InfoHub Logo

Túngi dýmannan tań sibirlegende úıine jetip, es-tússiz sulq qulaǵan Erdenbek tóseginde dóńbekship jatyr. Denesi del-sal. Basyn kótere berip edi, tý syrtynan bireý qaq shekesinen balǵamen soǵyp ótkendeı, jastyqqa etpetinen jata ketti. Birer mınýttan keıin tynysy tarylyp, shalqasyna aýysty. Qolyn soza erbeńdetip uıaly telefonyn izdedi. Perdesi túrile ashylǵan úlken qos terezeden kún sáýlesi meılinshe tógiledi. Dańǵaradaı jatyn bólmede shybynnyń yzyńy estilmeıdi. Óli tynyshtyq eńseni ezip, meń-zeń kúıiniń qylyn shertedi. Kózin ýqalap, týmbochkanyń ústinen áreń tapqan telefonnyń sensorly betin bas barmaǵymen jyljytty. Tórt-bes qońyraý túsken. Úńilip saǵatyna qarady. Túski 13:00 dep tur. Keshe qalaı qaıtty, asta-tók dastarqan jaıylǵan otyrystyń aqyry nemen aıaqtaldy, eshteńe esine túspedi. Kómekshisi qoltyǵynan demep kóligine mingizip, úıine ákelip tastamaǵanda, dańǵazasy saıabyrsymaǵan karaoke-bardy qashan tastap shyǵaryn kim bilsin...

Uıqy úıezdegen kózin qaıta jumyp, aýyr esinedi. Ári-beri aýnaqshyp taǵy birtalaı ýaqyt ozdyrdy. Bulaı buratylyp jata bergennen eshteńe ónbesin bilgen ol kórpesin dármensiz serpip, tóseginen jylystaı kóterildi. Sál bolsa da ashshy sýdyń ýyty taraǵandaı. Basynyń aýyrǵany báseńdegen. Áıtse de denesin áreń tiktep ustady. Boıyn bıleı alar emes. Teńsele júrip qolyn esiktiń jaqtaýyna ildi. «Ákem araqtan ólgendeı, kóbirek siltep jibergenimdi qarashy» dep, ózin kústánalady. Baspaldaqpen birinshi qabatqa túskisi kelmedi. «Myna túrimmen tómen domalap ketip, aram qatarmyn» degen úreı sýmań etip, kilt toqtady. Aıqaılap úı qyzmetshisin shaqyrǵan, muny estigen jan bolmady. Erni kezerip, tili aýzyna sımaı qatalap barady. Ne de bolsa táýekel dep qabyrǵa jaǵalap baspaldaqpen tómen jyljydy. Bir... eki... úsh... Qyzyl aǵashtan bederlenip jasalǵan saty attaǵan saıyn qasha jónelgendeı taýsylmaıdy. Birinshi qabatqa túskende «ýh» dep bir demalyp, ana basyndaǵy qabyrǵaǵa ilingen alyp teledıdar áreń kórinetin qonaq bólmeni sholyp ótti. «Bularǵa ne bolǵan, bári qaıda ketken» dep qyzmetshiniń atyn taǵy aıqaılap aıtty da, bul úıde kútýshi ekeýinen basqa adam joǵyn bilgende júregi shym ete qaldy. Aldyndaǵy bylǵarydan tigilgen dıvannyń arqalyǵyna bir qolymen súıene as úıge bettedi. Eki búıirinen gúr-gúr etken eńgezerdeı tońazytqyshtyń esigin aıqara ashyp, «Borjomı» sýyn aldy. Kenezesi kepken kómeıine lyqyldatyp quıdy. Bir shólmek sý juǵynyna juqpaǵan ol ekinshisin ortalaǵanda bir-aq toqtap, ezýinen aqqan sýdy jeńimen súrtti. Lezde kekirgende kózi ottaı janyp, denesin silkip qaldy. Ózge eshteńege zaýqy soqpaı, qonaq bólmedegi dıvanǵa kelip jaıǵasty. Úı qyzmetshisi kórinbeıdi. Qolyndaǵy «Borjomıdyń» qalǵanyn qotaryp tastap, teledıdar qosqan. Aýzy-aýzyna juqpaǵan jýrnalıs áldebir tarıhı jerler týraly reportaj júrgizýde. Qasıetti qudyq, onyń túbindegi sýdyń keremeti jaıynda keńinen kósilip, qaýǵamen sý tartyp qoıady. Bul áńgimeni qaıdan estidim dep basy áńki-táńki bolǵan Erdenbek sanasyn sharlaǵan oıdyń ushyn ustaı almaı áýrelendi. «Qaıdan estidim... Álde galúsınasıa ma eken...» Tóbe basyndaǵy qudyqtyń beınesi tanys sekildi. Búgin qudyqtan myqshyńdap sý shyǵaryp jatqanda oıanyp ketkenin esine aldy. Tús... Teledıdardan kórsetilgen reportaj... Ekeýiniń arasynda qandaı baılanys bolýy múmkin. Erdenbek short kesip, shuǵyl sheshetin minezine basyp, onsyz da sharadaı kúmpıgen basyn aýyrtqysy kelmedi. Qaıdaǵy joqqa kıligip nem bar dep, qolyna púlti aldy da, teledıdardy óshirip tastady. Baǵana asqazanǵa túsken borjomıdan sál esin jıǵandaı edi, endi qaıtadan álsireı bastady. «Adam osynshama ózin jerge tastar ma? Ýlanyp qalmasam jarar edi» degen kúdikpen kóńilin jubata alar emes. Arsyz uıqy Erdenbekti tyrnaǵynyń ushyna deıin shyrmap, tereńine súıreıtindeı. Qalǵyp ketse qaıta oıanbaıtyndaı qoryqqan ol dıvanda qursaqtaǵy baladaı búktetilip, han saraıyndaı záýlim úıde jalǵyzdyqtyń áýenine elitti.

Tynyshtyqty aýyq-aýyq shyryldaǵan esiktiń qońyraýy buzdy. Dáý de bolsa kómekshim shyǵar dep joramaldaǵan ol baıaý qozǵala basyp kilttenbegen esikti ashty. Qatelespepti. Qashan kórseń jymıyp qana júretin jaıdary júzdi kómekshisi kúlim qaǵady. Qansha jyldan janynan ajyramaǵan kómekshisine osy ádetin qoıdyra almady. «Bul da seniń óz úıiń. Uıalmaı, qońyraýdy baspaı-aq kire ber» dese de tyńdamaıdy.

— Erdenbek Qaıratovıch, qalyńyz qalaı? Jaqsy tynyqtyńyz ba?

— Shúkir! Qatty aýyrdym. Basym jarylyp keterdeı bolyp tur.

— Eshteńe etpes. Qazir-aq attaı shapqylap ketesiz. Saǵat ekige meıramhanaǵa tapsyrys berdim. Ystyq japon sorpasy asqazandaǵy ýdyń bárin aıdap shyǵady.

Elpildegen kómekshi Erdenbekpen ishke enip, qoltyǵyna qystyrǵan portfelin kire beristegi ústel ústine aqyryn qoıdy.

— Erdenbek Qaıratovıch, meıramhanadan shyqqasyn kezdesýińiz bar. Umytpańyz. Saǵat 3-ke týraladym. Tústenetin jerden onsha qashyq emes. Ótkendegi qurylysqa qatysty tenderdiń sharýalary, esińizde shyǵar?

— Iá, esimde ǵoı. Olar qaıda qashady deısiń? Báribir bizdiń usynysymyzben kelisedi. Aıtpaqshy, úıdegi qyzmetshi kórinbeıdi.

— Senimgúl apaıdy aıtasyz ba? Ol kisi maǵan bir saǵattaı buryn habarlasqan. Siz uıyqtap jatqasyn mazalaýǵa bata almapty. Dúkennen kerek-jaraq satyp alýǵa ketti.

— Báse... Jer jutqandaı joq. Já, ony qoıshy. Túnde ne boldy ózi? Tym-jaqsy kóńildi otyr edim, anaý shegir kóz kirip kelgennen bastap nildeı buzyldym. Sońy nemen aıaqtaldy?

Kómekshi onyń úıge tań aldynda kelgenin, ózi úıge deıin kirgizip salǵanyn, kólikti aýlaǵa tastap, kiltti dálizdegi ilgishke ilip ketkenin búge-shegesine deıin túsindirdi.

— Ony ózim de sezip otyrmyn. Anaý karaoke-bardaǵy jaǵdaıdy surap otyrmyn senen.

Kómekshi bir nárseni aıtsam ba, aıtpasam ba degen eki oıly keıippen bastyǵyna kóz tastady. Júzinen túndegi dýylda bir shetin jaǵdaıdyń tutanǵany ańǵarylady. Ol kómekshisine eshteńeni jasyrmaı baıandaı ber degen ıshara bildirdi.

— Rasynda da Ermek kelgesin kúrt ózgerip sala berdińiz. Men de bir yńǵaısyzdyq bola ma dep typyrshyp otyrdym. Biraq, bárin ózi bastady. Tipti, ekeýińiz sózge kelip qaldyńyzdar. Sońynda qudyqtyń basynda kezdesip kimniń kim ekenin anyqtaımyz dedińizder.

— Qudyǵy nesi?..

Erdenbek tań atqaly qudyqtyń áýresimen úshinshi márte betpe-bet kelgenine tań tamasha. Kómekshiniń aıtqandary sanasynda kómeski tartqan keshegi kúnniń elesin nobaılaýǵa múmkindik berdi. Keshe tym jaqyn aralaspasa da aman-sálemi túzý bir tanysy saýda salasynda iri kompanıamen kelisim-shart jasasqanyn jetkizip, sony atap ótýge karaoke-barǵa shaqyrǵan. Basy artyq eshkim bolmaıdy degesin kóńilin qımaı kómekshisin ertip barǵan. Dúrkin-dúrkin kóterilgen tost pen emen-jarqyn áńgime kóńildi masaıtqanda álgi Ermektiń kirip kelmesi bar ma... Sirá, tanysy ekeýiniń arasynan ala mysyq ótpese de juldyzy qarsy jandardaı, joldarynyń qıysa bermeıtinin bilmese kerek. Shyndyǵynda Erdenbek Ermektiń aldynda ne úshin jazyqtymyn dep oılaıtyn. Ekeýiniń dáýleti bir-birinen kemshin túspegen. Onyń aldyn eshqashan kesip ótpegeni shyn. Ekeýiniń nápaqa tabatyn salasy da eki bólek. Erdenbek únemi osynyń baıybyna bara almaıtyn. Keshe de bireýdiń dastarqanynyń shyrqyn buzǵandaı dúńk etkizip:

— Ómirde adamnyń kúnási artqan saıyn baılyǵy eselene me, qalaı ózi? Erdenbek baýyrym, sen ne oılaısyń? — dedi Ermek. Kóńili kilt etken Erdenbek onyń kimdi tuspaldaǵanyn ańdap:

— Menińshe osyndaı áńgime qozǵaǵan adamnyń ózi kúná arqalaıdy. Kimniń ishine kim kirip shyǵypty, — dep, tigisin jatqyza túırep ótken. Sodan sazaryp qalǵan Ermek bir qaǵa beriste:

— Bizdiń Shymkentten qashyq emes, Qarataýdyń eteginde qasıetti qudyq bar eken. Senesizder me, sol qudyqqa qaýǵa tastaǵan nıeti jaman, kúnási kóp adamǵa sý shyqpaıdy eken. Kimniń jany kirshiksiz appaq, soǵan shelek toly shópildegen sý shyǵady, — deı kele,— Erdenbek baýyrym, bálkim ekeýmiz baryp kimniń perishte, kimniń kúnáhar pende ekenin anyqtap qaıtarmyz, — dedi. Qyzara bórtken Erdenbek te qalyspaı:

— Nege barmasqa... Arym taza. Tesken taý asyp ketsem de eshteńeden qoryqpaı dáleldep bere alamyn, — dep bósken. Ekeýiniń tartysyna konsert tamashalaǵandaı qyzý qol soqqan dastarqan basyndaǵylar olardyń ýádesine kýá atansa da, ekeýiniń bir-birin jep qoıa jazdaıtyn kózqaraspen arbasqanyn baıqamaǵan edi.

Jasy elýge jaqyndasa da elmen bástesip, túbi tesik shelekteı dańǵyr-duńǵyr áreketine sál qysylǵan Erdenbek bárin esine túsirdi. Adamnyń basy ketetindeı sert baılasý emes, ishteı bir mánisi bolar dedi kómekshisine beti-qolyn jýyp tez shyǵatynyn aıtty.

* * *

Eski kóligin tań alakeýimnen otaldyrǵan Sáken úıge birese kirip, birese shyǵyp, shyr aınalady. İzdegen zaty jer jutqandaı joq. Esik aldyndaǵy saraıdy da súzip shyqty. Az-kem oılanyp turdy da, tapshanda qaz-qatar uıyqtap jatqan balalaryna qaraı aıańdady. Pys-pys etip tátti uıqyǵa berilgen ulynyń qolynda bir nárse aǵarańdaıtyndaı. Túnde basyna kıip tastamaı júr edi, qolynan tastamaı uıyqtap qalypty ǵoı degen ol, appaq taqıany aqyryndap aldy. Bir qaǵyp basyna kıdi de, kóligine qarǵyp minip úıinen uzaı berdi.

Sákenniń kıeli qudyq basynda shyraqshy bolyp júrgenine kóp ýaqyt ótpegen. Qaladan qatynaıtyndyqtan erte baryp, keshqurym adam aıaǵy basylǵan ýaqytta qaıtady. Ol búgin de kúndelikti júrisinen jańylmaı, qudyq basyna jetkenshe asyqty. Bala kezde atasynan estigen ańyz sanasyna sińgen Sákenniń bar ómiri qudyqtyń jaratylysymen bite qaınasyp ketkendeı. Áıtpese, oǵan osy qudyqtyń basyna shyraqshy bol dep qınaǵan eshkim joq. Tylsym kúsh magnıtteı tartqanda kıeli qudyqtyń túbinen kúmbir estilip, móldir taza sýynan boıyna qýat darıdy. Bireý sener, bireý senbes, úlken-úlken tastardy qoldan qalaǵandaı tóbe basyndaǵy jaryqtan shyǵatyn sýdyń sıqyryna Sáken ımandaı senip, záredeı kúmán keltirgen emes. Qýanatyny, qazir qudyq basyna kelip-ketetin jurttyń qarasy kóbeıgen. İrgedegi Túrkistannan bólek Reseıden, Ózbekstannan keletin saıahatshylar kıeli jerdiń tylsymyn uǵynýǵa umtylǵandaı ishteı táýbe deıtin. Tipti, kıeli qudyq basyndaǵy shyraqshylyq jolyn Qudaıdyń bergen násibi dep esepteıtin.

Shyraqshy bolý da erikkenniń ermegi dep eshkim aıta almaıdy. Kúnine san taraptan aǵylatyn adamdarmen tildesip, nıet etkenniń kóńilinen shyǵýǵa tyrysady. Túrli suraqtaryna jaýap berip, bala kúninen sanasyna sińgen, osy ólkede shyqqan kitaptardan oqyǵan-túıgen málimetterin bólisýden sharshamaıtyn. Keıde bar yntasymen aıtqan jaıttarǵa senimsizdik tanytyp, kúdikpen qaraıtyndar kezigip qalady. Ondaıda Sáken esh shamdanbaıtyn. Kún uzaq bar bilgenin qaıtalaýdan jalyqpaıtyn. Ásirese, jaz túsisimen Qarataýdyń etegindegi kıeli qudyqty betke alatyndardyń qarasy artady. Báriniń armany da, tilegi de bir. Áýlıeli jerdiń qasıetine qanyq jandar ultyna, ulysyna bólinbeıtinine sol kezde kózin jetkizdi. Birde sonaý Reseıden bir áıel kelgen. Shyraqshy Sáken syr sýyrtpaqtap otyryp barlyǵyna qanyqty. Kóp jyldan beri bala súımegen jannyń sońǵy mańdaı tirer mekeni bolmasa da osynda nıet etip kelipti. Qudaıdyń qudireti, sol áıel keıin sábı súıip, shattyqqa keneldi. Sákenniń kóz aldyndaǵy osyndaı oqıǵalar onyń kıeli qudyqqa degen mahabbatyn, ańsaryn eseleıtin. Búgin de taqıasyn basa kıip, erte jolǵa shyqqan ol kelýshiler kútip qaldy ma dep kóligin yzǵyta tústi. Eki aralyq 60 shaqyrymdaı jol. Áne-mine degenshe jetip qalýy tıis. Tóbeden asyp túskende turaqta qańtarylǵan shaǵyn avtobýsty kórdi. On shaqty adam baspaldaqpen órlep barady. Anadaıdan qulanıektengen kún shapaǵymen taý bolyp úıilgen shelekter jalt-jult etedi. Sáken kóligin shaǵyn avtobýstyń janyna toqtatty. Avtobýstan áli túsip úlgermegen júrgizýshisi:

— Kıeli qudyq osy ma? Basynda adasyp ketpedik dep qaýiptenip... — dedi.

— Qaı jaqtan kelip edińizder?

— Kórshi oblysta turamyn. Mynalar shet elden kelipti. Tilderin túsinbedim. Qastarynda jol bastaýshysy bar.

Sáken yldym-jyldym qımylmen joǵary qaraı júrip ketti.

* * *

Erdenbek túneýkúngi oqıǵadan beri araqty aýzyna tatyp almady. Sol báleniń ısi murnyna kelse boldy, belgisiz kúsh bar zeıinin basqa jaqqa ala qashatyn. Ońdy-soldy otyrystar da sap tıyldy. Talaı dókeı «Erdeke, júrińiz, dám tatyp arqa-jarqa áńgimeleseıik» dep qıylsa da, «sharýalarym bar edi, renjimeńiz» dep qutylyp júrdi. Aıaq astynan onyń saıaqtanyp, jalǵyz qalatynyn ańǵarǵan kómekshisi birde:

— Erdenbek Qaıratovıch, bári durys pa? Eshteńege hoshyńyz kelmeı júr ǵoı, — dep alańdaǵan. Úndemedi. Kómekshi de bastyǵyn ári qazbalamady. Tek, odan ótkendegi otyrysta áńgimege arqaý bolǵan kıeli qudyq jóninde kitaptar taýyp berýin ótindi. Bir kúnnen soń qolyna «Ońtústik Qazaqstannyń áýlıe jerleri» atty shaǵyn kitapty ustatqan kómekshisi áldekimge tapsyrys bergenin, buıyrtsa bir-eki aptanyń ishinde tapsyrma oryndalatynyn aıtty.

Sol kúni keshkilik jumys bólmesine kirdi de, bireýler beıbereket mazalamasyn dep, uıaly telefonyn sóndirip tastady. Kishkentaı kitapty paraqtaı bastaǵanda alǵash kózine túskeni — Úkasha ata. Kitapta taıǵa tańba basylǵandaı jazylǵan derekte Úkasha atanyń paıǵambardyń sahabasy bolǵany, din jolyndaǵy shaıqasta erekshe batyrlyǵymen tanylyp, jaýdyń oǵy ótpeıtin, qylyshy kespeıtin batyr ekeni keltirilgen. Qandaı qıturqylyqqa barsa da, kápirler onyń osal tusyn taba almaı qınalypty. Kúnderdiń kúninde áıeliniń osal tusy arqyly batyrdyń qorǵansyz kezin bilip alǵan jaýlary Úkasha ata tań namazyna jyǵylǵan sátte qylyshpen basyn shaýyp túsiredi. Osy jerge kelgende kitaptyń betin ashyq kúıinde qaldyrǵan Erdenbektiń kóńili bir sýynyp, bir ysyp, bólme ishin kezip ketti. Bar qyzyǵy alda sekildi, qaıtadan kitapqa shuqshıyp, oqýǵa kiristi. Bul eriksiz baýraıtyn tylsym álemniń basy ǵana eken. Ári qaraı kitapta domalap jatqan basty perishteler qyrdyń eteginen jetkizedi. Sol sátte bas túsken jer qaq aıyrylyp, ǵaıyptan paıda bolǵan qudyqqa túsip ketedi. Sodan jer astyndaǵy ózen arqyly Mekkeden bir-aq shyǵypty. Qysqa málimetke tushynbasa da, ǵalamat kúshtiń lebi sanasyn uıytyp, eriksiz ılanǵan ol kómekshi ákeletin kitaptardy kútpeı-aq ınternet arqyly kıeli qudyq jaıynda izdestirdi. Mol baılyqqa kenelgendeı, birinen keıi biri jypyrlap ekran betine shyqqan materıaldardy qunyǵa oqydy. Oqı otyryp Astana men Shymkenttiń arasyn shań qylyp kúnige eki márte ushaqpen baryp keletin, aıyna kem degende bir ret shetelge attanatyn munyń irgedegi Túrkistannyń túbinde buıyǵy kún keshken qasıetti jer týraly buryn-sońdy estimeginin, múldem beıhabarlyǵyn bireý estise, betin shymshyp kúletin shyǵar dep oılady. Tipti, qudyq ishindegi sýdyń quramyn zerttegen ǵalymdar onyń 90 paıyzy zámzam sýymen sáıkes keletinin anyqtap tastapty. O, toba, sonda bul ne sıqyr, nendeı jaratylys? Erdenbektiń ishki tolqynysy erneýinen tógilerdeı kilkip, qupıa kiltti izdegendeı typyrshydy. Zıaratshylardyń sý alý úshin kezekpen shelek tastaıtynyn oqyǵanda, kóz aldyna baqtalasy Ermek kele qaldy. El arasynda taraǵan ańyz boıynsha kúnási kóp, aram nıetti adamdardyń shelegi qurǵaq qaıtyp, adal jandardyń qaýǵasy bos shyqpaıdy eken. Oıpyrmaı, mynaý shyn ba, ótirik pe? Kúná deıdi... Jumyr basty pendeniń kúnádan pági bar ma, sirá?.. Qudyq basyna toptalyndardyń keıbiri shelegi sýsyz bolsa ókirip jylap, ómirden bezip keterdeı kúıge urynatyny nesi?.. Erdenbek ertegiler álemine saıahattaǵandaı qıaly sharyqtap, qalyqtaǵan qalpy jerge aıaǵy tıer emes. Túnniń bir ýaǵyna sheıin ınternettegi jazbalardy útir-núktesine sheıin sholyp, kıeli qudyqtyń bar syryna qanyqty.

* * *

Shyraqshy Sáken qudyq basyna aıaldaǵan adamdardyń sońǵy legin kózben uzatyp turǵanda kún uıasyna qonaqtady. Taqıasyn sheship qolyna ustady da, qudyqtyń ári taman qalqasynda, sál eńiske qaraı úıilip jatqan shelekke jaqyndady. Sanasań, esebinen jańylasyń. Báriniń saý tamtyǵy qalmaǵan, urylǵan, soǵylǵan. Sebebi, shelekti qudyqqa tastaǵanda dańǵyr etip túsetin qaýǵa túbine jetkenshe qaptaldaǵy tasqa kezek-kezek soǵylyp, mylja-mylja bolyp shyǵady. Tutqasy úzilip, qalyp qoıatyndary qanshama...

Sáken qudyq basyn kúzetken jaı ǵana shyraqshy emes, onyń túbin tazalaǵan jandardyń da biri edi. Kelýshiler aýzyna úńile qaraǵanda túsirip alatyn turmystyq zattardan bólek qudyq túbi bos shelekke tolyp qalatyn. Alǵash tazartýǵa túskende qatty júreksinip, úreılengeni bar. Tereńdigi 28 metrge jýyqtaıtyn qudyqqa tiginen quldılaı almaısyń. Qum ústinde jorǵalaǵan jylannyń izindeı ırek-ırek. Buǵan deıin ishin tazartqan jandardyń áńgimesi árqalaı. Jer astyndaǵy keremetti kórip shyqqandardyń aıtqany osy jerge qatysty ańyzdy odan óte qulpyrtyp jiberedi. Alańqaıdaǵy ózen bir qabyrǵadan bastalyp, ekinshi qabyrǵadan qubylyǵa qaraı sińip ketedi degende shyraqshynyń ózi tańyrqaǵan. Endi mine, sol ǵalamatty óz kózimen kórip, qudyqtyń túbin tazalamaq.

Ásilinde qudyqqa jylyna bir ret, qyz mezgilinde adam saıabyrsyǵanda túsetin. Osy sátti taǵatsyzdana kútken shyraqshy sanaýly kún qalǵanda almatylyq álpınıske habarlasty. Ol kisi buǵan deıin sana márte tazartyp shyqqan jan. Sodan keńes surap, kómegine júgindi. Telefon tutqasyn kótergen álpınıs:

— Qaı shamaǵa nıet etip otyrsyń? — dedi. Shyraqshy belgilengen kúndi aıtqanda qýanyp ketken alpınst:

— Sol ýaqytta men de Túrkistanǵa baramyn. Bálkim birge qımyldarmyz, — dep, keletin kezin aıtty. Sáken birden kelisimin berdi. Ázirge telefon arqyly tájirıbesimen bólisken álpınıs:

— Qudyqtyń túbine jetkende esh qınalmaısyń. Biraq, bir jyl boıy qalyp qoıǵan shelekterdi sanap otyrmaǵan bolarsyń. Janyńa taǵy bir jigit al. Sosyn shashylǵan shelekti jınaımyn áýrelenbe, bárin óz kózińmen kórgende talyp qalmasań boldy, — dep, ázilge burdy.

Ýaqyt jetkende beline baılanǵan arqanmen tómen salbyraǵan Sáken oıys-oıys tastardyń arasymen qınalyp, túbine áreń aıaq tıgizdi. Bir úıdiń kólemindeı alańqaı. Týra túsken jeri qup-qurǵaq. Úıilip jatyr degen shelektiń biri joq. Bul aradan qalaı shelekke sý tolyp shyǵatynyn oılaýdyń ózi aqylǵa qonbaıdy. Sý degeniń týra buǵan deıin estigendeı 3-4 metr qashyqtyqta aǵyp jatyr. Alańqaıdyń bir shetinen bastalyp, ekinshi mańdaıy tireletin shetine jetedi de, kórinbeı sińip ketedi. Jyn ba, shaıtan ba? Álde perishteniń áreketi me? Sonda 3-4 qadam jerdegi sý qalaısha shelekke quıylmaq? Bireý shelegińdi kóterip ózennen toltyryp ákeledi deıin deseń, tiri jan joq. Qudyqtyń túbine túse sala jumbaqqa tap bolǵan Sáken shynymen daǵdardy. Jaryǵyn qosqan qalpy aqyryn jyljyp jer astyndaǵy alańqaıdyń taǵy bir shetine taqalǵanda 7-8-den bir-birine kıilip, tóńkerilip jınalǵan shelekti kórdi. Quddy bir máttaqan qyzy bar úıdiń kire berisindegideı kórinis. Eger bireý urlanyp bárin rettep, qattap ketti degenge salsań, múlde shyndyqqa janaspaıdy. Bir jyl boıy tiri pende túspegen tuńǵıyqta qaı erikken júr deısiń?.. Jınaýly shelekterdi joǵarydan salbyraǵan arqanǵa baılap, kezek-kezek tasyp taýysqan olar sol kúni sheshimi joq jumbaqtyń áserinen arylmady. Odan keıin ekinshi ret tazalaǵanda da týra sol jaǵdaıǵa tap boldy. Bir qyzyǵy, Sáken sodan beri boıyndaǵy úreıdi umytty. Jer astyndaǵy jumbaq álemniń qýaty ony kókke bir taban jaqyndatyp, eki dúnıeniń adamzat túsinip bolmaıtyn qaltarys-bultarysyna boılatqandaı.

...Sáken maıysqan shelekterdiń qolyna ilikken tórt-beseýin kóterip, baspaldaqpen eńiske qaraı júrdi. Kórshi kempir erteńgisin jolǵa shyǵar sátte:

— Qudyq basynda jaramsyz bos shelek kóp dep estımin. Qıyndyq týǵyzbasa 3-4 shelek ákelip bershi. Eń bolmaǵanda otyn tasyrmyn, — degen. Shelekterdi júk salǵyshqa tıegende tóńirekte kóz baılandy. Kóligin otaldyrǵan ol sál artqa jyljyp, rólin qalaǵa burdy.

* * *

Súlikteı qara jıptiń artqy oryndyǵyna jaıǵasqan Erdenbek terezeni jartylaı ashyp, jelge betin tosty. Shymkentten shyǵa bere jyldamtyqty arttyrǵan kómekshisi arasynda magnıtafonnyń qulaǵyn burap, súıikti áýenine aýystyryp áýre. Baǵana janarmaı beketine toqtaǵanda kómekshisi:

— Túk qıyndyǵy joq. Bar-joǵy 160 shaqyrym. Bir saǵattan astam ýaqytta eńserip tastaımyz. Ári qaraı qudyq basyna sol ýaqyt shamasynda jetip baramyz, — degen, kóńilin aýlap. Janarmaı beketiniń dúkeninen sý aldyrǵan ol:

— Buıyrǵan ýaǵynda jetermiz, — dep, ekeýara áńgimege núkte qoıǵan. Sodan beri kólik júrgizip kele jatqan kómekshisine til qatpady.

...Qalada kindik qany tamǵan Erdenbek ákeden erte aıyrylǵan. Mektep bitiretin jyly sum ajal sheshesin de alyp tyndy. Anasynyń janazasynda júzi surlanyp, janarynan jas tambaǵan ol taǵdyrdyń qaýmalaǵan teperishine betpe-bet jolyǵyp, barlyq aýyrtpalyqty osylaı qasqaıyp qarsy alǵan. Onyń minez-qulqyn kóshe tárbıelegendikten ójet, alǵan betinen qaıtpatyn qaısar bolyp ósti. Ómirinde eki sóılep kórmegen. Ótirikti ıttiń etinen jek kórdi. Boıyndaǵy bul qasıet ózgelerdiń erekshe qurmetine bólese keıde iskerlik jumys barysynda kesirin tıgizip jatatyn.

Tehnıkýmdy bitirgen jyly jurt japatarmaǵaı saýdaǵa oıysqanda býyny bekip, qabyrǵasy qataımasa da taısalmastan ortasyna qoıyp ketti. Ońtústik óńiri ádette saýdanyń qyz-qyz qaınaǵan, alys-beristiń ortasy emes pe, bazarda samsa satýdan bastap kirispegen, basyn shalmaǵan is qalmady. Maqtaraldyń qaýynyn Qazaqstannyń ár qalasyna tasyp, tipti Reseı asyryp jemis-jıdek pen kókónis saýdalady. Aqsha júrgen jerde qaterdiń qatar qalyspaıtyny bar. Arǵy betke ótkende jergilikti reketterge tonalyp, basy aman, baýyry bútin elge oralǵanyna shúkirshilik etken sátteri de barshylyq. Birte-birte sharýasy túzelip, aýyzy aqqa tıgende búıiri bultıǵan qalpy qurylys salasyna aýysty. Áýeli jekemenshik úıler turǵyzyp, shyǵyny kóp emes baspanany baǵasyn asyra satyp, qaltasyndaǵy qarjysyn eseledi. Bara-bara shaǵyn kompanıasynyń aýqymy ulǵaıyp, kópqabatty turǵyn úılerdiń qurylysyn bastap ketti. Memlekettik tenderlerge qatysyp, túrli áleýmettik nysandardyń qurylysyna qatysty baıqaýlarda asyǵy alshysynan tústi. Qurylys naryǵynda molynan tájirıbe jınaqtaǵan onyń kompanıasy respýblıka kólemindegi mańyzdy isterge moıyn sozyp, ózge alpaýyttarmen terezesi teń dárejede ıyq teńestiretin halge jetti. Burynǵy ákeden erte jetim qalǵan, endi-endi oń-solyn tanı bastaǵanda sheshesi ómirden ótken, bazarda kákir-shúkir satyp tirshiligin jasaǵan Erdenbek búginde Erekege, keýdemsingen kók attynyń ózi Erdenbek Qaıratovıch deıtin dókeıge aınaldy. Áttegen-aı deıtini, kásipkerlik jolda adal aqy, mańdaı termen jumys isteseń de qaraýlyq jasamaı is ónbeıtin. Erdenbek eshkimniń aýzyndaǵysyn jyryp, aldyndaǵy nesibesin tartyp almasa da talaı qıturqylyqqa barǵanyn, kelesim-shartqa qol qoıdyrý úshin keıbiriniń aldyn kesip ótkenin ishteı biletin. Munyń barlyǵyn «eger men solaı istemesem qarsylasym dál sony aldyma keltiredi» dep esepteıtin. Ótkendegi dastarhan basynda Ermek býynsyz jerden pyshaq uryp, «kúnáń kóp shyǵar» dep kústanalaǵany osy bolýy múmkin dep topshylady. «Shydaı tur bálem, kimniń kim ekenin qudyq basyna jetkende kórsetemin» dedi óz-ózinen qos judyryǵyn túıip.

Erdenbek bul sapar jóninde jan balasyna sybysyn bildirmeı attanyp ketken. Ásirese, Ermektiń estimegeni jón dep sheshti. Kıeli qudyqtyń qudiretine kóz jetkizgesin qaýǵamen sý tartatyn sátin eshkimniń kórmegenin qalady. Áýeli jalǵyz baryp baǵyn synap kórmek. El aýzyndaǵy áńgimege oraı kúnásiniń salmaǵyn baǵamdamaq. Bir tamshy sý shelegine ilinbese kelgen izimen keri qaıtady. Onda Ermektiń betine salyq qylyp basqan aıybyn kóterip, arynyń aldynda qarabet atanbaq. Sol úshin urlanyp jolǵa shyǵar aldynda kómekshisine:

— Erteń kóligińdi saqadaı saı etip qoı. Túrkistanǵa jol júremiz. Qudyq basyna baramyz, — degen. Bastyǵynyń taban astynda jospary ózgerip sala bergenin nege joryryn uqpaǵan kómekshisi:

— Erteń bizde mańyzdy kezdesýler bar. Qalaı bolar eken, — degen kúmiljip. Artynsha Erdenbektiń ekinshi qaıtalamaıtyn minezine qanyq bolǵasyn lám-mım demedi.

— Aıtsańyz boldy. Erteń tańǵy 9-da kelemin, — dep, qysqa qaıyrdy.

Qaladan attanar tusta tez-aq jetemiz degen joldyń qysqaratyn túri kórinbeıdi. Erdenbek qolyndaǵy sýdan bir urttady da, qaıtadan dalaǵa júzin burdy. Jegeni aldynda, jemegeni artynda, bir qońyraý shalyp talaı túıinniń tıegin erkin aǵytatyn ol otbasyn oılasa júregi syzdaıdy. Áıelimen ajyrasqanyna 5-6 jyldyń júzi syrǵanaǵan. Jalǵyz uly anasynyń jeteginde ketken. Janjaldyń neden shyqqanyn túsiný qıyn. Bir-birimen qatty ketiskeni sonshalyq, áıeli balasymen kóp keziktirmeýge tyrysyp-baǵady. Jalǵyz uldyń amandyǵy úshin jıǵan-tergeniniń jartysyn sonyń atyna jazdy. Ókinishtisi, qalaǵan kezinde saǵynyshyn basaıyn dese mańyna jolaı almaıdy. Kindigińnen ósip-óngen bala bolsa da birge turmaǵan soń adamnan qashyqtaı túsetinin uqty. Kezdesken sátte qansha meıirlenip baýyryna bassa da sońǵy kezderi uly men aradaǵy qarym-qatynas sýynǵan. Áıeli buǵan qarsy tárıbelep, otbasynyń shyrqy buzylýyn Erdenbekten kóretin sekildi. Ómir belesin qol ustasyp birge bastaǵan áıeline renjıin dese jamandyqqa qımaıdy.

Kólik terezesin túbine deıin túsirgen ol taǵy da otbasyn oılady. Júıtkigen jıptiń ekpininen qaq jarylǵan aýa ishke lyqsyp, jel bolyp ýildeıdi. Gý-gý etken esirik jel ishtegi qyjyldyń qolańtasyn úrlep, kózinen ystyq jas yrshydy. «Qap... Búgin ulymdy da erte shyǵýym kerek-aq edi. Áı, qaıdam... sheshesi jylandaı jıyrylyp, mańyna jýytpaıtyn shyǵar. Qalanyń ishinde ázer jolymyz túıisip júrgende Túrkistanǵa qaıtip jibersin. Balama qastyq qylatyndaı ázireıil kóretini nesi?.. Jalynyp aıaǵyna jyǵylsam da janyma ertýim kerek edi». Saýda-sattyq, keıin qurylys kompanıasynyń kókjıegin keńeıtip, qadymyn ilgeriletemin degen jantalastyń burq-sarq qaınaǵan tirligimen myna turǵan Túrkistannyń mańaıynda qandaı ómir baryn umytqandyqtan qateligin balasy qaıtalamasa eken dep tiledi. Ol úshin ajyrasqan áıeliniń óktemine moıynusynyp, qol qýsyrǵannan kelip-keter paıda joq. Osy joly keri qaıtqasyn áıelimen durystap áńgimelesip, mán-jaıdy ashyp sóılesýge nıettendi. Alda-jalda armany oryndalsa jarty aı boıy jumysty ysyryp tastap, balasyn ertip jolǵa shyqpaq. Týǵan ólkeniń taý-tasyn birge aralap, ózi de beıhabar keıbir mekenniń tarıhymen tanyspaq. Osy bir tátti oı kóńilin kóterip, oryndyqtan aqyryn tómen jyljyǵan denesin tiktedi. Alystan Túrkistannyń sulbasy baıqalady. Jol boıy Erdenbekti jónsiz mazalamaǵan kómekshisi:

— Qalaǵa soǵyp shaı ishersiz. Bálkim erterek bolsa da tústenip alarsyz, — dep surady. Ol:

— Bir-eki saǵatqa ólip qalmaspyz. Múmkin bolsa qalǵa kirmeı syrtynan aınalyp, tike tart, — dedi buıyra. Budan ári sózge kelmegen kómekshisi:

— Jaraıdy. Keshe tóte joldy bilip alǵanmyn, — dep, qaıtadan magnıtafonnyń daýysyn shyǵardy. Bireý ádeıi oraılastyrǵandaı Roza Rymbaevanyń oryndaýyndaǵy «Túrkistan» áni qalyqtaıdy.

...Bulbuly baqtarda saıraǵan,

Qyr gúli qulpyryp, jaınaǵan.

Ul-qyzy shattyǵyn toılaǵan,

Kıeli kúmbezdi Túrkistan...

Erdenbek ánniń sózin bilmese de buzyp-jara qosylyp, murnynyń astynan yńyldady. Bul ýaqytta qalaǵa taıaǵan jolda kólik qarasy kóbeıip, súlikteı qara jıp júrisin báseńdetken bolatyn.

* * *

Shyraqshy Sáken tańsáride kóligine otyrǵaly jatqan. Kenet uıaly telefony bezildep qoıa berdi. Bu kim boldy eken dep ekranyna úńildi. Qudyq basyna alyp baratyn jol boıyndaǵy bir aýyldyń ımamy eken. Qatty aralaspasa da kórgende qushaq ura amandasyp, qal-jaǵdaı bilisip turattyn.

— Assalaýmaǵaleıkým! Qalańyz qalaı aǵasy? Bul anaý burylystaǵy aýyldyń ımamyn ǵoı.

— Ýaǵaleıkýmassalam! Iá, tynyp turmyn. Aman-esensiz be?

— Shúkirmiz. Áıteýir tań atpaı mazańyzdy alyp jatqanym joq pa?

— O ne degenińiz? Esh qysylmańyz.

— Aıypqa buıyrmasańyz bolǵany. Bir sharýamen habarlasyp turǵan jaıym bar. Bizdiń aýylda túnde bir mektep oqýshysy qaıtys bolypty. Qıyn jaǵdaı endi... Ne desem eken?

— Imandy bolsyn! Iá, tas túsken jerine aýyr degendeı, ata-anasyna qıyn bolǵan eken. Aldynan jarylqasyn. Sonda ne jaǵdaı bolypty?

— Ózine qol salypty. Túnde qorada asylyp turǵan jerinen tabylypty.

— Astapyralla! Órimdeı jetkinshekti ne ıtermeledi eken.

Sáken ne aıtaryn bilmeı tosyldy. Tanysynyń tuspaldaýyn da túsiner emes. Ólimniń aty ólim. Esi durys adam ata jaýyna da tilemeıtini aqıqat. Jas ólim. Elge aıtýǵa dátiń barmaıtyn yńǵaısyz ólim. Telefoannyń ár jaǵyndaǵy tanysy áńgimesin jalǵastyrdy. - Keshe siz jaqqa oqýshylar kelip pe edi?

— Iá, kelgen. Eki avtobýsqa tıelgen bir top oqýshy qudyq basynda bolyp qaıtty. Bárin ustazdary ertip alǵan. Osy jaqyn mańaıdyń oqýshylarymyz degen. Anyq qaı aýldyń balalary ekenin suraı qoımappyn.

— Keshe sol qudyq basyndaǵy oqýshylar arasynda keleńsiz áńgime bolǵanǵa uqsaıdy. Keıbir shelegine sý ilinbegenderdi ózgeleri keleke qylsa kerek. Arty nege ulasqanyn biz de tolyq bilmeımiz. Basqalardyń aıtýynsha qaıtys bolǵan bala da sý almaq bolǵanda bos shyǵypty.

Shyraqshy Sáken osy aralyqta áńgimeniń aýanyn túsindi. Keshe bir top oqýshyny ustazdary bastap kelgeni ras. Túgel joǵary synypta oqıdy eken. Kezek-kezekpen qaýǵa tastaǵanda keıbiriniń shelegi bos qaıtqany esinde. Dý-dý etken oqýshylar sý shyqqanda dúrkireı qýanyp, shelegi dańǵyrlap qaıtqandardy mazaq etip, qyljaqtaǵan edi. Yzadan namystanyp, qyzaraqtap qudyq basynan keri shegingen birdi-ekili oqýshyny kórgen. Sáken qudyqtyń tarıhyn, ańyz-áńgimelerdi aıtamyn dep júrip oǵan sonshalyqty mán bermegenin esine aldy. «Bala ǵoı... Qazir-aq bárin umytyp, dostasyp ketedi» dep boljaǵan. Sońyra taman qudyqtan sý shyqpady dep ózin jazǵyrý durys emestigin eskertse de estir qulaq tabylmaǵan-aý shamasy...

Shyraqshy Sáken telefon shalǵan tanysymen qosh aıtysty da, kóligine minip jolǵa shyqty. Oıy san bólinip, qulaǵynda tunyp qalǵan oqýshynyń ólimi esinen ketpeı qoıdy. «Beker boldy... Sý shyqpaǵany úshin janyn ajalǵa baılap berýge bola ma? Áı, balamysyń degen... Gúli ashylyp, jaınaǵaly turǵan ómirin ózi janbaı jatyp sóndirdi. Ata-anasy zarlap qaldy-aý. Qıyn jaǵdaı. Kıeli qudyqtyń qudiretine shúbá joq. Dese de Qudaı bergen ómirińdi qor etetindeı basyńa ne qaýip tóndi» dep, kimdi jazǵyraryn dóp basa almady.

Shyraqshy Sáken kıeli qudyq tóńiregindegi «sý adamnyń kúnásine, nıetine qaraı shyǵady» degen áńgimeni kópten saralap, baıybyna jetpeı júrgen. Oqýshynyń ólimi sanaýly mınýttar ishinde kókeıindegi sol oıdy qaıta tolqytyp, oı eleginen ótkizýge múmkindik týǵyzdy. Eki kózimen jolǵa qadalyp qarasa da sana qatparyn shyrmaǵan qarama-qaıshy kózqarastyń durys-burysyn paıymdap keledi. Oıyna alǵash oralǵany «kúná degenimiz ne?» degen suraq.

«Jaraıdy, ony qoıshy, anaý ózin ólimge jetelep alyp barǵan jóspirimde qandaı kúná bolýy múmkin. Besikten beli shyqpaǵan balanyń jazyǵy ne? Sonda ol ózderi kúná jasap, sol kúnániń óteýinen ólerdeı qorqatyn pendelerdiń qurbany ma? Jo-joq... baıǵus balany úlkender emes, qatarlastary kúlki etkennen qaıǵyly oqıǵa boldy. Biraq, qatar oqıtyn qurdastarynyń ne jazyǵy bar? Olar bir-birine seniń kúnáń kóp demek túgili kúnániń túr-sıpatynan habary joq qoı. Balalardy aıtyp mysal etip otyrǵan men de aqymaq ekenmin. Talaı kórdim ǵoı, shelegi bos qaıtqanda eńkildep jylaǵan kempir-shal men egde jastaǵy kisilerdi. Kim kúná jasady, qandaı kúná jasady, bizge beımálim. Barlyǵy Qudaıdyń qudiret-kúshine aıan. Kúnáǵa batsaq bilip qoıǵan jannyń aldynda tómenshiktegenmen pendeniń aldynda emes, aqırette jaýap beremiz».

Ol qudyq basyna qalaı jetkenin ańǵarmaı qaldy. Aýyldardyń ortasyndaǵy burylystardan qalaı ótkeni esinde joq. Asfált tóselgen turaqqa kóliginiń tumsyǵy tirelgende sý jańa appaq jıpti kórdi. Arqan boıy kóterilgen kún shapaǵynan sútteı aq jıp jalt-jult etedi. Tejegishin basyp, sol jıptiń janyna toqtady. Jaz mezgilinde adam sany kóbeıetindikten ep-erte keletin jandardyń áreketine kózi úırengen. «Kim bolsa da shelegim qur qaıtty dep qaıǵyrmasa eken» dedi kóliginen túsip jatyp.

* * *

Ekige aıyrylǵan joldyń sol jaǵyna burylǵanda kómekshisi:

— Eki-úsh mnýtta jetemiz. Kórdińiz be? Ana tóbeden asyp túsemiz, bitti. Jol kórsetkenderdiń aıtýy boıynsha solaı, — dedi Erdenbekke ıegin nusqap. Sol qaptalda mal ustaýǵa arnalǵan baz qalyp barady. Oń jaǵyndaǵy tóbe basynda eski busylǵan úı qalqaıyp tur. Tóbeden asyp ótkende saıdy órleı salynǵan baspaldaq, onyń týra aldynda bıiktigi eki-úsh metr, kúmbezdi shap-shaǵyn úıshik menmundalaıdy. Sol jaǵynda tóbesi jabyq, jan-jaǵy ashyq lapas, onymen japsarlas úı bar eken. Turaqqa jetkenderinde qatar turǵan eski kólik pen appaq jıpten ózge mashına joq. Ekeýi kólikten tsúip, boılaryn jazyp turǵand kómekshisi:

— Myna appaq jıp tanys sekildi. Bir jerden kórgenim anyq, — dedi, aınalshyqtaı qarap.

— Qaıtesiń, joqtan ózgege bas aýyrtyp, — dedi Erdenbek jaqtyrmaı.

Ekeýi baspaldaqpen kók kúmbezdi úıshikke órledi. Tóńirekte meńireý tynyshtyq ornaǵan. Bir qaraǵanda turaqtaǵy kólikten basqa tirshilik nyshany baıqalmaıdy. El kóshken jurttaı. Erdenbek joǵary jetkende úıshik degenniń qudyqtyń qorshaýy ekenin bildi. Esigi aıqara ashyq. İshinen áldekimderdiń kúńkildeskeni estiledi. Jótkirinip aldy da, «assalaýmaǵaleıkým» dep kirip barǵanda óz kózine ózi senbedi. Bir qolyna qaýǵanyń jibin ustaǵan Ermek otyr. Ermek urlyǵynyń ústinen bireý túskendeı sasqalaqtap, abdyrap qaldy. Janyndaǵy basyna aq taqıa kıgen jigit:

— Ýaǵaleıkýmassalam! Kelińiz, tórletińiz! Qosh keldińiz, — dep asqan sypaıylyq tanytty. Erdenbektiń shamalaýynsha taqıasy bar jigit shyraqshy bolýy múmkin. Qaıtadan júzin Ermekke burdy. Qıpalaqtaǵan Ermek tómen qaraı berdi. Tutyǵyp baryp aman-sálem joq, qal-jaǵdaı suramastan:

— Ááá, Erdenbek baýyrym da kelip qalypty ǵoı. Kir-kir ishke. Syrttaı tar kóringenmen bárimizge oryn jetedi, — dedi, surlanyp. Erdenbek te ózin yńǵaısyz sezinip, urlanyp kelgen saparyna basqa-basqa emes, dál Ermektiń kýá bolǵany janyp qoıarǵa jer taptyrmady.

Alyp qalada bastary bir qazanǵa sımaı júrgen eki dókeıdiń qudyqtyń qalqasyna aınalǵan qurqyltaıdyń uıasyndaı úıshikte kezikkenine eshkim de senbes edi. Ana bir dastarhan basyndaǵy otyrysta qol alasyp, birge kelemiz dep ýádelesken ekeýi syr bildirmeýge tyrysyp baqty. Eshteńden habarsyz shyraqshy:

— Sizder tanys pa edińizder? Qudaı sátin salyp kezigip otyrǵandaryńyzdy qarashy?!. Nıetterińiz aq eken, — dedi qalbalaqtap. İle-shala:

— Ermek degen degen tanysyńyz erte kelgen. Áýeli qudyqtyń tarıhyn, bar syryn tyńdaımyn dep qasymda kóp otyryp qaldy. Men de toqta demegesin kósile berippin. Qudyqqa shelek tastaǵany jańa ǵana. Alǵashynda túk shyqpady. Ekinshi ret qaýǵa tastaýǵa bolady. Mine, sony shyǵarǵaly otyr, — dep, barlyq jaıtty bir demde jaıyp saldy. Shyraqshy «alǵashynda túk shyqpady» degende Ermek narttaı qyzaryp, Erdenbekke jaltaq-jaltaq qaraı berdi. Sol sátinde keýdesi kerilip, pańdana túsken Erdenbek «shoq-shoq, kórdiń be bálem» dep oılady da, óz oıynan ózi shoshyp, jaman eshteńe esine almaýǵa tyrysty. Pendelik kóńilmen «Eki márte múmkindik berilgenmen kimniń shelegi sýǵa tolatyny belgisiz. Asylyq oılap turǵanda ózim omaqasyp júrmeıin» degen toqtam jasady. Ermek bolsa qudyqqa úńilip, qaýǵannyń jibin aqyryndap tartyp jatty.

* * *

Alkóleńkede uıasyna qona bastaǵan kún túnniń qushaǵyna asyǵatyndaı. Baspaldaqpen tómen jyldyǵan úsh adamnyń ortasyndaǵy sóılep keledi.

— Apyraı-a, jaz mezgili bolǵandyqtan kúnde adam qarasy úzilmeıtin. Búgindikke ekeýińizden basqa jan kelmedi. Sizderge taǵy da qaıtalap aıtamyn, qudyqtan sý shyqsa atoılap qýanýdyń, shyqpasa saǵyńdy syndyrýdyń qajeti joq. Shyqsa — nesibe, shyqpasa — Allanyń synaǵy. Nesibe únemi tóbeńnen tógilip turady dep kim aıtypty?.. Qudyqtan tek nıeti túzý adamǵa sý shyǵady dep túsiný qate.

Shyraqshyny únsiz tyńdaǵan Erdenbek pen Ermek turaqqa kelgesin kólikterine otyryp, jónderine ketti. Olardyń shelegine sý ilingen-ilinbegeni shyraqshyǵa ǵana aıan bolatyn.

---