Qustardy topqa bólý
Sabaqtyń taqyryby: §56. Qustardy topqa bólý.
Synyby: 7
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik – oqýshylarǵa qustardyń toptarǵa bólinýin, qyrtóssizder, qyrtóstiler qańqasynyń basty ereksheligin, qustar janýarlardyń mańyzdy toby ekendigin, qustardyń tirshiligi, adamǵa paıdasy týraly, jyl maýsymdaryna baılanysty qustardyń birneshe toptarǵa bólinetindigin, Qyzyl kitapqa tirkelgen qustar jaıynda, saıatshylyq týraly jalpy túsinik berý.
Tárbıelik – oqýshylardy qustardy qorǵaýǵa, olarǵa qamqor bolýǵa, qustardyń adam ómirindegi mańyzyn dáripteý, uqyptylyqqa, naqtylyqqa, jaýapkershilikke tárbıeleý.
Damytýshylyq – oqýshylardyń sabaqqa degen qyzyǵýshylyǵyn, qustardy toptarǵa bólý, sol toptardyń ózindik erekshelikterin júıeleı, qorytyndylaı otyryp, bilimderin, júıeli sóıleý qabiletin, oı órisin damytý.
Sabaqtyń túri: Aralas
Sabaqtyń tıpi: Jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, suraq – jaýap, oıyn elementteri, tirek - syzba
Sabaqtyń kórnekiligi: qustardyń sýretteri, qustardyń tulyptary, qus jumyrtqasy, mamyǵy, qaýyrsyny, qustardyń vıdeorolıkteri.
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi
oqýshylarmen sálemdesý, túgeldeý, sabaqqa daıyndyǵyn tekserý, nazaryn jańa sabaqqa beıimdeý.
Úı tapsyrmasyn suraý:
§55. Qaýyrsyn jabyndy janýarlar
Oqýshylar úıge berilgen tapsyrma boıynsha qaýyrsyn jabyndy janýarlar – qustar taqyrybyn eske túsirip jibereıik.
Kim jyldam? «Aǵashtar búrshik jarǵanda» oıynyn oınaımyz. Myna aǵashqa japyraqtary men qustaryn ózine qaıtaryp berýimiz kerek. Ol úshin tómendegi suraqtarǵa jaýap berýimiz kerek.
Qustardyń terisinde qandaı bezder bar jáne ol qandaı qyzmet atqarady?
Qustardyń qan taratý júıesiniń ereksheligi nede?
Qustyń omyrtqa jotasynyń bólimderin ata?
Teriniń qosalqy músheleri
Qustar qalaı tynys alady?
Qustardyń jaq súıegi nege aınalǵan?
Shıraq balapandar degenimiz ne?
Qustardyń zár shyǵarý júıesi qandaı?
Qustardyń denesi qandaı bólimderge bólingen?
Qyzylshaqa balapan degenimiz ne?
Qustardyń qańqasy qandaı bólimderge bólingen?
Qustardyń asqorytý júıesinde ózine tán qandaı erekshelikteri bar?
«Oılan tap» oıyny
Qustardyń dúnıe júzinde taralǵan túr sany qansha?
Qustardy zertteıtin ǵylym
Qaýyrsyn jabyndy janýarlar degenimiz ol –
Qustardy nelikten jyly qandylar dep ataıdy?
Qustar qalaı uryqtanady?
Jemsaý degenimiz ne?
Qosarlanyp tynys alý degenimiz ne?
Jańa sabaq
Qustar – omyrtqaly janýarlardyń ishinde jer sharynda keńinen taralǵan janýarlar.
Qustardy dene qurylysyna, tirshilik áreketine baılanysty 3 topqa bólinedi. Olar: qyrtóssizder (júgiretin qustar), júzetin qustar (pıngvınder), qyrtóstiler (ushatyn qustar).
Qyrtóssizder nemese júgiretin qustar. Bulardyń tós súıegi jalpaq ári onyń qyry bolmaıdy. Olar usha almaıdy, biraq qurlyqta óte jyldam júgiredi. Qanat qaýyrsyndary doǵaldanyp kelgen, aıaqtary óte jaqsy jetilgen. Buǵan barlyq qurlyqta kezdesetin túıequstar jatady.
Túıequstardyń eń irisi – afrıkalyq túıequs. Olardyń basqa qustardan basty aıyrmashylyǵy – aıaqtarynda eki ǵana saýsaq bolady. Óte irileriniń salmaǵy 90 kılogrammǵa jetedi. Afrıkada, ózgede elderde arnaıy qolda ósiriledi. Onyń etin, jumyrtqasyn taǵam retinde, al qaýyrsyndaryn ásemdik úshin paıdalanady. Afrıkalyq túıequs Qazaqstanda alǵash ret Qostanaı oblysyndaǵy Qarabatyr sharýa qojalyǵynda qoldan ósirile bastady. Qazir mundaı arnaıy fermalar Almaty oblysy Eńbekshiqazaq aýdanynyń Esik eldi mekeninde, Shymkent qalasynyń mańynda bar.
Nandý – úsh saýsaqty, qanaty jaqsy damyǵan, biraq usha almaıdy, jyldam júgiredi. Onyń eki túri bar ( kádimgi jáne uzyntumsyqty nandý). Ońtústik Amerıkanyń dalaly, shóleıtti aımaqtarynda taralǵan. Qorazdary da jumyrtqa basady, ári urpaqtaryna qamqorlyq jasaıdy. Salmaǵy 25 kg. Ósimdik japyraqtarymen, búrshikterimen jáne usaq býnaqdenelilermen qorektenedi.
Qazýardyń qaýyrsyndary iri qylshyqty. Basynda múıiz tekti aıdary bar. Moıny qaýyrsynsyz, ashyq qyzǵylt tústi teri qatparly. Salmaǵy 80 - 90 kg shamasynda. Jańa Gvıneıa, Avstralıa jáne sol mańdaǵy usaq araldarda kezdesedi.
Emý Avstralıanyń butaly, qurǵaq dalaly jerlerinde taralǵan. Salmaǵy – 45 - 50 kg. Jumyrtqasyn qorazy basady. Kóbinese jemistermen qorektenedi. Qolda ósiriledi.
Júzetin qustar (pıngvınder) – qustardyń ishindegi erekshe toby.
Pıngvınder ońtústik jarty sharda ǵana taralǵan, ásirese Antarktıda jaǵalaýynda kóptep kezdesedi. Jup quryp tirshilik etedi ári juptaryn ómir boıy saqtaıdy. Kóbeıer kezde bir jerge myńdap toptasady. Uıalaryn tasty jerlerge salady. Uıada kóbine 1 - 2 jumyrtqa bolady. Jumyrtqany qorazy men mekıeni kezektesip basady. Kóptegen túrleriniń qursaǵynda teri qatparly qaltasy bar. Jumyrtqa basqan kezde qaltasy jumyrtqany jaýyp turady. Jumyrtqasyn kóbine jarǵaqty tabanynyń astyna qoıyp basady. Úlken pıngvın jumyrtqasyn qysta basady. Ol pıngvınderdiń eń irisi. Bıiktigi 110 - 120 sm, salmaǵy 45 kg. Odan sál kishileý túri – koróldik pıngvın. Sany óte kóp taralǵan túrlerine – qorshaýkóz, altynshashty, galapagostyq, kózildirikti pıngvınder jatady. Pıngvınderdiń kásiptik máni joq
Qyrtóstiler (ushatyn) qustar – qazirgi kezdegi qustardyń eń túri kóp toby. Ushatyn qustar tirshilik etetin orta jaǵdaılaryna baılanysty birneshe toptarǵa bólinedi.
Sýly, batpaqty jerlerdegi qustar qurylysyna tán belgileri – saýsaqtarynyń arasynda júzý jarǵaǵy bar. Jaqsy júzip, jaqsy súńgıdi. Kópshiliginiń tumsyqtary jalpaq jáne tumsyǵynyń jıekterinde aranyń tisi tárizdi maıda «tissheleri» bolady. «Tissheler» negizinen qorekti súzip ustaý qyzmetin atqarady, ony úırek, qaz tumsyqtarynan aıqyn kórýge bolady. Daýylpazdar, shaǵalalar, suqsyrlar sý qustaryna jatady. Olardyń qoregi – usaq sý janýarlary. Qazdar, birqazandar, degelekter, qoqıqazdar, tyrnalar – sý jaǵalaýy men batpaqty jerlerdi mekendeıtin qustar. Olardyń keıbir túrleri ósimdiktermen de, janýarlarmen de qorektene beredi.
Orman qustarynyń deneleri kóbine shaǵyn, qanattary súıirlenip keledi. Orman qustaryna toqyldaqtar, kókekter, japalaqtar, totyqustar, torǵaılardyń kópshiligi jatady. Toqyldaqtar tikeleı aǵashta órmelep tirshilik etýge beıimdelgen. Tumsyqtary myqty, úshkir. Saýsaqtary qysqa, tyrnaqtary ımek. Aǵash dińine qonyp otyrǵanda eki saýsaǵy alǵa, eki saýsaǵǵy artqa qaraı baǵyttalady. Quıryq qaýyrsyndary qatty, ol tirek qyzmetin atqarady. Uzyn úshkir tiliniń kómegimen aǵash qabyǵynyń astyndaǵy jándiktermen qorektenedi.
Ashyq dalaly alqaptardaǵy qustardyń qanattary keń, qalyqtap ushýǵa beıimdelgen, keıbir túrleriniń aıaqtary jaqsy jetilgen. Sondyqtan olar jyldam júgire de alady. Tumsyqtary qysqa, doǵal, keıde ıilip kelgen ótkir. Bular (tazqara, búrkit, jurtshy) – kúndizgi jyrtqysh qustar. Taýyqtárizdesterge: bódene, kekilik, ular, qyrǵaýyl; dýadaqtarǵa: bezgeldek, jorǵa dýadaq jatady. Buldyryqtar men boztorǵaılarda shóleıtti, ashyq dalaly alqaptarda kezdesedi.
Qustardyń tirshiliginde jyl maýsymdarynyń almasýynyń da erekshe mańyzy zor. Osyǵan baılanysty qustar tirshiliginde eleýli ózgerister (kóbeıý, jylystaý) baıqalady. Qustardy jyl qustary, kóshpeli qustar, qystap shyǵatyn qustar dep úsh topqa bóledi. Qustardyń jylystaýyn aıaqtaryna saqına salý arqyly anyqtaıdy. Qazaqstannyń ońtústik óńirindegi Jambyl oblysy, Jýaly aýdanynda Shaqpaqtas asýynda qustarǵa saqına salý ortalyǵy bar.
Jyl qustary kúzde ońtústiktegi jyly aımaqtarǵa jylystap, kóktemde elimizge qaıta oralady. Jup quryp, uıa salyp, jumyrtqadan balapan órgizip, kóbeıedi. Kóktemniń alǵashqy aıynda jaýǵan sońǵy qardy qus qanatynyń yzǵary dep esepteıdi.
Kóshpeli qustar kúzde, qysta aýa raıynyń qolaısyzdyǵynan soltústikten ońtústikke qaraı jylystaıdy. (polústik úki, keıbir jyrtqysh qustar)
Qystap shyǵatyn qustar jyl boıy bir aımaqta tirshilik etip, kóbeıedi. Eshqaıda jylystamaıdy. Ondaı qustarǵa qarǵalar, torǵaılar, shymshyqtar, saýysqandar jatady.
Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna 1996 jyly 11 otrádqa jatatyn 56 qustyń túrleri tirkeldi. Qarasha qaz, qýtumsyq qaz, suńqyldaq jáne kishi aqqý, mármár, shúregeı úırekterde Qyzyl kitapqa tirkelgen. Bulardyń ishinde halyq aqqýdy erekshe kıeli qus sanaıdy. Ol týraly ańyzdar, áńgimeler, kúıler keńinen taralǵan. Aqqý páktiktiń, adaldyqtyń, sulýlyqtyń belgisi dep esepteledi.
Suńqartárizdester – balyqshy tuıǵyn, lashyn, búrkit, aqquıryqty sýbúrkit, aqsuńqar, ıtelgi, saqaltaı, jurtshy, qumaı jatady. Bul qustardy halqymyz erekshe qadirlep, qyran qustar dep te ataıdy. Jyrtqysh qustardyń tumsyqtary, tyrnaqtary ótkir, qoregin búrip ustaýǵa beıimdelgen. Qyran qustardyń qorazy – «sháýli», mekıeni – «uıabasar», balapany – «aqúrpek» dep atalady.
Qazaq halqynyń ejelden kele jatqan dástúrli óneriniń biri – saıatshylyq., ańdy búrkitpen aýlaý. Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh qustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Qazaqstanda búrkit uıasy kóbinese Altaı, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sıaqty silemdi taýlarda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy» deýi de osydan. Qyran qustardy qolǵa úıretip baptaý, ony ań - qusqa salý adamdy tabıǵatpen etene jaqyndastyra túsedi
Taýyqtárizdesterge jatatyn altaı ulary bıik taýly alqaptarda kezdesedi. Ular da kıeli qus, olar shaǵyn top quryp tirshilik etedi. Eti de dámdi.
Tyrnatárizdester: aq, sur, aqbas tyrna sýly, batpaqty jerlerde kezdesedi. Dýadaq – iri qus, onyń salmaǵy keıde 16 kg - ǵa jetedi. Ony keıde «toqtybalaq» nemese «qozybalaq» dep te ataıdy. Ertede dalaly óńirde kóptep aýlanǵan. Tarǵaq, oraqtumsyq jáne relıkti shaǵalalar Qyzyl kitap tiziminde bar. Relıkti shaǵala qazaqstanda Alakól kólinde ǵana taralǵan. Qorǵaý maqsatynda Alakól 1998 j uıymdastyryldy.
Japalaqtárizdesterden tek úki ǵana Qyzyl kitapqa tirkelgen. Halqymyzda úki – erekshe qurmetke bólengen qus. Qolda ustap, qaýyrsynyn qadirlep, bas kıimge, dombyraǵa, besikke, úıge ilip qoıý dástúri bar.
Kekilik Evropa men Azıa taýlaryna keńinen taralǵan, tasty jerlerdi mekendeıdi. Ózi – qysy – jazy birdeı óńirde bolatyn turǵylyqty qus. Kóbeıý kezinde ǵana bólingeni bolmasa, basqa ýaqytta úıir - úıir bolyp júredi. Ósimdiktiń dánin, jemisin, búrshigin jáne nasekomdardy jeıdi.
Torǵaıtárizdesterdiń túrleri kóp jáne keńinen taralǵan. Qazaqstanda jorǵa torǵaı, kókqus, úlken quralaı sırek kezdesedi. Jorǵa torǵaı elimizdiń shóleıtti alqabynda mekendeıdi. Sekseýil aǵashtarynyń arasynda, jer betinde jyldam júgiretindikten «jorǵa torǵaı» dep atalǵan.
IY. Bekitý:
Bıologıalyq dıktant
Túıequstardyń eń irisi ……………. túıequs.
Pıngvınderdiń aldyńǵy ………………eskekke aınalǵan.
Qazaq halqynyń ejelden kele jatqan dástúrli óneriniń biri ………………………
Orman qustarynyń deneleri kóbine shaǵyn, ………………………….. súıirlenip keledi.
…………………. qustary kúzde ońtústiktegi jyly aımaqtarǵa jylystap, kóktemde elimizge qaıtadan oralady.
3. «Fılford» oıyny.
Q A B K İ D K
L R Ú R T E İ
Y Ǵ Q A E G L
Sh A I Z L K İ
Q O Q K E E K
Jaýaptary: Qarlyǵash, búrkit, qoqıqaz, degelek, kekilik.
5. Sergitý sáti N. Ónerbaevtyń oryndaýyndaǵy vıdeorolık « qustar áni»
Y. Oqýshylardy baǵalaý:
YI. Úıge tapsyrma berý: §56. Qustardy topqa bólý oqý, qustarǵa qatysty maqal, mátel, ańyz – áńgimeler, óleńder, jumbaqtar jazyp kelý.
Synyby: 7
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik – oqýshylarǵa qustardyń toptarǵa bólinýin, qyrtóssizder, qyrtóstiler qańqasynyń basty ereksheligin, qustar janýarlardyń mańyzdy toby ekendigin, qustardyń tirshiligi, adamǵa paıdasy týraly, jyl maýsymdaryna baılanysty qustardyń birneshe toptarǵa bólinetindigin, Qyzyl kitapqa tirkelgen qustar jaıynda, saıatshylyq týraly jalpy túsinik berý.
Tárbıelik – oqýshylardy qustardy qorǵaýǵa, olarǵa qamqor bolýǵa, qustardyń adam ómirindegi mańyzyn dáripteý, uqyptylyqqa, naqtylyqqa, jaýapkershilikke tárbıeleý.
Damytýshylyq – oqýshylardyń sabaqqa degen qyzyǵýshylyǵyn, qustardy toptarǵa bólý, sol toptardyń ózindik erekshelikterin júıeleı, qorytyndylaı otyryp, bilimderin, júıeli sóıleý qabiletin, oı órisin damytý.
Sabaqtyń túri: Aralas
Sabaqtyń tıpi: Jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, suraq – jaýap, oıyn elementteri, tirek - syzba
Sabaqtyń kórnekiligi: qustardyń sýretteri, qustardyń tulyptary, qus jumyrtqasy, mamyǵy, qaýyrsyny, qustardyń vıdeorolıkteri.
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi
oqýshylarmen sálemdesý, túgeldeý, sabaqqa daıyndyǵyn tekserý, nazaryn jańa sabaqqa beıimdeý.
Úı tapsyrmasyn suraý:
§55. Qaýyrsyn jabyndy janýarlar
Oqýshylar úıge berilgen tapsyrma boıynsha qaýyrsyn jabyndy janýarlar – qustar taqyrybyn eske túsirip jibereıik.
Kim jyldam? «Aǵashtar búrshik jarǵanda» oıynyn oınaımyz. Myna aǵashqa japyraqtary men qustaryn ózine qaıtaryp berýimiz kerek. Ol úshin tómendegi suraqtarǵa jaýap berýimiz kerek.
Qustardyń terisinde qandaı bezder bar jáne ol qandaı qyzmet atqarady?
Qustardyń qan taratý júıesiniń ereksheligi nede?
Qustyń omyrtqa jotasynyń bólimderin ata?
Teriniń qosalqy músheleri
Qustar qalaı tynys alady?
Qustardyń jaq súıegi nege aınalǵan?
Shıraq balapandar degenimiz ne?
Qustardyń zár shyǵarý júıesi qandaı?
Qustardyń denesi qandaı bólimderge bólingen?
Qyzylshaqa balapan degenimiz ne?
Qustardyń qańqasy qandaı bólimderge bólingen?
Qustardyń asqorytý júıesinde ózine tán qandaı erekshelikteri bar?
«Oılan tap» oıyny
Qustardyń dúnıe júzinde taralǵan túr sany qansha?
Qustardy zertteıtin ǵylym
Qaýyrsyn jabyndy janýarlar degenimiz ol –
Qustardy nelikten jyly qandylar dep ataıdy?
Qustar qalaı uryqtanady?
Jemsaý degenimiz ne?
Qosarlanyp tynys alý degenimiz ne?
Jańa sabaq
Qustar – omyrtqaly janýarlardyń ishinde jer sharynda keńinen taralǵan janýarlar.
Qustardy dene qurylysyna, tirshilik áreketine baılanysty 3 topqa bólinedi. Olar: qyrtóssizder (júgiretin qustar), júzetin qustar (pıngvınder), qyrtóstiler (ushatyn qustar).
Qyrtóssizder nemese júgiretin qustar. Bulardyń tós súıegi jalpaq ári onyń qyry bolmaıdy. Olar usha almaıdy, biraq qurlyqta óte jyldam júgiredi. Qanat qaýyrsyndary doǵaldanyp kelgen, aıaqtary óte jaqsy jetilgen. Buǵan barlyq qurlyqta kezdesetin túıequstar jatady.
Túıequstardyń eń irisi – afrıkalyq túıequs. Olardyń basqa qustardan basty aıyrmashylyǵy – aıaqtarynda eki ǵana saýsaq bolady. Óte irileriniń salmaǵy 90 kılogrammǵa jetedi. Afrıkada, ózgede elderde arnaıy qolda ósiriledi. Onyń etin, jumyrtqasyn taǵam retinde, al qaýyrsyndaryn ásemdik úshin paıdalanady. Afrıkalyq túıequs Qazaqstanda alǵash ret Qostanaı oblysyndaǵy Qarabatyr sharýa qojalyǵynda qoldan ósirile bastady. Qazir mundaı arnaıy fermalar Almaty oblysy Eńbekshiqazaq aýdanynyń Esik eldi mekeninde, Shymkent qalasynyń mańynda bar.
Nandý – úsh saýsaqty, qanaty jaqsy damyǵan, biraq usha almaıdy, jyldam júgiredi. Onyń eki túri bar ( kádimgi jáne uzyntumsyqty nandý). Ońtústik Amerıkanyń dalaly, shóleıtti aımaqtarynda taralǵan. Qorazdary da jumyrtqa basady, ári urpaqtaryna qamqorlyq jasaıdy. Salmaǵy 25 kg. Ósimdik japyraqtarymen, búrshikterimen jáne usaq býnaqdenelilermen qorektenedi.
Qazýardyń qaýyrsyndary iri qylshyqty. Basynda múıiz tekti aıdary bar. Moıny qaýyrsynsyz, ashyq qyzǵylt tústi teri qatparly. Salmaǵy 80 - 90 kg shamasynda. Jańa Gvıneıa, Avstralıa jáne sol mańdaǵy usaq araldarda kezdesedi.
Emý Avstralıanyń butaly, qurǵaq dalaly jerlerinde taralǵan. Salmaǵy – 45 - 50 kg. Jumyrtqasyn qorazy basady. Kóbinese jemistermen qorektenedi. Qolda ósiriledi.
Júzetin qustar (pıngvınder) – qustardyń ishindegi erekshe toby.
Pıngvınder ońtústik jarty sharda ǵana taralǵan, ásirese Antarktıda jaǵalaýynda kóptep kezdesedi. Jup quryp tirshilik etedi ári juptaryn ómir boıy saqtaıdy. Kóbeıer kezde bir jerge myńdap toptasady. Uıalaryn tasty jerlerge salady. Uıada kóbine 1 - 2 jumyrtqa bolady. Jumyrtqany qorazy men mekıeni kezektesip basady. Kóptegen túrleriniń qursaǵynda teri qatparly qaltasy bar. Jumyrtqa basqan kezde qaltasy jumyrtqany jaýyp turady. Jumyrtqasyn kóbine jarǵaqty tabanynyń astyna qoıyp basady. Úlken pıngvın jumyrtqasyn qysta basady. Ol pıngvınderdiń eń irisi. Bıiktigi 110 - 120 sm, salmaǵy 45 kg. Odan sál kishileý túri – koróldik pıngvın. Sany óte kóp taralǵan túrlerine – qorshaýkóz, altynshashty, galapagostyq, kózildirikti pıngvınder jatady. Pıngvınderdiń kásiptik máni joq
Qyrtóstiler (ushatyn) qustar – qazirgi kezdegi qustardyń eń túri kóp toby. Ushatyn qustar tirshilik etetin orta jaǵdaılaryna baılanysty birneshe toptarǵa bólinedi.
Sýly, batpaqty jerlerdegi qustar qurylysyna tán belgileri – saýsaqtarynyń arasynda júzý jarǵaǵy bar. Jaqsy júzip, jaqsy súńgıdi. Kópshiliginiń tumsyqtary jalpaq jáne tumsyǵynyń jıekterinde aranyń tisi tárizdi maıda «tissheleri» bolady. «Tissheler» negizinen qorekti súzip ustaý qyzmetin atqarady, ony úırek, qaz tumsyqtarynan aıqyn kórýge bolady. Daýylpazdar, shaǵalalar, suqsyrlar sý qustaryna jatady. Olardyń qoregi – usaq sý janýarlary. Qazdar, birqazandar, degelekter, qoqıqazdar, tyrnalar – sý jaǵalaýy men batpaqty jerlerdi mekendeıtin qustar. Olardyń keıbir túrleri ósimdiktermen de, janýarlarmen de qorektene beredi.
Orman qustarynyń deneleri kóbine shaǵyn, qanattary súıirlenip keledi. Orman qustaryna toqyldaqtar, kókekter, japalaqtar, totyqustar, torǵaılardyń kópshiligi jatady. Toqyldaqtar tikeleı aǵashta órmelep tirshilik etýge beıimdelgen. Tumsyqtary myqty, úshkir. Saýsaqtary qysqa, tyrnaqtary ımek. Aǵash dińine qonyp otyrǵanda eki saýsaǵy alǵa, eki saýsaǵǵy artqa qaraı baǵyttalady. Quıryq qaýyrsyndary qatty, ol tirek qyzmetin atqarady. Uzyn úshkir tiliniń kómegimen aǵash qabyǵynyń astyndaǵy jándiktermen qorektenedi.
Ashyq dalaly alqaptardaǵy qustardyń qanattary keń, qalyqtap ushýǵa beıimdelgen, keıbir túrleriniń aıaqtary jaqsy jetilgen. Sondyqtan olar jyldam júgire de alady. Tumsyqtary qysqa, doǵal, keıde ıilip kelgen ótkir. Bular (tazqara, búrkit, jurtshy) – kúndizgi jyrtqysh qustar. Taýyqtárizdesterge: bódene, kekilik, ular, qyrǵaýyl; dýadaqtarǵa: bezgeldek, jorǵa dýadaq jatady. Buldyryqtar men boztorǵaılarda shóleıtti, ashyq dalaly alqaptarda kezdesedi.
Qustardyń tirshiliginde jyl maýsymdarynyń almasýynyń da erekshe mańyzy zor. Osyǵan baılanysty qustar tirshiliginde eleýli ózgerister (kóbeıý, jylystaý) baıqalady. Qustardy jyl qustary, kóshpeli qustar, qystap shyǵatyn qustar dep úsh topqa bóledi. Qustardyń jylystaýyn aıaqtaryna saqına salý arqyly anyqtaıdy. Qazaqstannyń ońtústik óńirindegi Jambyl oblysy, Jýaly aýdanynda Shaqpaqtas asýynda qustarǵa saqına salý ortalyǵy bar.
Jyl qustary kúzde ońtústiktegi jyly aımaqtarǵa jylystap, kóktemde elimizge qaıta oralady. Jup quryp, uıa salyp, jumyrtqadan balapan órgizip, kóbeıedi. Kóktemniń alǵashqy aıynda jaýǵan sońǵy qardy qus qanatynyń yzǵary dep esepteıdi.
Kóshpeli qustar kúzde, qysta aýa raıynyń qolaısyzdyǵynan soltústikten ońtústikke qaraı jylystaıdy. (polústik úki, keıbir jyrtqysh qustar)
Qystap shyǵatyn qustar jyl boıy bir aımaqta tirshilik etip, kóbeıedi. Eshqaıda jylystamaıdy. Ondaı qustarǵa qarǵalar, torǵaılar, shymshyqtar, saýysqandar jatady.
Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna 1996 jyly 11 otrádqa jatatyn 56 qustyń túrleri tirkeldi. Qarasha qaz, qýtumsyq qaz, suńqyldaq jáne kishi aqqý, mármár, shúregeı úırekterde Qyzyl kitapqa tirkelgen. Bulardyń ishinde halyq aqqýdy erekshe kıeli qus sanaıdy. Ol týraly ańyzdar, áńgimeler, kúıler keńinen taralǵan. Aqqý páktiktiń, adaldyqtyń, sulýlyqtyń belgisi dep esepteledi.
Suńqartárizdester – balyqshy tuıǵyn, lashyn, búrkit, aqquıryqty sýbúrkit, aqsuńqar, ıtelgi, saqaltaı, jurtshy, qumaı jatady. Bul qustardy halqymyz erekshe qadirlep, qyran qustar dep te ataıdy. Jyrtqysh qustardyń tumsyqtary, tyrnaqtary ótkir, qoregin búrip ustaýǵa beıimdelgen. Qyran qustardyń qorazy – «sháýli», mekıeni – «uıabasar», balapany – «aqúrpek» dep atalady.
Qazaq halqynyń ejelden kele jatqan dástúrli óneriniń biri – saıatshylyq., ańdy búrkitpen aýlaý. Búrkit dep qazaq ańshylary jyrtqysh qustardyń ishindegi asa tektisin, adam qolyna tez úırengish estisin ataǵan. Qazaqstanda búrkit uıasy kóbinese Altaı, Tarbaǵataı, Alataý, Kókshetaý, Shyńǵys sıaqty silemdi taýlarda, sonymen birge ormandy alqaptarda ásirese, bıik qaraǵaıly, úıeńkili jerlerde kezdesedi. Qazaq qusbegileriniń qolǵa túsken búrkitti «oı qusy» nemese «qyr qusy» deýi de osydan. Qyran qustardy qolǵa úıretip baptaý, ony ań - qusqa salý adamdy tabıǵatpen etene jaqyndastyra túsedi
Taýyqtárizdesterge jatatyn altaı ulary bıik taýly alqaptarda kezdesedi. Ular da kıeli qus, olar shaǵyn top quryp tirshilik etedi. Eti de dámdi.
Tyrnatárizdester: aq, sur, aqbas tyrna sýly, batpaqty jerlerde kezdesedi. Dýadaq – iri qus, onyń salmaǵy keıde 16 kg - ǵa jetedi. Ony keıde «toqtybalaq» nemese «qozybalaq» dep te ataıdy. Ertede dalaly óńirde kóptep aýlanǵan. Tarǵaq, oraqtumsyq jáne relıkti shaǵalalar Qyzyl kitap tiziminde bar. Relıkti shaǵala qazaqstanda Alakól kólinde ǵana taralǵan. Qorǵaý maqsatynda Alakól 1998 j uıymdastyryldy.
Japalaqtárizdesterden tek úki ǵana Qyzyl kitapqa tirkelgen. Halqymyzda úki – erekshe qurmetke bólengen qus. Qolda ustap, qaýyrsynyn qadirlep, bas kıimge, dombyraǵa, besikke, úıge ilip qoıý dástúri bar.
Kekilik Evropa men Azıa taýlaryna keńinen taralǵan, tasty jerlerdi mekendeıdi. Ózi – qysy – jazy birdeı óńirde bolatyn turǵylyqty qus. Kóbeıý kezinde ǵana bólingeni bolmasa, basqa ýaqytta úıir - úıir bolyp júredi. Ósimdiktiń dánin, jemisin, búrshigin jáne nasekomdardy jeıdi.
Torǵaıtárizdesterdiń túrleri kóp jáne keńinen taralǵan. Qazaqstanda jorǵa torǵaı, kókqus, úlken quralaı sırek kezdesedi. Jorǵa torǵaı elimizdiń shóleıtti alqabynda mekendeıdi. Sekseýil aǵashtarynyń arasynda, jer betinde jyldam júgiretindikten «jorǵa torǵaı» dep atalǵan.
IY. Bekitý:
Bıologıalyq dıktant
Túıequstardyń eń irisi ……………. túıequs.
Pıngvınderdiń aldyńǵy ………………eskekke aınalǵan.
Qazaq halqynyń ejelden kele jatqan dástúrli óneriniń biri ………………………
Orman qustarynyń deneleri kóbine shaǵyn, ………………………….. súıirlenip keledi.
…………………. qustary kúzde ońtústiktegi jyly aımaqtarǵa jylystap, kóktemde elimizge qaıtadan oralady.
3. «Fılford» oıyny.
Q A B K İ D K
L R Ú R T E İ
Y Ǵ Q A E G L
Sh A I Z L K İ
Q O Q K E E K
Jaýaptary: Qarlyǵash, búrkit, qoqıqaz, degelek, kekilik.
5. Sergitý sáti N. Ónerbaevtyń oryndaýyndaǵy vıdeorolık « qustar áni»
Y. Oqýshylardy baǵalaý:
YI. Úıge tapsyrma berý: §56. Qustardy topqa bólý oqý, qustarǵa qatysty maqal, mátel, ańyz – áńgimeler, óleńder, jumbaqtar jazyp kelý.
You Might Also Like
