InfoHub Logo

(Ábý Sársenbaevqa)

Jazǵy emtıhan aıaqtalyp qalǵan kez edi, aýyldan hat aldym. Ákem jazypty. Qysqasha ǵana amandyqtaryn bildire kelip, hattyń aqyrynda bylaı depti: «Qaraǵym, qaıtaryńda seniń aldyńnan kólik alyp shyqpaımyn. Stansıadan eki-úsh shaqyrym jerdegi «Qyzyl tý» kolhozynda meniń Jarylǵap degen eskikóz dosym bar. Sonyń úıine baryp tús. Óte jaqsy adamdar. Eger habar berseń, aldyńnan shyǵyp ózderi de kútip alar. Eskerterim — úlkender aldynda ersi minez kórsetpeı, izet saqtap júrgeısiń. Seni aýylǵa Jákeńniń ózi jetkizip salmaq...»

Ol kezde men ákemniń bul hatyna pálendeı dep mán bere qoıǵanym joq. Aldaǵy ýaqıǵa osy hattan bastalar deý kimniń oıyna kelsin. Tipti Jarylǵap kim? Men bilmeımin ol qandaı dosy? Ol jaǵyn anyqtap jatýdyń da eshbir laıyǵy joq edi. Kólik jiberýge múmkinshiligi bolmaıtyn shyǵar dedim de qoıdym. Asyǵa kútken sońǵy kúnder de jetti. Jazǵy praktıkany ózimizdiń aýdanda ótkizetin boldym. Bul da men úshin qýanyshty jaı edi. Júrerimnen bir kún buryn meni kafedra meńgerýshisi profesorymyz qabyldady. Ol kisi kóńildi sátterinde stýdenttermen erkin ázildesetin aq jarqyn, ashyq minezdi adam bolatyn. Meni kúlimdeı qarsy aldy. Ustaramen aınadaı etip qyrǵyzǵan basyn eki-úsh ret sıpalap ta qoıdy.

— Demek, óz aýlyńa baratyn boldyń ǵoı? Jolyń bolsyn. Praktıka kezin durys paıdalan. Kóp qydyrýshy bolma. Qalaı, kolhozdaryńda qyzdar kóp pe edi?.. Múmkin úılenip kelersiń, á? — dep sózin ázilmen bastady.

— Úılenýge erterek qoı, — dedim men. Osy tusta áke-sheshemniń de bıyl jaz meni aıaqtandyrsaq dep talaı mazalaǵandary, «bir qolqanat» jaıyn aıtyp jazǵan hattary esime túsip, sál qysylyp qaldym. 

— Qalaı, jigitim, tap bastym-aý deımin, qyzaryp kettiń ǵoı, ha-ha-ha... Ornynan turǵan profesor bar denesimen qarqyldap turyp kúldi. Men jaltarýǵa tyrystym. Aýzyma qalaı túskenin bilmeımin, bul arada eshbir reti bolmasa da: 

— Praktıkamdy ózimizdiń aýylda emes, kórshi «Qyzyl tý» kolhozynda ótkizsem deımin, — dep saldym. 

— Toqta, toqta, — dedi ustazym julyp alǵandaı. — «Qyzyl tý» deısiń be? «Qyzyl tý», á?.. — Ol endi umytqan bir nársesin esine túsirgendeı sál oılanyp qaldy. Álden soń basyn ızep: — Bilemin «Qyzyl týdy», — dedi. — Jaqsy aıttyń-aý, jaqsy aıttyń. Esimnen shyǵyp barady eken. Sol kolhozdan bir saýynshy qyz ǵylymı keńes surap maǵan hat jibergen eken. Jaýap jazyp qoıǵan edim, ala baryp, qolyna tapsyrsań... Profesor tós qaltasynan alǵan búkteýli konvertti maǵan usyna berdi. Hatty qolyma aldym da, men de kúldim. Konvert syrty taza, eshqandaı adres jazylmaǵan. — Á, jazbappyn ba? Apyraý, sol qyzdyń adresin qaıda qoıdym eken? Ol qaltalaryn, stolynyń tartpalaryn aqtarystyra bastady. Biraq taba almady. — Qap, shynymen joǵaltyp alǵanym ba? Famılıasy kim edi?.. Umyttym, umyttym... Ie, ıe, taptym, qyzdyń esimi Raıgúl. Umytpa, Raıgúl, káne, jazyp alshy... Osylaısha qyzdyń aty ǵana jazylǵan hatty qaltama saldym. Buryn ózim bolyp kórmegen «Qyzyl tý» kolhozyna jolshybaı soǵa ketýime osy hat ta bir sebep bolyp edi. Shaǵyn stansıaǵa sál kidirgen jolaýshylar poezy aıaǵym jerge tıer-tımesten jyljyp júrip ketti. Parovoz bar daýsymen yshqyna bir aıqaılap qoıdy da: «Qosh-qosh-sh! Qosh-qosh-sh!» dep yrsyldaı kúsh alyp, tóbesinde qoıý tútinniń shýdasyn sozyp bara jatty. Sálden keıin júıtkigen qalypta kózden de tasalandy. 

Stansıany jym-jyrttyq qaıta basty. Bul kezde kún ábden eńkeıgen. Kúni boıǵy qapyryq ystyqtyń qarýy qaıtyp, aýa salqyndaı túsken. Men vokzal syrtyna shyqtym. Jaqyn mańaıdan «Qyzyl tý» kolhozyna qaraı jol surap alatyn eshkim kórine qoımady. Kitapqa toly zildeı aýyr chemodan qarymdy taldyryp, ábden zyqym ketip turǵam. Dál osy sátte, shettegi qoımalar jaqtan tory at jekken bir arba saldyrlatyp shyǵa keldi. Júgire basyp qolymdy kóterdim. Arba aıdaýshy: sholaq jeń, sary kóılek kıgen jalǵyz ǵana qyz eken, kilt toqtady. Shashy qobyramas úshin tarta salǵan bolýy kerek, basynda aq jibek oramaly bar. Men odan «Qyzyl tý» kolhozyna jol siltep jiberýin suradym. Qyz qara kózderin jalt etkizip, basymnan aıaǵyma deıin asyǵys bir qarap aldy da:

— Otyryńyz, - dedi, mundaı oqys jaýapqa, qýanǵanymnan bolýym kerek, birden uǵa almaı turyńqyrap qaldym. — Barsańyz, otyryńyz tez, aqy almaımyn, - dedi qyz ekinshi ret asyqqan únmen. Arba ústinde kúlimsi ıisi bar eki úlken qap jatyr eken. Art jaqtaǵy bos orynǵa chemodanymdy ornyqtyryp qoıdym da, ózim sonyń bir shetine otyra berdim. Meniń jaıǵasýymdy kútpesten-aq arba ıesi:

— A, ný! — dep delbeni qaǵyp qaldy. At julqynyp ketkende, shalqamnan túsip qala jazdadym. Artyna burylǵan qyz: — Ustanyp otyr, — dep aıqaılap qoıdy. 

Tory atty cap jelgizip júrip kettik. Lezde stansıanyń qıqy-jıqy kóshelerin artqa tastap, tegistele qoımaǵan tas jolǵa tústik. Aldymyzdan jazyq dala bastalady. Joldyń eki jaǵy da áli shalǵy tımegen qalyń shabyndyq. Keshkirgen kúnniń qyzǵylt jalqyn sáýlesine shomylyp, aınala balaýsa shalǵyn ústi jasyl kúreńdene túsedi. Alystan záýlim terekteri bar, shoq-shoq bop uıysa ósken qalyń aǵashty kolhoz ortalyǵy da kórindi. Tory at júrdek-aq eken. Janýar delbe qaqqyzar emes. Tozańsha qujynaǵan keshki shirkeıden oqtyn-oqtyn pysqyrynyp basyn shulǵyp tastap keledi. Aıaq alyp júrisi ásem-aq! Kedir-budyr tas jolda birde yrǵyp-yrǵyp tússe, birde shaıqap-shaıqap tastap, zirk-zirk etken arba júrisi de óte jaısyz. Ornyǵyp otyra almaı, qozǵalaqtap, qatty mazasyzdanyp kelemin. Munymdy qyz sezdi bilem, attyń basyn sál irikti de, óz mańyndaǵy jas shópten biraz ysyryp tastady. 

— Boıaýy juǵady demeseńiz, beri shóp ústine otyryńyz. Meniń kútkenim de osy ǵoı. Qyzben qatarlasa kelip otyrdym. Endi qyz moınyndaǵy jelpildegen jibek oramaldyń ushy sál qısaısam meniń betimdi qytyqtaıtyn boldy. Súıkimdi bir lebiz ákeledi. Arba shaıqalǵanda, qyz ekeýmiz ıyq qaǵysatyn boldyq. Áýelgi sátte men eptep qysylyp ta qaldym. Biraq qyz buǵan kóńil bóletin emes. Birte-birte boıym úırengen soń men endi ıyǵymdy ádeıilep qyzǵa jıi-jıi tıgizip, erkinsı bastadym. 

— Atty sonsha qınap qaıda asyǵasyz, qaryndas, jaı-aq júreıik te, — deımin. 

— Nemene, arba ishińizdi túıgilep kele me? — dedi. Men sasyp qaldym. 

— Joǵa, joq... Tanysa otyralyq, degenim ǵoı. 

— E, tanysyp quda túspek pe edińiz? Kesh qaldyńyz... Qyz qatýly qalpyna qaıtadan kelip, kekesin qımylmen jalt buryldy da, qyryndaı otyrdy. Biraz júrgennen keıin, men at aıdaýǵa tilek bildirip, delbege qol sozǵan edim, qyz shytynyp qaldy.

— Raqmet, men ózim de aıdaı alamyn, — dep delbeni kere, qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Tory at burynǵysynan da qatty julqı jóneldi. Únsiz kelemiz. Álden soń qyz maǵan ádeıilep burylyp turyp qarady. Qadala qalǵan sharasy keń qaraqat kózderi men bolymsyz sekpili bar ashań júzindegi maǵan degen tańyrqaýshylyǵy sonsha, tipti men qysylyp qaldym. Sál ezý tartqandaı boldy. 

— Qatelespesem, siz kúıeý jigit bolarsyz? — dedi onan soń. 

— Qaıdaǵy? — dedim tiksine tańdanyp. Qyz júzinde mysqyldy kúlki taǵy jylt etti. 

— Kádimgi qaıyn jurtyna kele jatqan... «Qoı myna qyz meni, sirá, mazaq etip kele jatqan bolar», — dep men budan ary sóz qozǵaýdy orynsyz kórdim. Kolhoz kóshesine biz kirgende, kún uıasyna qonyp, mal óristen qaıtqan kez edi. Aýyl ortalyǵyndaǵy eńseli úlken aq úıdiń aldyna kelgende, qyz arbany kilt toqtatty. 

— Túsińiz, bizdiń aýyldyń basqarmasy osy, — dedi. Men alǵys aıtyp, chemodanymdy aldym. Qyzǵa sońǵy ret qaradym. Renjigenimdi jasyra almadym bilem, qyz kúlip jiberdi. 

— At aıdatpady dep qapalanbańyz, siz qonaqsyz ǵoı. Joldyń oı-shuqyryn bilmeısiz, — dedi kóńildi únmen. Taǵy kúldi. Eki urtynyń ústinen tunyq sýdyń betinde úıirilgendeı súıkimdi quıyndar paıda boldy. Osylaısha az kúlkisin syı etti de, júrip ketti. Tynymsyz qozǵalyp, delbeni ústi-ústine qaǵyp barady. Arbanyń qarasy kózden tasa bolǵansha, ornymda tapjylmastan turdym. «Átteń... Qyńyr qyz ekensiń» —dep túıdim ishimnen. 

Birindep ymyrt úıirile bastady. Tymyq kesh. Ázirge aýyl úıleriniń arasyn anyq ajyratqanmen, búgingi túnniń meılinshe qarańǵy bolatyn túri bar edi. Kóshede kezdesken alǵashqy bireýden Jarylǵaptyń úıin surap aldym da, temekini sora túsip, tóbesin shıfermen japqan kishirek úıge taıana berdim. Qaqpa aldynda atqa mingeli turǵan kıiz qalpaqty qart adam meni kórdi de, bógelip qaldy. Sálem berip, janyna keldim. Qart oń qolyndaǵy jýan doıyr qamshysyn sur beshpetiniń syrtynan qynaı býynǵan jalpaq kúmis belbeýine qystyryp, maǵan úńile qarady. Asa bir susty adam tárizdi. Qaıraty da qaıtpaǵan bolsa kerek. Sol qaryna ilgen qaıyń quryǵy da eriksiz kóz tartady, atan túıeni mert qylatyndaı uzyn da jýan. Kádimgi Abaı zamanyndaǵy Abylǵazynyń qara quryǵyndaı. 

— Ýá, jol bolsyn, balam? 

— Jarylǵap aqsaqaldy izdep kelem, — dedim. 

— Qosh keldiń delik, Jarylǵaptyń kimi bolasyń? Men abyrjyńqyrap qaldym, sál bógele túsip aty-jónimdi aıta bastadym. Qart qalyń saqalyn bir sıpap qoıdy. 

— Jón, jón... Endeshe sol Jarylǵabyń men bolam. Onan keıin meni ábden synamaq bolǵan adamdaı bas-aıaǵyma biraz shúılige qarap aldy da, mol denesimen úı jaqqa buryldy. 

— Ultýǵan-aı, ýa Ultýǵan! — dedi daýystap. Úıden sabyrly qozǵalyp, basyna qarqaradaı etip aq oramal oranǵan uzyn sary kempir shyqty. 

— Myna balany kórdiń be? — dedi Jarylǵap qart meni ıegimen nusqap. Ultýǵan taıap kep, tanyǵan kisishe jyly shyraımen amandasty. Kempir men shal bir ýaqyt ońasha kúbirlesip aldy. «Búginginiń jastary... osylaı kelip qalǵan soń qaıtesiń» — degen qarttyń sózderi qulaǵyma shalyndy. Sodan keıin qart maǵan qaıta oralyp: 

— Jón, jón, — dedi bir sátke aýzyna sóz túspegendeı. — Al, balam, úıge kire ber. Men egin jaqty bir sholyp keleıin... Áı, kempir, qymyz ber balaǵa, sýsap kelgen bolar. As-sýyńdy da ázirle. Shylym tútinin qos tanaýlatýyna qaraǵanda, bul bala onyń serigimen de teris bolmas, kempir. Tentek sýdy da umytpaǵaısyń. Sońǵy sózderimen meni kekep tur. Úlken kisiniń aldynda tútindetip turǵanymdy endi ǵana ersi kórip temekimdi tabanyma basa saldym. Jarylǵap qart erge jeńil mindi de, kesh qarańǵylyǵyn jamylyp, jorta jóneldi. Ultýǵan shesheı baıypty da meımandos adam eken. Maǵan asa bir jyly meıirim kórsetýge tyrysty. Jýynatyn sý ázirlep, oramal alyp shyǵyp berdi. Jýynyp bolǵan soń úıge kirdim. Aldyńǵy bólme jupynylaý kórindi. Esigine perde ustalǵan tórgi bólmege óttim. Naq tórdegi aq kereýettiń tusyna kesteler ilingen, al kire beristegi sol jaq buryshta ústine kitap, ıis sý, aına qoıylǵan shaǵyn stol tur. Tórge tóselgen sur tekemettiń ústine oıýly qyzyl alasha jaıylypty. Ultýǵan shesheı neshe túrli quraqtardan ádemilep tigilgen tór kórpesin saldy. Áńgimelese otyryp qymyz ishtik. Kempir azdy-kópti óz jaǵdaılarymen tanystyrdy. 

— Jer ortasynan asyp qalǵan kempir-shalmyz. El ishinde bireýden ilgeri, bireýden keıin júrip jatqan jaıymyz bar. Ortamyzda erke ósken jalǵyzymyz ótken jyly onjyldyqty bitirgen, qazir saýynshy bop isteıdi. Eldi shýlatyp júrgen myqty sol, — dep Ultýǵan shesheı sóz arasynda qyzy týraly asa maqtanyshpen kúle sóıledi. Biraq shesheıdiń eki sóziniń birinde qyzyn aıta bergeni maǵan unaǵan joq. Sálden keıin ol aldyńǵy bólmege shyǵyp ketti. Tósekke súıengen boıda maýjyrap otyryp kózim ilinip ketipti. Qansha myzǵyǵanymdy bilmeımin, lyp etip janǵan shamnyń sáýlesinen oıandym. Bireý perde arasynan syǵalady da, basyn keri tartyp aldy. Bilegin ǵana sozyp, shamdy qaıta óshirdi. Osynyń artynsha-aq aýyzǵy bólmeden Ultýǵan shesheımen áldekimniń sóılesken sózderi anyq estilip turdy. Shamasy qyzy bolýy kerek. 

— Apa-aý, qonaǵyńyz meni synap ta úlgergen bolar, — dedi qyz kóńildi únmen. — Álginde stansıaǵa ashyǵa barǵanymda bul kisi meniń arbama otyryp kelgen edi. 

— Quryp qasyn, ne deıdi, sóılesip te qoıdyńdar ma?!

— Joǵa, men ózim jol boıy kóńilsiz bop, jigitińizdiń sózine qulaq asatyn mursham da bolmady. «Mássaǵan bul ne degenderi?» — dep qaıran qalamyn. Meniń oıymdy olardyń sózi qaıta bólip ketedi. 

— Bári Juman aǵanyń qyrsyqtyǵy ǵoı. Ne ózi bilmeıdi, ne biletinderdiń aıtqanyna kónbeıdi. 

— Já, Jumandy taǵy qoqalaqtataıyn dedińder me? 

— Joq, apa dese, saýyn sıyrlardy túnde de jaıylymǵa shyǵaraıyq desek, soǵan qasarysyp kónbeı otyr. 

— Tek ári, túnde sıyr jaıylýshy ma edi? Qyz sheshesiniń tiksine tańyrqaýyna raqattana kúldi. 

— Mine, Juman aǵa da dál siz sıaqty. Jaıylǵanda qandaı. Qyz endi sheshesine túngi jaıylym týraly táptishtep túsindire bastady. Ultýǵan apaı qyzynyń tez-tez aıtqan sózderine tamsanyp tańdaıyn qaǵady. Endi bir ázirde qyzy búgin keshke barlyq jastar jınalyp sıyr jaıýǵa baratynyn aıtyp edi: — Já, úıde qonaq barda qydyrǵany nesi? — dedi sheshesi jaqtyrmaı. 

— Apam qyzyq osy. Qydyramyn dep otyrmyn ba, sıyr jaıýǵa baramyz. 

— Baqtashysy bar ǵoı, baqsyn. Ne úshin eńbek alady?

— Apa, áı, apa, — dedi qyzy keıip, — aıtsam ǵoı, taǵy ashýlanasyz. 

— Ashýlanbaı she? Jetedi endi sekektegeniń, sen bala emessiń, bildiń be? Kúlme, bul sózge kúletin eshteńe joq. Osy ýaqytqa deıin júrdiń, jetedi endi. Jetti... Ultýǵan shesheı sońǵy sózderin daýsyn kóterip, qatal aıtty. 

— Túý, apa-aı, aqyryn sóıleseıshi, qonaqtan uıat qoı... Myna qyzdyń sheshesi mynadaı bajyldaýyq, ózi qandaı eken demeı me. - Qyzdyń aqyryn kúle turyp sybyrlaǵan sózderi ap-anyq estildi. Birazǵa deıin aýyz bólme tym-tyrys bop tyna qaldy. At dúbiri jerdi solqyldata kep, esik aldyna toqtaǵan. Bireý attan gúrs etip túse qaldy da, aıaǵyna tas baılaǵandaı dúrs-dúrs basyp aýyz bólmege kirdi. Abyr-dabyr qaıta bastaldy. Kelgen Jarylǵap qart eken. Álden ýaqytta men jatqan bólmege kirdi. 

— E, batyr-aý, basyńdy kóter, káne, endi áńgimeleseıikshi... Qart meniń oqýymnyń barysyn, bitirip shyqqan soń kim bolatynymdy táptishtep surady. Oraıyna qaraı sóz arasynda kolhozdy da qosyp qoıady. Qazirgi ýaqytta kolhoz basshylyǵynda jaqsy bilimi barlar ǵana isteı alatyndyǵyn qyzyna dáleldeıdi. 

— Bári bilimde qaldy ǵoı, — deıdi oılana otyryp. — Ótken kúzde biz jańa predsedatel saıladyq. Qalaı boldy deseńshi?! Jınalysqa aýdannan birinshi sekretardiń ózi keldi. Biz, árıne, alǵashqyda eski bastyǵymyzdyń ornynan túsirilýine qarsy boldyq. Biraq komýnıser men komsomoldar birinen keıin biri sóılep, aqyry, qoıshy, áıteýir, álgi Jumandy (eski bastyǵymyzdy aıtamyn), ósken sharýashylyqty basqara almaıdy, bilimi joq dep, qoıarda-qoımaı ornynan aldy. Kimdi saıladyq? Osynda oqýdy bitirip kelgenine bir jyl bolǵan, ózińdeı jap-jas agronom balany. Kolhoz qurydy destik. Joq olaı bolmady. Bilimniń aty bilim eken. Ózi de bir eti tiri bolatyn. Kolhozymyz, jeli ońynan turǵandaı, dúrildep shyǵa keldi... Kórdiń be?.. Ákeńnen seniń de sondaı bir oqýda ekenińdi estip qýandym ǵoı. Qalaı, bitirgen soń bastyq bolar oıyń bar ma? — dep ázil-shyny aralas qarqyldap turyp kúlip aldy. 

Jarylǵap qart atyn shópke qoıýǵa syrtqa shyǵyp ketti de, sálden keıin bólmege qyz kirdi. Baǵanaǵy arba ústindegideı emes, ústine búrmeli qońyr kóılek, aıaǵyna etik kıipti. Denesi endi burynǵydan da sulýlana túsken. Bos órilgen aýyr burymdaryn artyna qaraı serpip tastap qoıady. 

— Jaqsy dem aldyńyz ba? — dedi jymıyp. 

— Rahmet, óte jaqsy demaldym. 

— İshińiz qalaı táýir me? — dedi kúlimsirep. 

— Táýir, — dedim, qanshama namystansam da, syr bermeýge tyrysyp. Munan arǵy sózderimdi de barynsha sabyrly qalypta aıttym: 

— Qaryndas, siz syrt qaraǵanda, táýir adam sıaqtysyz, biraq kisini syılaý degendi bilmeıdi ekensiz. Jaı aıtsam da, sózim oǵan aýyr tıdi bilem, júzindegi kúlki izi kenet ǵaıyp boldy.

— Al siz she?.. — dedi onan soń julyp alǵandaı, — siz de uıalsańyz etti... stýdentsiz... Osy kezde syrttan kirip kelgen Jarylǵap qart: 

— Já, neǵyp tursyń, bar! — dep qyzynyń sózin bólip tastady. Tamaq ústinde ákesi men sheshesi bolmasa, qyz sózge múldem aralasqan joq. Maǵan ókpeli sıaqty. Álsin-álsin eleńdep, syrttan áldeqandaı belgini kútkendeı bolady. Jaqyn jerden bir nazdy ándi bastaǵan ysqyryq estilgen kezde, qyz ornynan kóterildi. Jarylǵap qarttyń qolyndaǵy kesesi stol ústine taq ete tústi. 

— Tisiń synǵyr, bul qaısysy eken taǵy da jel shaqyryp júrgen, — dedi shytynap. Qyz ákesine kóziniń astymen bir qarady da, syrtqa shyǵyp ketýdiń ebin taba almaı ishki bólmege kirdi. Ysqyryq kópke deıin tynǵan joq. Tek daladan áldekimniń: «Áı! Bu kim?» — dep jótele shyqqan daýsynan keıin baryp óshti. 

— Kesh jaryq, — dedi esik jaqtan syryldaı shyqqan solǵyn daýys. Uzyn boıly, keýdesimen emes, qarnymen yrsyldaı dem alǵan semiz adamdy shamnyń sáýlesi kómeski ǵana kórsetti. Jarylǵap qart kempirine qaraı ysyryla otyrdy.

— Ýaı, jaqsy keldiń, Juman, joǵarylat. Juman basyn suqqan qalypta úıdiń ishin kózimen tinte bir qarap shyqty da, syrtqa túkirinip tastap, naq tórge kep otyrdy. Ol kóńil úshin temir qasyqpen tabaqty tyqyrlatyp aýyz tıgeni bolmasa, asqa bettegen joq. Ókpesi aýrý bolsa kerek, otyrysymen kókiregi shýlap, yrsyldap ketti. Kıgen kıiminiń qymbattylyǵyna qarap-aq bilikti adam ekenin tanýǵa bolatyn. Jarylǵap qart ekeýi ózara astyqtyń shyǵymdylyǵy jaıyn sóz etip biraz otyrdy. 

— Myna bala?.. — dedi álden soń Juman maǵan qarap qoıyp. 

— Bul bala, — dedi Jarylǵap qart ta onyń sózin qaıtalady, — ózimizdiń bala ǵoı. Ekeýi de sózderiniń sońyn aıtpastan, men týraly ózara ortaq túsinikteri baryn ańǵartty. Juman qara shaı quıǵyzyp ap, soraptaı urttady. — Aqsaqal, men óz terime ózim syımaı, qapalanyp keldim, — dedi onan soń Juman kúrsine otyryp. — Osy jasyma deıin, mine, dastarqan ústi ǵoı, ne úlkenge, ne kishige, «sen» dep qaramaǵan jan edim. Bilmeımin, elge istegen jaqsylyqtarym aldymnan jamandyq bop shyǵyp jatyr. Jarylǵap qart júzi taıyp, tuqyraıyp otyrǵan kúıi basyn ızedi. — Nesin aıta bereıin, jamandy-jaqsyly biraz jyl bolsa da, el aǵasy boldym. Soǵystan keıingi sharýashylyǵy shaıqalǵan kolhozdyń dál búgingideı órkendeýine meniń de eńbegim sińdi-aý dep oılaımyn. Qaı predsedatel men sıaqty kolhozshylarmen tatý boldy, aıtyńyzshy qudaıshylyǵyn? 

Meniń esime álginde ǵana Jarylǵap qarıa aıtqan áńgime tústi. "Qyzyl tý» kolhozynyń burynǵy predsedateli osy eken ǵoı dep, joramaldadym ishteı. — Endi, mine, fermadan da qýǵaly jatyr... 

— Qoı ary! — dedi Jarylǵap qart shoshynǵandaı basyn kóterip. 

— Solaı, aqsaqal, — Juman keńkildep kúlgen boldy. — «Bilimiń joq, mal mamany emessiń, fermany basqara almaısyń», - deıdi. 

— Oıbaı-aý, osyndaǵy nebir sútti sıyrlardy ákelgen sen emes pe ediń? — dedi Ultýǵan shesheı de shydaı almaı. 

— Qaıtesiz, sol eńbegim esh bop otyr ǵoı. 

— Qaısysy ol seni jaramaıdy dep júrgen? — dedi Jarylǵap qart. Juman birden jaýap bermedi. Sýyp qalǵan shaıdy samasyna deıin aýzyn toltyra bir urttady. Dem alysy burynǵydan da góri aýyrlap ketti. 

— Jastar, — dedi álden ýaqytta, — basqa bolsa bir sári-aý... Keshegi tulymshaǵynan sıpap, ózim ósirgen Raıgúl... Búgin mine, menimen eregeskendeı stansıaǵa da ózi bardy. Endi úsheýi de únsiz qaldy. Qyz esimin estigende, meniń esime profesorymyz joldaǵan hat sap ete tústi. Azdan soń endigisin ózderiń bil degendeı, zil tastap Juman shyǵyp ketti. 

— Qyzym, — dedi Jarylǵap qart daýystap. İshki bólmeden dybys bolmady. — Qyzym! — dedi taǵy da, bul joly da tym-tyrys. — Ýa, jer jutty ma, qaıdasyń, Raıgúl! — dep aıqaılap jiberdi. Tór bólmeniń perde esigin serpip jiberdi de, sup-sur bop óńi qashqan qyz shyqty. 

— Kóke, - dedi sybyrlap qana, — ciz maǵan túsinip baryp uryssańyzshy. Osy tusta Ultýǵan shesheıdiń de: 

— Já, ne boldy, — degen sabyrly úni shyqty. Jarylǵap qart maǵan kóziniń qıyǵyn tastap bir qarap qoıdy da, lám dep aýzyn ashpady. Meniń aýyr tynyshtyqty buzyp sóz bastaýyma týra keldi.

— Raıgúl, bizdiń profesorǵa hat jazǵan siz emessiz be? — dep suradym. Qyz maǵan oqys buryldy. Keń ashylǵan jasqa toly kózderi jaltyldap, túıile qalýǵa daıyn turatyn qabaqtary diril qaǵady.

— Men... Osylaısha Raıgúldi taptym. Ustazym joldaǵan sálemin aıttym, hatyn tapsyrdym. Raıgúl áýelde senimsizdeý qarap, hatty ashpastan áldeneshe ret aınaldyryp qarap shyqty. — Adresi joq. Tez-tez oqı bastady. — Profesordyń ózi jazǵan, — dedi tańyrqasa qarap qalǵan ákesi men sheshesine.

— Apa, deımin, hatyn qalaı bastaǵanyn qarashy: «Raıgúl, menińshe, sen tentek bala bolýyń kerek...» Meni tentek bala deıdi. Apa, sen ǵana meni tentegim deýshi ediń ǵoı. Qandaı jaqsy adam ózi... Úlken qýanyshy aıadaı bólmege syımaǵandaı, Raıgúl júgire basyp syrtqa shyǵyp ketti. Tipti Raıgúldiń ákesi men sheshesi eshteńege túsine almaı, ańyryp otyryp qaldy. — Munysy ne taǵy? — dedi álden ýaqytta Jarylǵap qart. 

— Álgi bir aıtyp júretin úlken adamynan hat kelgen ǵoı, sirá, — dedi kempiri. 

— Já! Jarylǵap qart ashýly edi. Kózin japqan uzyn qastary túksıip ketti. — Myna balaǵa tósek salyp ber, onan soń ana qyzyńdy taýyp ákel! — dep kempirine ámir etti.

— Qýanyshtyń da orny bar... 

— Kelip qalar qazir. Boıjetken deımiz-aý, áli bala sıaqty, — dep qoıady sabyrsyzdanǵan Ultýǵan shesheı. Biraz boı jazý úshin syrtqa shyqtym. Jaz aıynyń kózge túrtse kórgisiz tastaı qarańǵy túni. Dál sol túngideı aspandaǵy juldyz da jıi bolmas. Sıpaı soqqan salqyn lep. Dalanyń salqyn aýasy. Keýdeńdi kere tynystap, basyń aýǵan jaqqa qaraı júre bergiń keledi. Aýyl syrtynan, alystan án estilip tur. Tastaı qarańǵy túnde estilgen án qandaı! Tek uıqyly dala ǵana emes, aspan álemi de án yrǵaǵyna qosylǵandaı. Keı juldyzdar án balqytqandaı sorǵalap aǵyp kep, dál tóbeńe jetkende joq bolady. Endi birde jigitter men qyzdardyń kóńildi dýy, jańǵyryqqan kúlkileri anyq estiledi. 

— Tentegim, daýsyńnan aınaldym... Anadaı jerde álginde ǵana qyzyn izdeýge shyqqan Ultýǵan shesheı de án tyńdap tur eken. Maǵan tósek túpki bólmege salynypty. Baǵanaǵydaı emes, boıym sergigendikten be, bolmasa aýyl jastarynyń kóńildi dýmany kóńildi qytyqtady ma, áıteýir jatqym kelmedi. Álden keıin qyzyn ertip Ultýǵan shesheı de kelgen. Nege ekenin ózim de bilmeımin, Raıgúldiń kelgenine men qatty qýandym. 

— Unatasyz ba? — dedi ol kirgen boıda bir ýys dala gúlderin usynyp. Ózi qushyrlana bir ıiskedi de, meniń aldyma qoıdy. 

— Sizge ákeldim. Hat ákelgenińizge oraı. Endi onyń júzinde alǵashqy sátterdegi turpaıy qyńyrlyqtyń izi de joq edi. Boıynan dalanyń jupar gúlindeı lebiz esedi. Qan oınap bal-bul janǵan júzine, eki urtynyń ústinen oıyla túsken súıkimdi quıyndaryna qadala qaraımyn. Ol qymsyndy-aý deımin, qabaǵyn shyta qoıdy. Esime onyń arba ústindegi sózi tústi. 

— Raıgúl, siz meni kúıeý jigit dep ne sebepten aıttyńyz? — dep suradym. Raıgúl áýelde maǵan qarap qýlana kúlip qoıdy da, meniń shynymen eshteńeden habarsyz tańyrqap otyrǵanyma kózi jetken soń, bógelip qaldy. — Siz shynymen-aq bilmeısiz be? —dedi sybyrlap qana, — qyzyq eken, al sizdiń mende sýretińiz de bar. 

— Raıgúl, jat endi, — dedi osy kezde aýyz bólmeden sheshesi. Erteńgisin tura almaısyń. — Aýyz bólmege shyǵyp bara jatyp Raıgúl esik aldyna jetkende kilt buryldy.

— Estirsiz áli, — dedi. Sál kidiristen keıin taǵy sybyrlap: — Endigi kelgenińizde týra fermaǵa kelińiz, — dedi. Erteńgi shaıdan soń men ketýge yńǵaı bildirdim. Ultýǵan shesheı bir-aq kún qonǵanyma rıza bolmady. 

— Qaraǵym, úıińe nesine asyǵasyń. Eki-úsh kún qonaq bolyp qaıtsań etti, — dedi keıigendeı. 

— Áli kelemin ǵoı, apa, amanshylyq bolsa taǵy talaı kelemin. Raıgúlde de jumysym bar... 

— Ie, kelip tur, qaraǵym. Bizdiń de qaraǵanymyz osy bir qyz. Osynyń keleshegin tileımiz. Kelip, ketken saıyn aqylyńdy aıtyp tur. Jalǵyz erkemiz ǵoı balalyq tentektigi áli basylmaǵan. 

Syrtta esik aldynda keshe keshtegi Jarylǵap qarttyń ózi minip júrgen at ertteýli tur eken, maǵan daıarlap qoıypty. Qart atty sheship ákep aldyma kóldeneń tartty da, qarsylyǵyma qaramastan qoltyǵymnan demep ózi attandyrdy.

— Kelip turatyn bol, qaraǵym. Jatsynba, biz de seniń bir úıiń bolamyz. Qudaǵı, qudalarǵa tegis sálem de, — dedi kempir taǵy da. Kún áli ysı qoımaǵandyqtan, atty jele shoqyraqtatyp kelemin. Jol boıy oılaı-oılaı eshbir jaýabyn taba almadym. Ákemniń «eski dosym» degeni qalaı, al bul kisilerdiń «qudaǵı, qudasy» qalaı? Men esh ýaqytta estimegen bul qandaı qudasy? Qalaısha estimedim? Aýylǵa kelgen soń birer jetiden keıin, jeksenbi kúni erteńgisin sóz qozǵadym. Ákem atyn erttep qoıǵan... Shabyndyqty aralamaq bolatyn. Apam erterek baryp kolhoz naýbaıhanasyna bir qabat nan salyp kep (ol nan pisirýshi edi), erteńgi shaıǵa jumyrtqa jaqqan jyly toqash ákelgen. Men shaı ústinde ákemnen, múmkin bolsa bir at taýyp berýin suradym. 

— Onymen qaıda barmaqsyń? 

— «Qyzyl tý» kolhozyna, — dedim men praktıkamnyń jaıyn túsindirip. 

— Búgin kún demalys qoı, barsań, — dedi apam ile qostap, — qaıda barady deıtin emes, ana, Jarylǵaptyń úıine baryp túsedi. 

Dál osy jerde ózime jumbaq bolǵan jaıdy suraýdyń oraıy kelip-aq qaldy. 

— Sol kisiler áneýgúni sizderdi quda dep edi, qaı jaǵynan quda bolady? — dep suradym. Ákem ne derin bilmeı ańyryp qaldy. Apam bolsa basyn teris bura bere ákeıge áldeqandaı ym berdi. Baıqaımyn, stol astynan ákeıdi túrtpektep te otyr. Oılanyp qalǵan ákem tamaǵyn kenep: 

— Qaraǵym, — dep, sózin buryn men baıqamaǵan erekshe bir únmen bastady.

— Burynǵynyń kádesinde balasyna ómirlik joldasty ata-anasy izdeýshi edi. Al bul kúnde ol eski káde bolsa — qaldy. Degenmen, biz, myna shesheń ekeýmiz, meıliń qup kórersiń, álde kórmessiń, oqýyn endi eki jyldan keıin bitiredi ǵoı dep, sol Jarylǵaptyń qyzyna quda túskenbiz. Qyzy jaman bala emes. Ata-ananyń qadirin de biledi. Tek ekeýiń uǵyssań bolǵany... Ar jaǵy túsinikti edi. 

Ákeıdiń aıtqandaryn únsiz tyńdadym, biraq eshteńe deı qoıǵanym joq. Ne derimdi ózim de bilmedim. Eger ákem men sheshem basqa bir jaǵdaıda dál osylaısha sóılesken bolsa, men ol kisilerdi kinálap, sógip tastaǵan bolar edim. Al qazir dál osy sózderin tyńdaı bergim keledi. 

Jasyratyny joq, Raıgúl maǵan qatty unaǵan bolatyn. «Raıgúl, — deımin ońashada sybyrlap qana, ol aldymda turǵandaı, — ruqsat etshi, men de seni tentegim deıin». Áneýgúni sybyrlap shaqyrǵan Raıgúl úni endi qulaǵymnan ketpeı qoıdy. «Qyzyl tý» kolhozyna kelisimen birden tovarly sút fermasyna buryldym. Kishirek qaqpadan atty baılap, jaıaý kirýge týra keldi. Qaqpa ishi keń aýla eken. Qyzyl qum tósep tastaǵan jólke joldar uzyna sozylyp jatyr. Óristen qaıtqan sıyrlar sap-salqyn jerge kep raqat taýyp, kúıis qaıyrýda. Aq halattaryn jel keýlep, ary-beri asyqqan saýynshylar júr. Raıgúl kórine qoımady. Bir áıelden surap edim, betime bajyraıa qarady. — Nemene bul, Raıgúldi izdegen jigitter kóbeıip ketti ǵoı, tipti, — dedi kúńkildep. «Jigiti ne?» dedim shytynyp. Aıaq astynan qyzǵanysh ta paıda boldy. Áıel meni shetkerekte turǵan kishirek aq úıge nusqap jiberdi. Aýyzǵy úıge kire bere túpki bólmeden estilgen mynadaı bir sózdiń kýási bop, esik aldynda toqtap qaldym. 

— Raıgúl, — dedi aqyryn ǵana jigit úni, — men búgin jumystan qalyp, senimen ádeıi sóıleskeli keldim... Ne boldy bul? Alty kúnnen beri kúnde keshkisin baryp qaqpalaryńnyń aldyn torımyn, ylǵı ysqyramyn. Nege shyqpaısyń? Álde menimen jolyqqyń kelmeı me? 

— Báse, unjyrǵań túsip kelgennen-aq osylaı sóılesetinińdi sezip edim, — dedi qyzdyń kóńildi úni.

— Káne, túzý qarashy. Al taǵy ne aıtpaqsyń? Sóıle. 

— Raıgúl, — dedi jigit burynǵydan da jaı sybyrmen, — seni áke-shesheńniń atastyryp qoıǵany ras pa? 

— Árıne, ras. Tipti bıyl kúzge deıin uzatpaqshy da. Bilesiń be, kimge, álgi bir profesordan hat ákelgen stýdentke... 

— Iá, — dedi aýyr kúrsingen jigit, — ol stýdent, bilimi bar, al men bolsam, bir qarapaıym traktorıspin. Ne deıin, óziń bil... Ornynan turdy bilem, oryndyq qınala syqyrlady. 

— Ádil, — dedi qyz endi salmaqty únmen. — Toqta, áýeli tyńdasańshy! Men ózim shyqpaıyn dep júr deısiń be. Kókem osy kúni tym qatal, tipti jumysqa ázer jiberip júr. Bári álgi bir stýdenttiń... Ol ózi bizdiń úıge bir-aq qondy, onyń ústine hat ákeldi. Men oǵan: «Oqyǵan, bilimdi, jaqsy jigitsiń, al qalyńdyqty áke-shesheńe izdetýge uıalsań etti» — dep aıtýǵa oqtaldym da, retin tappadym. Endigide osy fermaǵa kelińiz degem. Kelse, aıtam ǵoı: «Ras, men sizdi syılaımyn, biraq...» Budan arǵy sózderdi estigende men tynysym tarylyp, qatty kúıindim. Tura berýge shydamym jetpedi. Tez ketýge bekindim. 

Men bar ýaqıǵany bastan-aıaq esime túsirdim. Oımen Raıgúl ekeýmizdiń aramyzdaǵy qarym-qatynasty tarazylap, aıtqan sózderin taldap shyqtym. Iá, aramyzda pálendeı derlik sóz bolmapty. Eger sonaý bir hat bererimnen buryn ákesi bolmaǵanda, ol maǵan birden qatty aıtatyn edi ǵoı. «Uıalsańyz etti, stýdentsiz...» dep maǵan kinálaı qaraǵan keıpi kóz aldyma keldi. Syrtqy qaqpadan shyqqanymda, ortalyqtaǵy kolhoz keńsesi jaqtan «súıinshilep» eki bala júgirip keledi eken. Meni bireýge uqsatty-aý deımin: 

— Ádil aǵa, súıinshi, Raıgúl táteme oblystan telegramma... 

Qasyma jaqyndap kelip jalt berdi. Men balalardy jańaǵy ózim shyqqan úıge jiberdim. «Qosh bop tur, Raıgúl». Jolyǵýǵa batylym jetpedi, ekinshi qaıtyp kezdese almaǵanyma qapalandym da. Amal ne, kelgen jolymmen aýylǵa qaraı tartyp otyrdym. ...Jazǵy praktıkam aıaqtalyp, qaıtar jolda oblys ortalyǵyna soqtym. Salqyn tarta bastaǵan jazdyń sońǵy aıynyń bir kúni edi. Demalys parkinde qydyryp júrip, oblys ozattarynyń qurmet taqtasyna tap boldym. Kózim kóp sýretterdiń orta tusynda turǵan qyzǵa túsip, toqtaı qaldym. Bos órgen qolań shashyn óńirine túsirip, qaraqat kózderin keń ashyp áldenege tańyrqaı qarap qalypty. Bul kádimgi beınesi kóz aldymnan bir ketpegen Raıgúl edi.

---