńbekterinde aıqyn bildirgen.

Bul jyrdyń eki dáýirden kele jatqan motıvterin, onyń qatar aıtylatyn kóp ańyzdaryn aıaýly ǵalym mońǵol eposynan, altaı, Sibir eli aıtatyn epos - ańyzdarmen salystyryp otyrady.

El aýzynda saqtalǵan basqa ańyzdarǵa qaraǵanda, Baıan sulýdyń aqyldy apalary Aı Tańsyq, Aıqyz - «Qozy Kórpesh - Baıan sulý - jyrynyń jeke bar taraýy bolyp aıtylǵan. Onyń negizgi saryny, Aı Tańsyq pen Aıqyzdyń Qozyke men Baıan sulý, Aıbas týraly qandaı qıyndyqty basynan keshirgeni, olar úshin bar janyn salyp, úlken tolqýda bolǵany. Bul eki qyz Baıan sulý sıaqty sezim, oı romantıkasyna berilgen, jyrdyń kóńil qozǵaıtyn personajy, ıgi adamdar toby.

Jalpy aıtqanda, «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynda aıtylatyn jer attary erte kezde shyn oqıǵadan shyqqan bolý kerek. Qarabaıdyń úsh qyzynyń atymen aıtylatyn jer, sý, taý, ózender aty osy kúnge deıin adamnyń kóńiline sondaı jaqyn kórinip, olardyń ańyzy halyq aýzynda erekshe oryn alǵan.

Besinshi kezen bir ǵana Qozy Kórpeshti sýretteýge arnalǵan.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry - qazaq ádebıetinde kórkem túrde jyrlaǵan eń qyzyqty ańyzdardyń biri. Bul jyrdyń negizgi motıvi - mahabbatty ardaktaý, baqytsyzdyqqa ushyraǵan eki jastyń az ýaqyt qyzyq kórip, keıin tragedıamen bitkenin aıtyp berý.

Osynsha den qoıyp, júıeli túrde zerttelgen, qanshama varıanttary, nusqalary eki júz jyl shamasynda jınalyp toptalǵan, qazaq halqynyń maqtanyshy bolǵan «Qozy Kórpesh -Baıan sulý» jyry - dúnıejúzilik ádebıetke uly mura bolǵan halyq aqyndarynyń tamasha shyǵarmasy. Onyń basyna ornatylǵan sáýletti kúmbezi de ǵasyrlar boıy halyq kózine eles berip, eki ǵashyqtyń mahabbatyn eki myń jyldan asa sanaǵa sáýle túsirgendeı júrekti terbep keledi.

JYRDYŃ SÚJET QURYLYSY

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyn sújeti joǵaryda kórsetilgendeı, óte erte dáýirde, ıslamnan kóp zaman buryn shyqqan.

Epostyń túrli varıantyn jyrlaǵan Bolat Ýálıhanov, Arystan Saqaý aqyn, Naıman bala, Sybanbaı (Musa Rústemulynyń 1927 jylǵy deregi boıynsha), Janaq aqyn, Shóje, Bekbaý aqyn týraly da aıttyq.

Jyrdyń eski sújet qurylysynda noǵaıly (qypshaq) zamanynyń motıvteri kezdespeıdi. Keıbir varıantta «noǵaıly», «Ormanbet bı» sóziniń kezdesýi XIII-XIV ǵasyrlarda qosylǵan oılar. Bul jyrdyń túý basta saq, ǵun, Túrik qaǵanaty kezinde jazylǵan jyr ekenin joǵaryda kórsetken. Shoqterektiń altyn sýreti ashyq sıpattaıdy.

Jyr Sarybaıdyń arǵy tegin oǵyz ben qypshaqtardan taratady. Ol qys Syr boıyn qystap, jaz Arqaǵa shyǵady. Bul motıv Túrik qaǵanaty kezinde (VI - VIII ǵǵ.) Syr boıy men Arqany birdeı qonystaǵan qypshaq pen oǵyzdardyń ómirin eske túsiredi. (Rashıdedsın)

Násilin Sarybaıdyń aıtýshy edi,
Qyryq bala Ormanbettiń bireýi dep.
(Janaq)

Jyrdaǵy Sarybaıdyń Ormanbet elin basqarýshynyń bireýi edi dep aıtylýy eski sújetke qosylǵan jańalyq. Bergi kezde barlyq jyrdy «noǵaılynyń jyry» dep ataıtyn boldy. Biraq «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyrynyń eski sújeti odan kóp zaman buryn qalyptasqan. Jyrdyń atyna, sújetine, tiline qaraǵanda, ony noǵaıly zamanynda shyqty deýge kelmeıdi. Ol odan kóp buryn, ǵun, úısin, Túrik qaǵanaty kezinde aıtylyp kelgen. Jyrdyń qazaq, altaı elinde birdeı aıtylýy, keıde Sibirdiń tereń ólkesinde kezdesýi muny ashyq dáleldeıdi.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» halyktyń jan kúıine saı keletin sáýletti jyr bolǵandyqtan, ol kóp zaman ishinde úzdiksiz aıtylyp, urpaqtan-urpaqqa aýysqan. Sondyqtan oǵan birte-birte jańa motıvter de qosylyp otyrǵan.

Eski dáýirde jasalǵan sújettiń keıde ertegi-ańyz, keıde jyr - tolǵaý túrinde aıtylyp saqtalýynyń ózi onyń uly bir qasıeti.

Ásirese, jyrda erte dáýirde alysqa kóship, mal baǵatyn, baıtaq ólkeni en jaılaǵan, sýy, shóbi mol qonysty izdegen kezeńniń elesi basym. Ol dáýirde dál osylaı ómir keshken taıpalar ǵundar, qańlylar, qypshaqtar, qyrǵyzdar, uıǵyrlar edi. Olar qystaý men jaılaýdyń arasynda kemi degende tórt myń kılometrge deıin kóship baryp qaıtatyn. «Er Tóstik» ańyzynda jylqyny qysta «kóz kórmes, qulaq estimes» jerge aparyp jaıady ǵoı.

Sibirdiń alys jatqan ormanynyń, qystygúni jut bolmaıtyn, shóbi mol, boran tynyshyn almaıtyn qalyń taıgasynyń ishi men ósirýge qolaıly bolǵan «Qozy Kórpesh» jyrynda kóp aıtylatyn motıv osy jylqy baǵý isi. Qarabaı sıaqty sharýaqor, myqty baıdyń toqsan myń jylqysy osyndaı ulan baıtaq óńirge ǵana jaıylýy tabıǵı. Bul motıv eski jyrdyń kóbinde kezdesedi («Er Tóstik», «Aq Kóbek», «Manas»).

Jaz shyǵa Qarabaıdyń Aıagózden kóship, jaılaýy mol teriskeı ólkege betteýi, Túmende, Tobyl ózeniniń boıynda, uly jaılaý Baltalyda otyrýy, jylqysy Muz teńiziniń jaǵasyna deıin barýy (Radlov jazýy) ómir shyndyǵyna sáıkes. Tarıhı dáýirlerde kóshpeli taıpalar jazdygúni sol teriskeı ólkeni jaılaýdy kóp zamannan salt etken.

Jyrda Qarabaıdyń turpaty sheber sýrettelgen. Ol óte sharýaqor, sarań baı, sonymen qatar egin salyp, qudyq qazdyratyn yntasy da az emes. Osyndaı kelbetine qaraǵanda Qarabaı Qarlyq (Qazylyq) elin bılegen Qara hanǵa uqsaıdy (VII-VIII ǵǵ.). Ol ózine laıyqtap jasatqan jarqyraǵan altyn kiseni toqsan jylqy berip istetken.

Jyr Qarabaıdyń keıbir unamdy isterimen qatar, onyń kórbiltelik minezin de áshkerelep otyrady. Onyń bar tilegi jylqyda ǵana:

Jas qulynym qyryldy barlyq, Qodar,
Bir sý taýyp bere gór maǵan, Qodar.
Sen shóldetpeı malymdy alyp etseń,
Aq Baıandy berermin saǵan, Qodar.

Qarabaıdyń bul sıpaty kisiden maldy artyq sanaıtyn topas, sarań baılardyń kórinisi. Baıan sulýdy teńine berý onyń oıyna kelmeıdi, týǵan qyzyn jylqy úshin qurban etedi.

Jyrdaǵy bas geroıdyń biri - Qodar. Ol Qarabaıdyń tilegine dál keletin qara kúshtiń ıesi. Bul ekeýi oı, sana jaǵynan birinen-biri artyq emes, ekeýi de topas adamdar. Qodardyń joıqyn kúsh ıesi ekenin jyr bylaı dep kórsetedi:

Túnimen qudyq arshyp túske sheıin,
Sondaı qudyq jasaıdy beske sheıin.
Keıiniń óz sýy bar, keıinde joq,
Mespen tasyp toltyrar keshke deıin.
(Janaq)

Jyrda Qarabaıdyń kóship júrgen jolyndaǵy jer attary kóńil aýdararlyq. Bul máselege kóp ǵalymdar oı bólgen. Aıagózden teriskeıge kóship shyqqanda Qarabaıdyń toqtap ótken jerleri - Jorǵa, Jaýyr taýy, Shubaraıǵyr (osy kúngi Shubartaý aýdanynyń jeri), odan ári burynǵy Qarqaraly aımaǵyna kiretin jerler Meıizek (Baıan sulýdyń meıiz ishken jeri), Temirshi (temir qazyp alǵan jer), Qazanǵap ózeni, Toqyraýyn, Jamshy ózenderi, Altyn sandyq, Aqshataý, Qarqaraly, Baıanaýyl, Shiderdi, Óleńti, Esil (Qara ótkel), Qozy Kórpesh bulaǵy, Nura «Qarabaıdyń ordasy», Dombyraly, Monshaqty (Kókshetaý), Túmen, Baltaly saqaldy. Aıagózdiń mańaıynda buǵan qosa aıtatyn jer attary - Baıan Júrek (Baıannyń ǵashyq bolǵan jeri), Aıtańsyq, Aıagóz ózenderi (Baıannyń aqyldy apalaryna arnap qoıylǵan jer attary, Shoqterek (Qozy Kórpeshtiń qaıtys bolǵan jeri). Aıbastyń qorymy, Qodardyń músin tasy, taǵy sondaılar. Sújet qurylysy boıynsha «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry birneshe kezeńge bólinip aıtylady. Munda alty túrli uly kezeń bar. Onyń árbiri erte kezde óz aldyna jeke-jeke, uzaq jyr bolyp aıtylǵan (Bolat Ýalıhanov, Arystanbaı aqyn, Naıman bala).

Birinshi kezeń - eki ulysty basqaratyn Qarabaı men Sarybaıdyń qystaýdan (keıde qaladan) kóship, uly jaılaý teriskeıge (Baltalyǵa) baryp, jazdy sonda ótkizip qaıtýy. Ekeýi eki ulystyń el basqarýshysy. Jyrda kóbinese Aq han, Qara han dep atalady (qazaq pen altaı eli aıtatyn nusqalarda). Ekeýi japan túzde ań aýlap júrip tanysady. Teriskeı ólkede buty men maral orasan kóp, ekeýi maral aýlaý qyzyǵyna túsedi. Ań aýlap júrip, ekeýi birin-biri jaqsy kórip, dos bolady. Ekeýiniń áıeli de kúmándi eken, eter birimizden ul, birimizden qyz týsa - aıyrylmas quda bolaıyq dep, tos soǵysyp, anttasady.

Bir kezde aldarynan býaz maral kezdesedi. Qarabaı sadaǵyn julyp alyp atpaqshy bolǵanda, Sarybaı: «Áıelimiz ekiqabat, atpaǵan durys», - dep keńes beredi. Álden ýaqytta olardyń aldynan súıinshi surap bir jigit shyǵyp (keıbir varıantta kempir): «Sarybaıdyń áıeli ul, Qarabaıdyń jubaıy qyz tapty», - dep qýantady. Eki ańshy at qoıyp, úıine tartady. Kesh bola bastaǵan kez. Qarabaı «baıqap júreıik» deıdi. Álden ýaqytta aty jarǵa soǵylyp, Sarybaı attan ushyp túsip qaıtys bolady. Eki hannyń ordasy qatty qaıǵyryp kúıinedi. Jyrdyń kóp jeri Sarybaıdy eske túsirýge, oǵan as berýge arnalǵan. Ac ústinde ataqty qarıalar men sheshen bıler tolqyndy sózder aıtyp, eki ańshynyń dostasqan sertin qoshemettep, besikte jatqan eki bóbektiń ilgeride birimen biriniń qosylýyna tilek bildiredi. Bul birinshi kezeńniń ózi buryn bir kún, bir tún aıtylatyn eń ǵajaıyp ańyzdyń biri bolǵan.

Ekinshi kezeń - jetim qalǵan Qozykeni, onyń anasynyń ýaıymdaýyna, besikte jatqan kishkene Qozy Kórpeshke úmit artqanyn kórsetýge arnalǵan. Bul kezde Qarabaı úlken tolǵaý ústinde júredi. Aǵaıyndary oǵan «jetim ulǵa qyzyndy berme» degen keńes beredi. Qozynyń anasy men Taılaq bı Qarabaıǵa «burynǵy serttesken antyńdy buzba, jaqyndyq máńgi saqtalsyn» deıdi. Biraq Qarabaı sertinde turmaıdy. «Jetim ulǵa qyzymdy bermeımin» dep, Baltalydan tez kóshe jóneledi.

Aıaýly anasynyń Qozy Kórpeshti álpeshtep, tárbıeleý isi de osy ekinshi kezeńde jyrlanady. Qozy Kórpeshtiń qalaı óskeni, bala kúndegi sıpaty, zerek - alǵyrlyǵy, alyp er bolýǵa laıyqty bala ekeni kórine bastaıdy. Bes-alty jasqa kelgende anasy oǵan arnap altyn saqa, kúmis saqa quıdyryp beredi. Bul da eski dáýirden kele jatqan yrymnyń bir túri. Altyn men kúmis quıǵan saqalar eski qorymdardy (obalardy) qazǵanda aýyq-aýyq kezdesip turady. «Er Tóstik», «Aq Kóbek», «Qula Mergen» sıaqty eski ańyzdarda aıtylady

Úshinshi kezeń - Baıan sulýdyń qalaı óskenin sýretteýge arnalǵan. Ol el basqarǵan adamnyń ordasynda ósken qyz. Jyrda onyń sulý beınesi, tal shybyqtaı buralǵan boıy, ádemi móldir qara kózi, jurttan asqan sulý júzi, móldir minezi, bar qasıeti tizbektelip, tógilip otyrady. Baıan sulýdyń jaqsy kórgen dúnıesiniń biri - onyń kórkem kúımesi. Bu da eski dáýirdegi taıpalar arasynda kóp taraǵan dástúrdiń bir belgisi. Túrki taıpalary arasynda bolǵan ondaı kúımelerdi grek, latyn, qytaı jazýshylary ádemilep sýrettegen. Olardyń qaldyǵy Pazyryq obalarynan da tabylǵan.

Kúıme qazaqtyń halyq jyrynda - «Qozy Kórpesh - Baıan sulý», «Qambar batyr», «Qyz Jibek», «Qobylandy», «Er Saıyn» jyrlarynda sýrettelgen. Baıan sulý kúımesi bylaı sıpattalady:

Jurt aıtatyn temirli kúımesi bar,
Qozy Kórpesh degende dúnıesi tar.
(Janaq, Abaı)

Kúımede oınap-kúlip birge turdy,
Ekeýi tar kúımede qushaqtasty...
Qozyke aq shatyrda kúndiz turdy,
Túnde altyn kúımede dáýren súrdi.
Eli-jurty elindegi esinde joq,
Jıyrma jyl Qarabaımen birge turdy.
(Shóje).

Janaqtyń Muhtar jazyp alǵan sońǵy varıantynda bul motıvi bylaı sýrettelgen:

Qozykeń tar kúımede oı oılaıdy,
Oıynmenen kúlkige bir toımaıdy.
Toǵyz, on kún kúımede qyzyq kórip,
Kúreńshemen júgirtip taǵy oınaıdy.

V.V.Radlov varıanty boıynsha, Qozy Kórpesh kúımege kirip kelgende, onyń ishi sulýlyq sýretimen jarqyrap turady.

Er Qozykem kúımesine kirip bardy,
Kúımesi kúndeı bolyp jarqyrady.
Derbisalın nusqasynda da osy tárizdi bolyp aıtylady:
Kórpeshpen qushaqtasyp súıisken soń
Qoltyqtap kúımesine alyp bardy.

Bul oqıǵaǵa tókpe aqyndar erekshe mán berip, eki ǵashyqtyń qosylǵanyn shalqyta, áserlene aıtatyn bolǵan.

Teginde kúımeniń shyǵý tarıhy da óte ádemi, mádenıettiń bir úlken salasy. Tarıhı dáýirlerde kúımeni mal baqqan túrki taıpalarynyń kóbi jasaı bildi. Ony turmystyń bir sáýletti murasy, óner túri etip ustaǵan taıpalar - eski dáýirdegi saqtar, ǵundar, úısinder, qańlylar. «Qańly», «Qańqaly», «Qańqa» (qytaısha qangúı) degen sózdiń ózi - kúımeniń eski dáýirdegi bir aty. Rashıdeddınniń anyqtaýynsha, túrki taıpalary kúımeni «qańly» dep ataǵan, sondyqtan ol kúıme jasaǵan taıpanyń atyn da qańly dep ketken. Qańlynyń bir taraýy «Qara qańly» - arba jasaýshy eldiń biri. Osy kúnge deıin Qazaqstan jerinde saqtalǵan olardyń bir taıpasy Qara qańly Alataýdyń alqabynda qonystap otyrady.

Erte kezde qoldanǵan altyndaǵan shatyr men kók kúımeler qytaı men latyn tilinde talaı ret sýrettelip aıtylǵan. Ol týraly keıingi kezde jazǵan ǵalym L.N.Gýmılev.

Ǵundardyń sońyn ala ádemi kúımeni salt qylyp ustaǵan taıpalar - qańlylar, qypshaqtar, oǵyzdar, pesheneler. Bulardy rım jazýshylary skıf (saq) eli dep ataǵan. XI ǵasyrdyń jazýshylary Anna Komnına, Nıkıta Honıat, Kınn kúımelerdi sıpattaýǵa kóńil bólgen. «Skıfter ózderiniń áıelderimen, balalarymen jabyq kúımede otyryp kóship júredi».

Rım jazýshylary qypshaq pen pesheneler óziniń kúımelerin soǵysqa da paıdalanǵanyn kórsetedi. «Skıfy vstalı v boevye porádkı - ved onı obladaıýt vrojdennym ıskýsstvom vstat ı stroıt rády. Onı ýstraıvalı zasady po vsem pravılam taktıkı, bashnámı ogorodılı svoe voısko krytymı povozkamı». Demek, Kúnshyǵys rım áskerimen soǵysqanda, qypshaq pen pesheneler óziniń daǵdylanǵan ádisi boıynsha áskeriniń aldynan jabyq kúımelerin shepke ustap, onyń ústine munara turǵyzyp, taktıka ádisiniń barlyq túrin qoldanatyn. Eger olar kúımesiz qarsylyq kórsetse - jeńilýi sózsiz. «Romeı opasalıs neıschıslımogo skıfskogo voıska ı mnojestva krytyh povozok, kotorye skıfy ıspolzovalı vmesto steny». Nıkıta Honıattyń baıqaýynsha da qypshaq pen peshenege kóp kómek kórsetken olardyń shepke ustaıtyn kúımeleri. Jazýshy Kınniń baqylaýynsha da pesheneler áskeri kúımeniń qatarymen qorǵaǵan.

Erte ǵasyrdaǵy qypshaq pen qańlylardyń kórkem kúımelerin Plano Karpını, Rýbrýk, ıbn-Battýta kelistire sýrettegen. Qazaq pen noǵaılar olardy XV-XVIII ǵasyrlarǵa deıin saqtap kelgenin Sharafeddın Iazıdı, F.Rýzbehan, P.S.Pallas zerttegen.

XVI ǵasyrdyń bas kezinde Shaıbanı hannyń áskerine erip kelgen jazýshy F.Rýzbehan qazaqtyń kıiz úıi men ádemi kúımelerin birinshi ret kórip, sondaı tańǵalǵan. Onyń sýretteýinshe, qazaq sheberleri ári alyp er, ári oqymysty bilgish - «prosveshennyı». Rýzbehan qazaqtardyń shatyrly kúımeler jasaý sheberligin joǵary baǵalaıdy. «Ah, kakıe shatry! Zamkı, vozdvıgnýtye vysokıe doma, postroennye ız dereva v vozdýshnom prostranstve». Shaıbanı han osyndaı shatyrly kúımelerdiń on myńdaıyn qazaqtardan tartyp alyp, Samarqanǵa aparady. Olardyń kórki kóz jaýyn alǵan. «Kakıe preogromnye shatry ıa ývıdel, postavlennye na kolesa! Ýzrel ıa obshırnye doma s okoshkamı, prekrasnymı voılochnymı zanaveskamı ochen krasıvymı ı ıskýsnymı, ı kazalos, chto vsá stavkıe napolnena etımı prevosqodnymı, stoıashımı na vysokom osnovanıı domamı, tak chto porajaetsá ı krýjıtsá ot krasoty, masterstva ı ızáshestva».

Jyrdaǵy Baıan sulýdyń kúımesi de tarıhı dáýirdegi qyzǵa arnap, sáýletti etip jasaǵan ásem kúımeniń biri. Baıan sulý eshqaıda shyqpaı, bar jas ómirin osy kúımeniń ishinde ótkizedi. Onyń erjete oılaǵany - týmaı turyp atastyrǵan jary Qozy Kórpesh, sol kelse dep úmit etedi. Jyrdyń sýretteýinshe, Baıan ári aqyldy, ári sulý qyz. Ol Qodardyń emeýrinine, jalbańdaýyna kóz salmaıdy, ony kórgisi de kelmeıdi. Onyń bul qasıeti el arasyna tarap, estigendi tań qaldyryp otyrady. Oǵan úılenýdi úmit etip, ár jerden yrǵalyp-jyrǵalyp toqsan seri keledi. Baıanǵa jaǵyný úshin olar Qarabaıdyń úıinen ketpeı, onyń malyn baǵyp qalady.

Jyrdyń tórtinshi kezeńi - Aıbastyń Baıandy izdep shyǵýyna arnalǵan. Mundaǵy negizgi másele - Baıan sulýdyń Qozyke týraly qandaı syr bar ekenin bilip qaıtý.

Aıbas Aıagózge kelisimen Baıan sulý, Aıtańsyq, Aıǵyz úsheýimen "ońashada, ózen boıynda jolyǵady. Baltaly Sarybaı ordasynan Baıan sulýdy kórip qaıtýǵa kelgenin bildiredi. Baıan sulý besikte jatqanda atastyrǵan Qozy Kórpeshke yntyq bolyp júrgenin syr qylyp aıtady. Biraq araǵa Qodardyń kıligýi, Qarabaıdyń oǵan ýáde berýi Baıan sulýdy zor ýaıymǵa túsirgen. Baıannyń endigi tilegi Qozy Kórpeshke qosylý ekenin estigen Aıbas qyzdyń bir toǵyz sálemdemesin alyp, eline qaıtady.

Aıbastyń Baıan sulýmen jolyqqan dostyq suhbatymen birge, Aıbastyń júrip ótken jerleri de sondaı kórkem túrde sýrettelgen dedik. El aýzynda saqtalǵan basqa túrli ańyzdarǵa qaraǵanda, Baıan sulýdyń aqyldy apalary Aıtańsyq, Aıǵyz «Qozy Kórpesh -Baıan sulý» jyrynyń jeke bir taraýy bolyp aıtylǵan. Onyń negizgi saryny, Aıtańsyq pen Aıǵyzdyń Qozyke men Baıan sulý, Aıbas úshin qandaı qıyndyqty basynan keshirgeni, odan janashyr tilektester bolǵany. Bul eki qyz da Baıan sulý sıaqty sezim, oı romantıkasyna berilgen, jyrdyń kóńil qozǵaıtyn keıipkeri. Onyń bir ǵajaıyp jeri, olardyń aty tek halyq jyrynda ǵana emes, jer attary túrinde de saqtalǵan.

Qalaıda «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry erte kezde shyn oqıǵadan shyqqan bolý kerek. Qarabaıdyń úsh qyzynyń atymen aıtylatyn jer, sý, taý, ózender aty, olardyń ańyzy halyq aýzynda erekshe oryn alǵan.

Aıbas eline qaıtqan soń Qozy Kórpeshti kórip, Baıan sulýmen jolyqqanyn qyzyq áńgime etip aıtady. Qyzdyń adamshylyq qasıetin, ádemi ajaryn, tartymdy minezin maqtaıdy, Qozyny saǵynyp júrgenin málimdeıdi.

Besinshi kezeń - Qozy Kórpeshtiń bala kúnde qalaı óskenin, kórkem sıpaty, zerektigin, anasynyń ony aıalap, arqa tutýyn balanyń óse kele aqyl ıesi, ári kemeńger bilgish, ári alyp er bolǵanyn sýretteýge arnalǵan.

Aıbastyń ákelgen habarynan soń Qozy tynyshtyq alyp úıinde otyra almaıdy, bar yntasy Baıan sulýdy izdeýge aýady. Qamyǵyp kelip anasynan «Ákemniń maǵan atastyrǵan qyzy kim, atyn aıt!» dep suraıdy. Anasy onyń Baıan sulý jaıyn estip-bilgenine qatty nalyp kúıinedi, nazalanyp qaıǵyrady. Qozy Kórpesh: «Muny maǵan túıe baqqan shal aıtty, órmek toqyǵan kempir aıtty, asyq oınap júrgende yza bolǵan tazsha bala aıtty» dep sheshesin moıyndatady. Mundaǵy uly másele - ana men balanyń qaıymdasýy. Qozy Kórpesh - anasynyń jalǵyz uly, qartaıǵanda kúsh alatyn tiregi. Ol ketse, anasynyń ómiriniń ne bolatyny belgisiz. Osyny oılap, Taılaq bı (keıde Ajybaı) bastaǵan eldiń qarıalary jınalyp, Qozy Kórpeshtiń japan túzge ketýine qarsy bolady. «Jaqsy qyz osy eldiń ózinde de kóp, onyń bireýin al» dep aqyl beredi. Baıanaýyl varıanty boıynsha, Taılaq bı (Ajybaı) bastaǵan kóp ásker Qarabaıdyń ordasyn shaýyp, Baıan sulýdy kúshpen alýǵa bekinedi. Al Qozy Kórpesh qarıalardyń aqylyn tyńdaǵysy kelmeıdi, ustalardy jıyp, qarý-jaraq, sadaq jasatady.

Anasynyń Qozyǵa aıtqan saqtandyrý sózderi, alda qaýipter kútip turǵanyn eskertýi ár varıantta ártúrli baıandalady. Kóp baqsynyń Qozynyń aldynan shyǵyp qorqytpaq bolýy, aspannan jaı túsirip, úskirik boran soqtyrýy (Qatpanyń aıtýynda), alpys kúndik shóleıtten ótýi, qaptaǵan jyrtqysh ańǵa kezdesýi sekildi oqıǵalar jyrdyń tartystyq qýatyn kúsheıtedi. Osyndaı saryndar eki jastyń arasyna alýan tosqaýyl kezdeskenin, olardyń birin-biri kórýi halyq qıalynda elestep, armanǵa aınalǵanyn kórsetedi. Qozykeniń eshqandaı tosqaýylǵa toqtamaıtynyn sezgen anasy jylqydan tańdap at minýin keńes etedi. Qozyke kelgende malshylar qýanysh etip, úlken toı jasaıdy.

Bul motıv te óte eski dáýirden kele jatqan sarynnyń biri. Ony biz «Oǵyz nameden», «Qorqyt» jyrynan, «Manastan» kóremiz. Ǵun dáýirindegi dástúr boıynsha áskerdiń tek kúreń at minip shyǵatyndyǵy kóne saryn. Aıagózge baratyn Qozy Kórpeshtiń arda kúreńmen shyǵýy osy motıvti eske salady. Qozynyń týǵan anasy, ataqty Taılaq bı, aqyldy qarıalar barlyq el kúńirenip artta qalady. Qozy jol-jónekeı bar qıyndyqtan ótedi. Júre-júre bir sáýegeı kempirdiń úıine kezdesedi. Keı varıantynda kerýen basqarǵan sáýegeı qarttyń qasyna kelip túsedi. Olarmen dos bolyp, atyn tynyqtyrady. Kerýenbasy qart (keıde sáýegeı kempir) «sen bul túrińmen barma, qarapaıym kıim kıip bar» dep aqyl beredi. Qozy Aıagózdiń boıyna jetip, Qarabaıdyń qoı baǵyp júrgen qoıshysyna jolyǵady. Shoqterektiń túbinde ádemi kıimderin, qarý - jaraǵyn jerge kómip, ústine kebenek kıip alady. Odan ári kún jaılatyp, boran soqtyryp, qoıshyny adastyryp jiberedi. Abaı nusqasynda qoıshyny óz eline qaıtarady. Ózi tazsha túrine túsip, qoıdy aıdap Qarabaıdyń úıine keledi...

Altynshy kezeń - Qozynyń tazsha bolyp kelip, alty aı qoı baǵatyn tusy. Halyq qıaly eki ǵashyqty qoı ishindegi Baıan sulýdyń zerli toktysynyń «kómegimen» jolyqtyrady. Zerli toqty «qoı baǵyp júrgen tazsha emes, Qozy Kórpesh» dep Baıan sulýdan súıinshi suraıdy. Baıan sulý onyń anyǵyna senedi. Qozy Kórpesh basyndaǵy altyn aıdaryn kórsetedi, «men Qozy Kórpeshtiń ózimin»deıdi. Ekeýi qushaqtasyp súıisedi. «Tazsha» kúndiz qoı baǵyp, túnde Baıan sulýdyń kúımesinde jatyp júredi...

Qarabaı ony jaqsy kórip, jylqy baǵýǵa jumsaıdy. Qozy alǵashqyda Qodarmen ázildesip, keıde oınap, at ústinen julyp alyp júredi. Keıde toqsan qulmen aýdaryspaq oınap, olardy tegisimen topyrlatyp júredi. Halyq aqyndary bul jerde Qozy Kórpeshti joıqyn alyp túrinde sýrettep, onyń jeńbeıtin adamy joq dep sıpattaıdy.

Qozy men Baıan el toıǵa ketken kezde ońasha kezdesedi, mahabbat qyzyǵyna batady

Er Qozykem kúımesine kirip bardy,

Kúımesi kúndeı bolyp jarqyrady.

Derbisalın nusqasynda da osy tárizdi bolyp aıtylady:

Kórpeshpen qushaqtasyp súıisken soń

Qoltyqtap kúımesine alyp bardy.

Baıan sulý keıin eshnárseden ımenbeı, Qozy Kórpeshpen týra birge turyp júredi. Qodardyń oǵan ishi kúıip, ne isterin bilmeı, Qarabaıdy qysady. Aqyrynda is soǵysqa aınalatyn bolǵan soń Baıan sulý Qozy Kórpeshti Shoqterekke jiberedi. Sol jerde Qodar jasyrynyp baryp, Qozyny uıyqtap jatqan kezinde atyp óltiredi. Biraq Baıan sulýdy Qodar ala almaıdy. Baıan sulý onyń ózin shyńyraý qudyqtan sý áper dep túsirip, arqanyn kesip jiberip, sonda óltirip kegin alady. Qozy Kórpesh ólgen jerde ózi birge óledi.

«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry qazaq ádebıetinde kórkem túrde jyrlanǵan eń qyzyqty ańyzdardyń biri. Bul jyrdyń negizgi motıvi mahabbatty ardaqtaý, eki jastyń az ýaqyt qyzyq kórip, keıin tragedıaǵa ushyraǵany.

Neshe ǵasyrlar boıy halyq qıalynda Qozy men Baıannyń mahabbaty ańyz bop tarap, óleńmen aıtylyp otyrǵan. Baıannyń asqan sulýlyǵyn asqaq sýrettermen beınelegen.

Qanshama varıanttary, nusqalary eki júz jyl shamasynda jınalyp toptalǵan, zerttelgen, qazaq halqynyń maqtanyshy bolǵan «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry -dúnıejúzilik ádebıettiń uly murasy, halyq aqyndarynyń úzdik shyǵarmasy. Onyń basyna ornatqan sáýletti kúmbezi de súıisken eki ǵashyqtyń mahabbatyn eki myń jyldan asa ýaqyt eske túsirip, halyq qıalyn terbep keledi.

 

 

---