InfoHub Logo

Myltyqty kezene bergeni sol edi, kekilikter dúr etip saıdyń ekinshi alasa qabaǵyna qaraı ushty. Semizdikten dobaldaı-dobaldaı bop aýyrlap, qıyrshyqtaı jaýǵan qar men lekite soqqan jel ótinen qyryndap áreń ushady, qarsy qabaqta edáýir tómende aq qardyń ortasynda qara qotyrlanyp jatqan jyqpyl tastarǵa áreń jetti. Onan ári bastaryn qazdıtyp tyraǵaılap jyqpyl tastardyń arasyna tyǵylysa bastady.

Bul endi es-túsi qalmaı dalbaqtap solaı qaraı júgirgen. Ábden eti qyzyp eligip alǵany sonsha qardyń qalyńdyǵyn da, jolyndaǵy etek-jeńine orala bergen buta-bórgezdi de eleń qylar emes, eki kózi qarsy bettegi jyqpyl tastar arasynda qyltyń-qyltyń etip jorǵalap baıyzdaı almaı júrgen kekilikterde. Naǵyz qyzyq shaq endi kelgen tárizdi. «Keminde ekeýin túsirýim kerek! Ekeýin!.. Iá sát!..» Erteden bergi sendelgen eńbegi aqtalaıyn dedi-aý, aqyry. Kóńilge alǵany oryndalatyn boldy. Buıyrtsa Álıbek Dástenovıchti: «Or-rı-gı-nalno!» — degizip tańdaıyn bir qaqqyzatyn boldy. «Keminde ekeýin...» Dál sol jaq qulaǵynyń túbinen myltyq gúrs ete túsken, ózi ıyǵynan bireý qaǵyp jibergendeı tońqalań asa jazdap baryp jalp etip otyra ketti, osy mezette myltyq taǵy da gúrs etti. Esi sál aýytqyǵan kúıde ne bolǵanyn túsine almaı umtyla berip qaıta shońqıdy. Aıaǵy kúpsek qarǵa qara sannan kirip ketken. Birdeńege súrinip ketip jyǵyldy ma, álde eńiske qaraı júgirgende óz ekpinin irke almaı ushyp tústi me? Sol jaq ıyǵy yp-ystyq bop tyz ete tústi, onan soń qalyń san eti tyzyldaı jóneldi. Sál esin jıǵandaı bop, bir múltiktiń ketkenin sezip, ornynan birden ushyp turmaı áýeli tóńiregine qarady: aspan álemin tumshalap salbyraǵan boz tuman, qıyrshyqtap jaýǵan qar túıirtpekteri, lekı soqqan saıabyr jel — bárin de endi ǵana ańdap, endi ǵana kórgendeı boldy. Qarsy qabaqtaǵy jyqpyl tastarǵa kóz salǵan, bezekteı jorǵalaǵan kekilikterdiń biri de kórinbeıdi. Álginde gúrsildep myltyq atylǵan kezde dúrkirese úrkip tómenge quzǵa qaraı alystaı ushqandaryn kózi shalyp qalǵan. «Túgel ushyp ketipti-aý. Qap! Bir-ekeýin túsirip alǵanda bolyp edi, tym semiz eken ózderi», — dedi ókinip. — «Álıbek Dástenovıchtiń tańdaıyn bir qaqqyzam ba degende...» Kóńili qulazyp sala berdi. Sonan keıin ǵana óz jaıyn oılaǵan. «Álgindegi óz myltyǵym-aý atylǵan. Qudaı saqtap aman qalǵanymdy, qarashy», — dep qoıdy kúńkildep. Ornynan jaılap tura berip edi, sol qoly men sol jaq sany dýyldap uıyǵandaı bop búkil óne boıyn jaısyz bir diril bıleı jóneldi. Basy aınalyp, kózi qaraýytyp buldyrap ketti. «Shynymen-aq ózimdi-ózim atyp aldym ba?» degen úreı kelgende esinen tanyp qaıta qulap qala jazdady. Omyraý túımesin aǵytyp oń qolymen sol jaq ıyǵyn sıpaǵan, alaqanyna jylymshy birdeńe bilindi, qolyn kórip edi qan eken, onan soń dýyldap turǵan sol aıaǵyn kótere bergen, qar ústine shalbarynyń álgindegi oq tesken jerinen qan tamshylaǵan eken. «Mássaǵan, al kerek bolsa!» Tipti qorqaryn da, kúlerin de bilmedi. Qorqaıyn dese janap ótken ajaldan aman qalǵany qandaı zor olja, al kúleıin dese qaraptan-qarap aıdalada ózin-ózi jaralap alǵany mynaý. Óz júreginiń dúk-dúk etip soqqany estiledi. «Áıteýir júregim aman. Sirá, bytyra jeńil ǵana jaralap ótken bolý kerek, aýyr tıse búıtip otyra almas edim ǵoı», — dep oılady. Jaraqattaryn tańýdy oılastyrǵan, biraq ol áreketinen eshteńe shyqpaıtynyn sezdi, birinshiden, myna sýyqta sheshinýi qıyn, berezentpen tystalǵan qalyń sholaq ton, syrmaly qalyń shalbar sheshinýge de, qaıta kıinýge de dorbıyp óte qolaısyz; ekinshiden, nemen baılaıdy, jeıdeni jyrtyp baılaǵanmen onyń sebi bolar ma, tipti qalaı baılaıdy? «Já, pálendeı aýyr jaraqat emes qoı». Tek álgindegi dúrkireı ushqan qalyń kekilikten qur qol ketýdiń esh jóni joq sıaqty. Quzǵa sońdarynan qýa tússem be eken? Júre bastap edi saıdyń tabanyna qaraı qar tipti qalyń eken. Eger uzap túser bolsa keri qaıtyp shyǵýy qıynǵa soǵatyn túri bar. Onyń ústine býyndary dirildep quzdaǵy qalyń jyqpyl tastar arasymen sekirip júre almasyna da kózi jetti. Qoı, endi osy bas amandyqta aýylǵa qaıtqan jón bolar. Dárigerge tezirek jetý kerek. Jeńil jaranyń ózin ýshyqtyrýǵa bolmaıdy. Aldyńǵy jyly Suńǵat degen jigit betine shyqqan shıqannyń aýzyn julamyn dep sodan-aq ýshyǵyp óldi ǵoı.

Ol keri burylyp, bórgezge ilinip jatqan qos aýyz myltyǵyn kóterdi. Butaǵa ilinip atylǵan eken. Myltyǵyna súıenip taıaq qyp álgindegi ózi júgire túsken izben keıin qaraı jaılap júre bastady. Óne boıyn tegis jaılaǵan diril basylar emes. «Túý, qatty qorqyp qalyppyn ǵoı», — dedi daýsyn shyǵara kúńkildep. Kóńilin ornyna túsirmek bop taǵy biraz tynystaı toqtady. Iyǵy bolmasa aıaǵynyń jaraqaty bolymsyz ǵana bolý kerek, aýyrǵany basylaıyn dedi.

Endi anyq baıqady: qar edáýir qalyń jaýypty, keı tustarda qara sannan keledi; tóńirek bulyńǵyr, jaıaý borasyn úrlep tur, keı jerlerde álginde ǵana ózi júrip kelgen izdi jyp-jylmaǵaı etip kómip te tastapty; sálden keıin izinen múldem adasyp qaldy. «Qazir bir-eki jotany asqan soń shóp tartqan shana jolǵa túsem ǵoı» dep oılady. Órge qaraı júrgendiki me, yssylap, denesi tershı bastady. Sál toqtap óziniń turǵan jerin mólsherledi: bala kúninen qysy-jazy talaı sharlaǵan óńiri ǵoı, anaý keıinde qalǵan Kúrkildektiń saıy, ózi qazir jońyshqaly jambasty kóldeneń kesip keledi, al aýyl bul aradan alty-jeti shaqyrym, kózin jumyp-aq taýyp barady áli. Tek qandy kóp ketirmeı tezirek jetýi kerek. Álsireýge áste bolmaıdy. Alǵashqy et qyzý kezindegideı emes, birtindep aýyrsynaıyn dedi. Sol ıyǵy tómen tartyp, zildenip keledi. Sol aıaǵyndaǵy pımasynyń ishi de sýlanyp, bir túrli titirendire bastady. Buryn bilmegen eken, myltyǵy mundaı aýyr bolar ma, kóterip júrýge shamasy kelmedi, baýyn aǵytyp súıretip júrdi. «Já, eshteńe bola qoıǵan joq qoı», — dedi ózin-ózi jubatyp. Tek átteń bir-eki kekilikti atyp ala almaǵany ǵana ókinishti-aq. Sonaý qaladan arnaıy kelgendegi maqsatynyń biri sol edi. Álıbek Dástenovıchtiń tańdaıyn bir qaqtyryp, esin shyǵarý edi. Ókinishti-aq. Já, kekiliktiń qaıda ekenin bilip aldy ǵoı, erteń kún ashylsa qaıyra keledi. Iyǵy aqyryn syrqyraǵandaı boldy, júrisi de tym ónimsiz bop kórindi ózine. Biraq myna qalyń qarda budan qatty júrý múmkin emes. Asyqpaı óstip júre berse eki saǵattyń shamasynda aýylǵa da jetedi. Bálkim, shana jolǵa túsken soń, shóp tartqan kólik te kezdesip qalar. «Já, bul jaraqatty oılaı berýdiń qajeti joq. Basqa birdeńeni oılaǵan jón».

Esine, tańerteńgi nemere qaryndasy Bátishtiń eki balasy, onan qaqpanǵa túsip jatqan qara ala tóbet oraldy. Bátish búgin tańerteńgisin bul ańǵa jınalyp jatqanda qaryzǵa aqsha suraǵan, dúkenge balalar kıimi túsken eken, mektepke baryp júrgen úlken ulyna palto alýǵa aqshasy jetpepti. Sálden keıin bul myltyǵyn asynyp úıden shyqqan kezde, Bátish te balalarymen dúken jaqtan qýana qaıtyp keledi eken. Úlken ulyna dep alǵan paltony etegimen qar súıretip sobalańdatyp kishi uly kıip apty. Úlken uly kózi jasaýrap ózine dep arnap alǵan kıimge óziniń qoly jetpeı súmireıip onyń sońynan ilesip keledi. Átteń, bas salyp tartyp alar-aq edi, biraq áli aqyl kirmegen tentek inisin aıaıtyn bolar. Al inisi bolsa ony múlde mańyna jýytqysy joq, artymnan júrme, paltoǵa qolyńdy tıgizbe, dep shyńǵyrady. Sóıtip kele jatqanda uzyn paltonyń etegine súrinip jyǵylǵan, sonyń ózinde ıterip jiberdi, — dep anadaı jerde súmireıip kele jatqan úlken aǵasynan kórip azan-qazan bop baqyrdy-aý. «Quddy Aıtash ekeýimiz sıaqty eken ózderi», — dep oılady bul. Aıtash — ózimen tete ósken úlken baýyry. Munyń nebir tentektigin, erkeligin qabaq shytpaı kóterýshi edi. Bul salǵan qıǵylyqtyń bárine ol da Bátishtiń úlken uly ǵusap kózi jasaýraı turyp lajsyz moıynsunýshy edi-aý! Qaıran Aıtash! Qaıran baýyry!.. Kózi jasaýrap, entige tynystap, jylaǵysy keldi. Aıtashtyń atyn atap óksýge shaq qaldy. Joq! Júıkesiniń ábden bosaǵanyn qarashy, sharshaǵandiki-aý, ıt tirshilik ıyǵyna myqtap minip alǵan.Ózi mynadaı halde kele jatqanda áste jylaýǵa, bosańsýǵa bolmaıdy. Áne, jaıaý borasyn tútektenip, údeı túsetin sıaqty. Asyǵý kerek. Áıtpese, kesh túsip ketse, qıyn bolady. Osy shóp tartatyn shana jolǵa túsetin kez boldy emes pe? Ol jol neǵyp alystap ketken. Bul kele jatqan jeri qaı tus ózi? Tóńirek tegis appaq, kele jatqan baǵyty oı ma, qyr ma? Tipti bilip bolmaıdy. Aıdala, kóz toqtatar buta kórinbeıdi. Toqta, jel qaı tustan edi, baǵana? Ońynan bolatyn. Al Kúrkildektiń saıynan shyqqanda jel ylǵı oń jaq qyrymnan soǵyp otyrýy kerek qoı. Durys. Baǵytym durys. Aýyl osy tusta.

Osylaı júre bersem eldi bir mekennen shyǵatynym anyq. Aıtpaqshy, baǵanaǵy qara ala tóbet qaıtti eken, baıǵus! Aıdaladaǵy qaqpanǵa qalaı túsken? Ózi túskenine bir-eki kún ótken bolýy kerek. Óıtkeni ábden ashyǵyp qaljyraǵan túri sondaı, tartyna-tartyna aıaǵy da qıylýǵa shaq qalǵan. Obal-aı, eger men kez bolmasam, búgingi myna boranda qatyp qalatyn edi ǵoı. Ózin bosatý da ońaıǵa túsken joq. İlikkenin julyp túserdeı. Bu dúnıede qaqpanǵa túsken ıtten ashýly eshteńe bolmas ta, ony bosatýdan qaterli jáne eshteńe bolmas. Ekeýi jarty saǵattaı arpalysqan bolar: olaı da, bulaı da áreket etip kórgen, tisterin aqsıta saqyldatyp muny múldem mańaılatpady. Tipti bir sát bul «óz obalyń ózińe» dep, tastap júrip ketkisi de kelgen, biraq kete almady. Azappen ólgenshe atyp tastasam ba ekem dep te oılaǵan, oǵan da dáti barmady. Qansha aıtqanmen adamnyń qolynda ósken haıýan emes pe, kisiniń kózi qımaıdy eken, aıaıdy eken. Aqyry ústindegi tonyn sheship, ıtti sonymen bastyryp jatyp, qaqpandy ázer degende ashqan. Aıaǵy bosaǵan ıt qańq-qańq etip úre jóneldi. Aldy-artyna qaıyrylmastan bezdi ǵoı. Kópke deıin qańqyldaǵan daýsy taý-tasqa jańǵyryǵyp zyńyldap estilip turdy. Sol qaqpany qurǵyrdy quryp júrgen kim eken? Ne túsedi dep qurdy eken, aqymaq.

«Oý, bu men qaıda ketip bara jatyrmyn bet aldy? Toqta, toqta!.. Jel ońynan, men qyryndap júrip kelem. Baǵytym durys delik. Al onda myna kele jatqanym qaı jer? Mynaý butalar — neǵylǵan buta? Saıdyń qabaǵyna ósken bórgez ǵoı, ózi. Bul qandaı saı? Meniń jolymda mundaı saı bolmasa kerek edi ǵoı?.. O-o!..» Iyǵy syrqyrap aýyra bastady. Sol qoly múldem salaqtap, myltyqtan da aýyr tartyp ketti. Áýelde jylymshy bop jóndi bilinbegen qan endi qoınyn da, qonyshyn da toltyryp shylqyldaı bastaǵan sıaqty. Boıy titirkenip, tońazyǵan tárizdi kúıge tústi. Sharshaý ma, álsireý me bir nárse turǵan jerinde tómen qaraı eteginen tartatyndaı. «Jo-joq, aıaldaýǵa bolmaıdy, tezirek aýylǵa jetý kerek».

Aınala bulyńǵyr tartqan aq tútek, jel baıaý ǵana boraı soǵyp tur. Qıyrshyq qar unsha elenip sebeleıdi. «Apyr-aı, shynymen-aq adasqanym ba? Múmkin emes». Jaılap aıqaılap kórgen, daýsy onsha shyqpady. Boran qaǵyp áketip kómip tastady. Qatty daýystap aıqaılaýǵa ıyǵy, búkil keýdesi syrqyrap aýyryp ketti. Myltyǵyn oqtady da, oń qolymen ázer dep kóterip aspandata atty. Biraq onyń daýysy da onsha alysqa jetpeıtin tárizdi kórindi. «Mynaý bir qyzyq jáı boldy-aý». Qoı, ne de bolsa alǵa qaraı júre berý kerek. Kún keshkire bastady, áne, tóńirek kúńgirt tartyp keledi. Shirkin-aı, eń bolmasa qas qaǵym bir sátke kún ashyla qalsa, bul qaı jerde turǵanyn, tóńirekti bir sholyp bilip alar edi-aý, onan soń meıli, aspan aınalyp jerge túsken boran soqsa da aýyldy taýyp barar edi. Mynadaı kúnde qarǵa adym jerdi anyq kóre almaı qor bolady ekensiń-aý. Qar da munsha qalyń túser me, ózi nyǵyz, myna boran onan saıyn ústelep jatyr. Júrý qandaı qıyn, átteń, shańǵy bolar ma! Qor boldy-aý, qor qyldy-aý! Átteń!.. Átteń!.. Bir yqtasyn tabylyp, sál demalar ma edi, shirkin. Ábden sharshaǵanyn sezdi óziniń. Álsireı bastaǵany da anyq. Biraq toqtaýǵa bolmaıdy. Toqtasa bitti, júrýden qalady. Osy et qyzý kúıden, osy qımyldan tanbaýy kerek. Kúshi áli de bar. Tek basy sál aınalǵandaı, óne-boıy tómen tarta beredi. Biraz qan ketti, sonyki bolý kerek. Já, mundaı-mundaıǵa aldyra beretin, densaýlyǵy onsha osal emes edi ǵoı. Osy ótken jazda ǵana stýdentterdiń qurylysshylar brıgadasyn malshylardyń qumdaǵy qystaýlaryn jóndetýge apara jatqanda, jolda mashınalary buzylyp, órtteı janǵan qum shaǵyldyń arasynda eldi mekennen júz elý shaqyrym alysta bes táýlik otyryp edi. Sonda munan ózgeniń birde-biri shól men ystyqqa shydaı almaı tórtinshi táýlikte múlde qırap túsken, al bul bolsa qolyna baqyr alyp, tóńirekten qudyq izdep edi, bes táýlik degende zorǵa dep bir eski qudyqty taýyp, sodan baqyrmen sý tasyp, búkil brıgadany ajaldan alyp qalǵan. Jo, densaýlyǵy myqty... Oý, bu neǵylǵan aǵash? Myna jer tereń jyra bop shyqty ǵoı! Bu qaı jyra?! Osy men Jalǵyzaǵashtan bir-aq shyqqannan saýmyn ba?! Dál solaı. Mynaý sol jyranyń qaq jelkesindegi dolana aǵashtyń ózi ǵoı. Bul jyranyń Jalǵyzaǵash atalýy da osydan. Mássaǵan... Onyń kóńili múldem qulazyp, jabyǵyp ketti. Otyra qap ulýǵa sál-aq qaldy. Aýylǵa jetem dep entelep alasurǵandaǵy jetken jeri — Jalǵyzaǵash. Bul jyra aýyldan múlde qıǵash, on shaqty shaqyrym jer. Kózi jasaýrap dolana aǵashqa qarady, seldiregen qısyq-qısyq jalańash butaqtar selk-selk etedi, ár jerinde bir úsheý-tórteýden monshaqsha salbyraǵan dolanalar kórinedi. Endi aýylǵa qaraı júrý úshin jelge ylǵı sol jaq jaýyrynyn tosyp otyrý kerek. Biraq aýylǵa jete ala ma, joq pa? Kún bolsa keshkirdi, aınala kúńgirttenip semip barady. Álgindegi jaıaý borasyn da údeı túsken. Sol qoly isip ketken sıaqty, qozǵaýǵa bolmaıdy. Ústindegi kıimi de zildeı, tek bir kórimi jyly.

Ol aýylǵa qaraı betin túzep aldy da, ilgeri jyljyp júrip ketti. Bala kezinen óziniń asyr salyp ósken jeri. Soǵys jyldary apasy osy Jalǵyzaǵashtan pishende júrgende talaı ret sýsyn ákep berip edi, myna Jalǵyzaǵashtan talaı ret dolana úzip jep edi, kóılegin yshqyrlanyp ap, qoınyn toltyryp terip alatyn. Ákesinen qara qaǵaz kelgende anasy ekeýi osy dolana aǵashtyń túbinde otyryp kórisip jylap edi. Balalyǵy ǵoı, sonda jylap otyryp dolana jegeni esinde. Apasynyń kózin ala bere aýzyna úsh-tórt dolanadan tyǵyp jiberip, súıekterin bir jaq urtynan ytqytyp otyryp jylaǵan. At tyrmada júrgen Aıtash bulardyń qasyna keıinirek kelgen edi, inisiniń qylyǵy ishine syımaı ketken bolý kerek, sonda alǵash ret muny jelkeden qatty bir túıip qalyp edi. Sondaǵy Jalǵyzaǵash osy. Sonan beri qanshama jyldar ótti, al jalǵyz aǵash so bir qalpy. Ol keıin burylyp qaraǵan: seldiregen jalǵyz túp dolana bulyńǵyr tartyp edáýir keıinde qalypty. Osyndaı borandy kúnde onyń búkil en dalada jetimsirep turǵan aıanyshty kúıin kóremin dep sirá oılady ma?! Jazda japyraǵyn jaıyp, jemisi máýelegen kezde búkil osy óńirdiń bar kúsh-qýatyn boıyna jıǵan qudyretteı bop turýshy edi, qus ataýly sonyń butaqtaryna jınalatyn, uıa salatyn, pishenshi kolhozshylar túski ystyqta sonyń samal salqyn kóleńkesine saıalaıtyn. Jalǵyzaǵash!.. Qysta bul jaqqa adam izi túspeıdi. Shópti kolhoz kúzden tasyp alady. Sondyqtan bul dalada qalar bolsań, eshkimnen kómek kútpe. Bul jaqtan eshkim seni izdep te shyqpaıdy. İzdeý demekshi, eger bul dalada qalar bolsa, búgin túnde muny eshkim izdemeıdi. Óıtkeni ańǵa shyǵyp, talaı ret dalaǵa túnep, Bátishtiń etin ábden úıretken. Alǵashqy kezderde, bul ańnan mezgilinde qaıtpasa esi shyǵyp, qatty mazasyzdanýshy edi, bir-eki ret búkil aýyl-aımaqty aıaǵynan tik turǵyzyp, tegis dúrliktirgen de bolatyn. Al bul bolsa ańnyń qyzyǵymen júrip keshtiń qalaı túskenin ańdamaı qap, sonan aýylǵa qaıtýǵa erinetin de jaqyn mańdaǵy eldi mekenderge túneı salatyn. Kele-kele bul keshikse de, dalada túnese de, qaryndasy esh alańdamaıtyn bop aldy.

Túý, myna myltyǵy qurǵyrdyń aýyry-aı! Ólik súıretkendeı oń qolyn ábden taldyrdy-aý. Tastaı salǵysy kep bir turdy da, tastamady. Ózi mynadaı halde kele jatqanda keń dalada ıt-qus kezigip qalsa qıyn bolar dep oılady. Boran kádimgideı údeı túsken, zárli, sýyq, tútelengen qar aldy-artty orap, kózdi ashyrmaıdy. «Ý-ý» dep ulıdy. Shirkin-aı, sál aıaldap, dem alar bir yq bolsa. Jasyratyny ne, jaraqattar janyna bataıyn dedi, syzdap, aýyryp keledi. Qarańǵylyq dalany tez qymtap aldy. Tóńirek tuńǵıyq, tek tumsyǵymen kep tirelgende bolmasa eshteńeni ańdap, kórip bolmaıdy. Áıteýir, bar biletini, bar senetini — boran sol jaq jaýyrynynan, osy baǵyttan jańylmaı, ilbı berý. Jel óteıin dedi me, jaraly ıyǵy syrqyrap aýyra bastady. Basy zyrqyrap aınalyp, júregi aınyǵandaı kúı paıda boldy.

«Aıta-a-sh...» — degen erni qybyrlap. Sol-aq eken kózinen ystyq jas parlap jóneldi. İshqusa bop qystyǵyp kele jatqan quladúz kóńil al kep óksisin. «Ne jazdym men myna dúnıege osynsha qorlaıtyndaı?!. Aıtash-aý, nege meni tastap kettiń, tiregim jalǵyz sen ediń ǵoı... Ákeńniń... osydan tiri qalsam bárin qurtam... Bárin qurtarmyn-aý... ıtshilegen opasyz dúnıe-aı...» — bir-birine baılanysy joq sózderdi yzalana, kijine sóılep jylap keledi. Áldekimderge, búkil dúnıege óksik aralas kijinip kele jatty, áldenege ańdaýsyz soǵylyp qap keıin qaraı shalqasynan qulap tústi. Qalyń qarǵa kómilip qap tunshyǵa úıelep ornynan ázer turǵan. Mańdaı aldynda dúńkıgen birdeńe tur, úı emes, biraq bıiktigi, uzyndyǵy kishigirim tamǵa uqsas. Aınalyp ótip álginiń yq jaǵyna kelgen, qalyń qar basqan shóp eken. «Ý-ýh!.. Buǵan da shúkir». Shóptiń yǵynda turyp biraz esin jıǵandaı boldy. «Shirkin, sirińkem bolsa ǵoı, qazir ot jaǵyp jylynyp alar em», — dep oılady. Onan soń, cay qolymen julmalap tartyp shóptiń túbinen qýys jasaýǵa kiristi. Syǵylyp jatqan shópti tartý mundaı qıyn bolar ma?! Onyń ústine kúsh salyp qımyldaǵan saıyn sol ıyǵy solqyldap úzilip kete jazdaıdy. Dem ala-dem ala turyp uzaq úńgiledi shópti, aqyry bóksesin tyǵyp, kirip otyratyndaı qýys jasap aldy-aý; bosaǵan shópti qýystyń aýyz jaǵyna qopsyta úıip qymtanyp jaýyp aldy. Shóptiń ashqyltym kermek ıisi tanaýyn jybyrlatyp eki-úsh ret túshkirinip qalǵan, ıyǵy da, qalyń san eti de solq-solq etip syrqyrap ketti. Endi shópten túshkirinbeý úshin tumsyǵyn jaǵasyna tyǵyp óz demine ózi buıyǵyp, raqat bir kúıge enip tym-tyrys bop qozǵalmaı tyna qalǵan. Boıy del-sal bop qaljyrap ábden sharshaǵan eken. Endi sezip jatyr. Múlde qozǵalǵysy kelmeıdi. Aq tútek boran jaılaǵan dúnıe bir bólek te, mynaý shóptiń qýysynda búrise túsip óne boıy endi-endi jylyna bastaǵan bul ózi bir bólek sıaqty. Jalpaq jatqan úlken bir dúnıe bar da, sol dúnıeniń bir pushpaǵynda qar basqan jalǵyz shoshaq shóptiń túbine kep panalaǵan bul bar, sharq urǵan sana-sezimi, oıy bar. «Bul mańaıdaǵy shóptiń bárin kolhoz qara kúzden tartyp alýshy edi, mynaý neǵyp qar astynda qalǵan shoshaq eken, — dep oılady. — Álde jeke menshiktiń shapqany ma eken, biraq olar kolhozdan buryn tartyp alar edi, ǵoı... Meıli, neǵyp qalsa da, maǵan jaqsy boldy...» Ol uıqyly-oıaý maýjyraǵan kúıde jatyp qalǵyp ketken. Az uıyqtaǵany da, kóp uıyqtaǵany da belgisiz selk etip shoshyp oıandy. Bireý qýys aýzyndaǵy shópti julqylap shashyp, buǵan qaraı qol sozǵandaı bolǵan, tipti tonynyń eteginen tartqandaı boldy.

— Áı, bu kim?! — degen bul daýsy yshqyna shyǵa aıǵaılap. Álgi nárse keıin qaraı ytyp ketti, — Bul kim deımin?! Adambysyń?! Áı!..

Biraq eshkim ún qatqan joq, shóptiń sybdyry basylyp tym-tyrys bola qaldy. Bul endi uıqysy ashylyp, esin jıyp astynda jatqan myltyǵyn aldy, qarańǵyda qolymen syıpalaı otyryp oqtap qoıdy. «Endi taǵy sóıtip birdeńe mazalaıtyndaı bolsa týra basyp salaıyn, — dep oılady. — Al eger adam bolyp, meni synaǵaly júrgen bireý bolsa she?.. Bálkim adasyp ketken mal bolýy da kádik, ózin birden qorqyta ataıyn».

— Kimsiń eı?! Káne, kel!.. — degen taǵy da daýystap. Daýsy sonshalyqty álsiz qarlyǵyp shyqty. Qatty daýystaǵannan ıyǵy biz suǵyp alǵandaı shanshyp ketti. Dala tym-tyrys eshkim ún qatar emes. Álgindegi ashylǵan shóptiń arasynan jelmenen úıirile soǵyp qar tútep kirip tur. Bul tas qarańǵy túnge tesireıe qarap tyń tyńdap biraz jatty da, onan soń qolyn sozyp bos shóppen álgi ashylyp qalǵan jerdi qaıta qymtap qoıdy: «Uıtqyǵan jel bolar», — dep túıdi. — Degenmen, uıyqtamaý kerek eken». Oń qolymen sol jaq ıyǵyn syıpalaǵan, qan áli tyıylmaǵan sıaqty, qoltyǵynyń asty, bir jaq bóksesi tegis shylanyp jatqan sıaqty. Sol jaq sany da shylqyldap jatqanyn sezdi.

«Qap tań atqansha qan kóp ketip qalatyn boldy-aý, á». Biraq qoldan keler amal ne?! Shydaýǵa týra keledi. Óne-boıy uıyǵandaı, tońazyǵandaı bolady. «Joq, jaraqat týraly oılamaýym kerek, basqa nárseni oılaýym kerek». Kóz aldynda Álıbek Dástenovıch kele qaldy: altyn tisteri jarqyrap: «Orıgınalno!» — deıdi, bul sózdi so kisi qusatyp birde-bir adam aıta almaıdy. Ǵajap adam ǵoı! Ras, qylyǵynda, minezinde bir súıkimsizdik bar... Áı, ne dep baram men...» dep óz oıynan ózi shoshynyp ketkendeı boldy.

Qudaı saqtasyn Álıbek Dástenovıchke til tıgizip kógermespin. Óńim túgili túsimde o kisi týraly qysas sóz aıtarmyn ba... Meni adam ǵyp júrgen sol kisi ǵoı... Shirkin, osy joly bir-eki kekilik atyp áketip, qonaqqa shaqyryp qaıtkende de tańdaıyn bir qaqtyrarmyn-aý. Anaý joly Qapardyń úıinde qonaqta otyrǵanda ozi: «Shirkin, kekiliktiń eti degen darý ǵoı, em ǵoı» degen. «Dári ǵoı demeı «darý ǵoı» degen. Qandaı ádemi sóz «darý ǵoı!» Jaman Qapar tyrashtanyp «elden kelgen edi» dep bekire balyǵyn, ýyldyryǵyn tosyp baqty-aý. Ittiń balasy, utyp ketti sonysymen, Álıbek Dástenovıch te basqalary da túk kórmegendeı ólip-óship jesti-aý sonda. Birinen keıin biri tost kóterip maqtady-aý deısiń Qapardy... Ittiń balasy, sol-aq aldymdy orap keledi ylǵı. Jaqynda ózin bólimge bastyq bolady eken desip gýildesip júr jurt. Átteń, Aıtash tiri bolǵanda ǵoı kórer edim aldymdy oraǵanyn... Qaıran Aıtash, qaıran asyl aǵam...

Úńgirdiń aýzyndaǵy shópti bireý kep shashyp jiberdi de, ishke qaraı óńmeńdeı suǵyndy. Bul taǵy da selk etip shoshyp ketken.

— Óı, bu kim?! Atamyn! — dedi jan daýsy shyǵa. Saýsaǵy iligip turǵan shúrippeni basyp qalǵanyn da ańdamaı qalǵan ózi. Álgi suǵynǵan nárse keıin qaraı serpilip ketken, bu joly ańyraıa ashylǵan tesikten bul qarańdaı sekirgen qasqyrdy shalyp qaldy. Dereý myltyǵyn solaı qaraı kezenip ekinshi oqty da atqan, biraq tıgize alǵan joq. Endi jalma-jan oqshantaıynan taǵy eki patrondy alyp myltyǵyn sıpalana otyryp oqtap qoıdy. Óne boıy dirildep ketti.

— Qaraı gór, ońaı olja dep kelgenin! — dedi daýystaı sóılep. Daýystaı sóılep edi, ózine-ózi dem bergendeı bop qaldy.

Osy mezette borandy túndi kúńirentip qasqyrdyń ulyǵany estildi. Joqtaý aıtqandaı al kep ulysyn, úzip-úzip turyp ulıdy, birese oń jaqqa, birese sol jaqqa, endi birde jeldiń ótine shyǵyp ulıdy. Dúnıedegi qasqyr ataýlynyń bárin zar eńirep shaqyrǵandaı kúńirenip turyp aldy. Kim bilgen, qasqyrdyń ulyǵany mundaı jeksuryn bolar ma?! Tóbe quıqasyn shymyrlatyp, záre ımandy alady eken. Bul myltyǵyn qysa túsip, oqshantaıdaǵy oqtaryn sıpalap túgeldep qoıdy, áli bes-alty patrony bar eken. «Bosqa atpaýym kerek, tek úńgir aýzyna taıap kelgende ǵana kózdep atýym kerek», — dep qoıdy. Álden ýaqytta shóp túbindegi qasqyrdyń ulýyna jaýap qatyp alystan ulyp belgi berip basqa da qasqyrlar kep qosylǵandaı boldy. Endi ulý bireý emes, ekeý, úsheý bop qosyla kúńirenisti. Tisterin saqyldatatyn sıaqty, biri shóptiń oń jaǵyna, biri sol jaǵyna, biri tóbesine shyǵyp alǵan sıaqty. «Bular qaıdan kaptap ketken eı?!» — dedi óziniń de tisteri-tisterine tımeı dirildegen bul.

Bulań etip bireýi úńgirdiń aldyna sekirip túsken, bul shúrippeni basyp qaldy. Qańq etkendeı boldy da, álgi yrshyp baryp ary qaraı ushyp tústi. Qulaǵan, qulamaǵany belgisiz, kórinbedi. Ulyǵandary bir sát basyla qaldy. Yrsyldaǵan, yryldaǵan dybystar estilgendeı. Buryn basqalardyń aıtqandaryn talaı estigen: bir qasqyr qan shyǵyp jaralansa, basqa qasqyrlar ony talap jep qoıady dep. Bálkim, sol sóz esine túsken soń, bolar buǵan álgi qasqyrdy basqalary talap jep jatqandaı estildi. Qalaı degen kúnde de bir sát tóńirek tym-tyrys tyna qaldy.

Betine jel úıirgen usaq qar túıirtpekteri búrkip tur. Aýzyn ashyp, tilin sozǵan, qar túıirtpekterinen edáýir sýsyndaǵandaı tańdaıy jipsip qaldy. Álgindegi atqan oǵynyń ornyna taǵy bir patron salyp qoıdy. «Úńgir aýzyna kelgenin óstip bir-birlep túsireıin de otyraıyn... Ózderin quryp ketti dep júrýshi edi, qaıdan kóbeıip ketken? «Qasqyr bolmasa, tabıǵatta indet aýrýlar kóbeıedi eken», — dep sońǵy jyldary qorǵaýshylar shyǵa bastap edi, sodan beri jetilgenderi-aý. Adam da qyzyq... Soǵys jyldary qasqyr qaptap ketip edi, aýyldyń tóńiregine onnan-on besten úıir-úıir bop kelip torýyldap júrýshi edi. Birde tańerteńgisin budan buryn turyp, sıyrǵa shóp salyp júrgen Aıtash qora ústinde turyp: «Oıpyr-aı, myna qasqyrlardyń kóbin-aı!» — degen. Bul qora ústine tyrmysa shyǵyp, aýyldyń etek jaǵyndaǵy quzǵa qaraı biriniń sońynan biri búlkekteı erip shubap ketip bara jatqan ylǵı bir tústi kókshýlan ıtterdi kórdi, sanap edi: on toǵyz eken. Aýyldyń adamdarynyń aıqaı-shýyna, ıtterdiń shabalana úrgenderine myńq demesten bári jaıbaraqat bel asyp quzǵa túsip ketti. Sol jyldary aýyldan selkeý shyqqan maldy da, adamdardy da «qasqyr tartyp ketipti», «qasqyr jep qoıypty» — dep jıi aıtylatyn. Neshe túrli úreıdi ushyratyn áńgimeler taraıtyn. «Qasqyr adamnyń alaqany men tabanyn ǵana jemeıdi eken, óıtkeni adamnyń alaqany men tabany ýly bolatyn kórinedi...», «qasqyr adamdy alyp jyqqanda, birden búıirin jaryp jiberip búıreginen bastap úńgip jeıdi eken...» Sumdyq-aı... osyndaı áńgimelerdi estigende tóbe quıqasy shymyrlap záre-quty qalmaýshy edi. Keıin sonyń bári umyt bop ketipti-aý. Endi, mine, esine túsip otyr. Soǵystan keıin er-azamattar qaıtyp oralǵan soń kóp adam úshin qasqyr qaǵý, qasqyr aýlaý serilik seıilge aınalyp, tipti keıbireýler qasqyr aýlap terisin ókimetke ótkizip báıge alýdy kásipke aınaldyrdy. Sóıte-sóıte kúnderdiń-kúninde: «Qasqyrdyń tuqymy quryp bara jatyr, ony áste qurtýǵa bolmaıdy, onyń tabıǵat úshin paıdasy kóp jyrtqysh», — degen sóz shyqty. Endi ony burynǵydaı aýlamaıtyn boldy. Sóıtip búginde, mine, kóbeıgen túri bar. Eger qarýy joq adam, mynaý túnde álgindegi qasqyrlarǵa tap bolsa, árıne, parsha-parshasy shyǵady... Óne boıy talaýrap aýyr tartyp qınalys kúı bastalǵandaı. Erinderin jalap edi, tiline egeýdeı tıdi. Basy zeńip aınalyp, ólerdeı qatty sharshaǵanyn sezdi. «Shirkin, eshteńe oılamastan uıyqtar ma edim. Biraq uıyqtaýǵa bolmaıdy».

Áne, ulý taǵy da estildi: ekeý, úsheý, tórteý... «Oý, kóbeıe túsipti ǵoı». Jaqyndap keledi. Munyń demi tarylyp, óne boıy qaltyrap ketti. Oqshantaıyn yńǵaılap, myltyǵyn qysa tústi. «Oqty tekke shyǵyndamaı, tek jaqyn kelgenderinde ataıyn». Biraq munyń oıyn sezgendeı olar da jaqyndaı qoımady. Shóptiń yq jaǵynan kep áýdem jerde uılyǵa turyp jarysa ulıdy. Biri tisi aýyrǵandaı jaǵyn qysyp syzylta sozyp ulysa, biri tamaǵynan jótelgendeı kúrkildeı ulıdy. Qalaı degende de qulaqqa jaǵymsyz, tula boıdy shymyrlatatyn úreıli únder. Shópke jaqyndamaı ári-beri sendelip júre bastaǵandary da kórinip tur. Álgindegi bireýin atqannan keıin batyp kelýge bettemeı qalǵan sıaqty. Birtindep munyń da qaltyraǵany basylyp, olardyń endigi áreketterin qalt jibermeı baqylap jatyr. Amandyq bolsa qalaǵa qaıtqannan keıin maıyn tamyzyp áńgimeleıdi ǵoı. Ásirese Álıbek Dástenovıchke jyrdaı ǵyp aıtar áli. «Kekilik atýǵa shyqqanymda basymnan keshkenim» deıdi ǵoı. Ózine aıanysh, músirkeý týǵyzǵandaı etip aıtady. Álıbek Dástenovıchtiń kózinde eń bolmasa bir sátke: «baıǵus-aı!» deıtindeı aıanysh týsa bolǵany. Ózi de — osy jolǵy aýylǵa kelisi, keshe bir qoıdy úıittirip qoıǵany, búgingi kekilik aýlaı shyqqany — bári so Álıbek Dástenovıchtiń kóńilin tabý úshin jasap júrgen qaraketi ǵoı. Eger sáti túsip, so kisi taǵy bir demep jiberse, doktorlyǵyn qorǵap alsa, osy qorlyq, osy azaptar bir kúngideı bolmas edi-aý. Qyryqqa jeter-jetpeste erteń-aq ǵylym doktory atanyp shirenip otyrar edi. «O, shirkin deseńshi!..» Osy ıtshiliktiń bári de Aıtashtyń joqtyǵy. Áıtpese, osydan bir jyl buryn-aq ol Álıbek Dástenovıchtiń bir qystyq soǵymyn yńqıtyp turyp, ákep berip, eki aıaǵyn bir etikke tyqqandaı tyrp etkizbeı tastar edi ǵoı. «Sen, Áleke, qurdas, qıbyjyqtama, keregińdi týra aıt» — dep gúj etip tótesinen kese sóıler edi, marqum. Álıbek Dástenovıch ózinen tiksinip otyrýshy edi. Aıtash gújildep sóılegende Álıbek Dástenovıch oǵan tiktep qaraı almaı, qur yrqyldaı kúlip qana: «Osy doıyr or-rı-gı-nalnyı qazaq», — dep qoıatyn. Aıtashty «doıyr» dep ataıtyn. «Qaıran, Aıtash... baýyrym...» tamaǵyna taǵy da óksik keptelgendeı boldy. Qolyndaǵy myltyqty yzalana basyp-basyp qaldy. Myltyqtyń tepkeninen sol ıyǵy solq ete tústi. Uılyǵa ulysyp turǵan qasqyrlar tym-tyraǵaı boldy. Bul jalma-jan myltyǵyn qaıta oqtap úlgirdi. «Á, solaı ma eken!.. Jyrtqyshtardyń da jany tátti bolady eken-aý, — dep yzalana kúńkildep myrs etti. — Bárin atar edim, qazir... tipti selt etpes edim», — dedi áldekimderge kijine túsip, biraq oısha bolsa da dál solardy dep anyqtap eshkimdi bólip aıtqan joq.

Aıtashtyń arqasynda, esh jetimdik, joqshylyq kórmeı erke ósti ǵoı. Ózi oqı almaı qalǵan Aıtash janyn salyp muny oqytty. Orta mektepti bitirtip ákep ınstıtýtqa túsirdi, onan aspırantýrada qaldyrtty. Kim arqyly, qalaı tapqanyn kim bilsin, alǵashqy kúnnen-aq osy Álıbek Dástenovıchpen tanysyp, jaqyn bop aldy. Qys soǵymyn, jaz soıys malyn ákep berip turatyn. «Jaqsy oqy. Eshteńeden tarylýshy bolma. Janym keýdemde bolsa, osy seni jetken jerińe deıin oqytam. Anaý Dástenovyń ashsam alaqanymda, jumsam judyryǵymda bolady meniń. Óńeshten jaqyn ne bar deısiń, ol shirkinderde», — deıtin edi Aıtash. Qaıran, baýyrym!.. Degeninde turyp baqty-aý! Tek kejegesi keıin ketip tusaýly attaı shoqańdap qalǵan munyń ózi ǵoı. Aspırantýrany bitirgen soń jańalyq asham, bir keremet dısertasıa jazamyn dep sandalyp júrip aldy emes pe. Áne-minemen sandalyp júrip ýaqytyn ótkizip aldy ǵoı. Sondaǵy oıy ǵylymǵa adal bolý edi. Sóıtse Aıtashtyń arqasynda baıqalmapty-aý, ǵylymda myqty bola almasań eptilik kerek eken. Osydan eki jyl buryn Aıtash kútpegen jerden júrek aýrýynan ketti. Qaıran Aıtash, naǵyz er eken ǵoı. Orta bilimi de joq bola turyp bul úshin qanshama ister istegen. Álıbek Dástenovıch sıaqtylardyń jandy jerlerinen tap basyp tyrp etkizbeı ustaýshy edi. Kezinde bul Aıtashtyń ne istep, ne qoıyp júrgenine esh mán bermeıtin, búginde oılap qarasa aǵasy keremet isker jan eken ǵoı. Sonyń bárin qalaı uıymdastyryp, qalaı rettegenine bul aıran-asyr qaıran qalady. Átteń dúnıe, oqıtyn adam bul emes, sol Aıtash eken-aý!..

Selk ete tústi. Dál tóbesinen, shóptiń ústinen qasqyr ulyp qoıa berdi. Mynaý túnde úıirinen adasyp qalǵandaı kúńirene kep ulıdy. «Asa saq jatpasa bolmas. Álgindegideı mynaý da tóbeden sekirip túsýi múmkin». Tisin shyqyrlata qaıraǵan, aýzyna qannyń dámi bilinetin sıaqty. «Joq qorqynyshty eshteńeni oılamaýy kerek. Ózimdi-ózim úıreılendirmeýim kerek...» Sálden keıin taǵy bireýi kelgen bolý kerek, qasqyrdyń ulyǵany ekeý boldy. Ekeýi de dál tóbeden qosarlana suńqyldaıdy. «Oı, dúnıe-aı, qor bolǵan jerim-aı, — dep yńyrana túsip, qurysqan aıaqtaryn qozǵap qoıdy. — Osydan tiri qalar bolsam dúnıe-aı, ıt tirligiń quryp ketsin de seniń...» Tisin taǵy da qaıraǵan, bul joly tisteriniń shyqyrlaǵany sondaı, aýzynda ýatylyp ketkendeı bop kórindi. Áıeli tústi esine. Tolyq deneli, kerbez qımyldaıtyn kelinshek. Alǵash qosylǵan kezde suńǵaq boıly taldyrmash, bir orynda tura almaıtyn bala qylyqty erke edi, anda-sanda kózin bir jalt etkizgeni bolmasa adamnyń betine áste qadalyp týra qaramaıtyn. Sońǵy jyldarda tolysqan saıyn júris-turysy saıabyr tartyp kerbezdenip, endi jurt aldynda ylǵı kúlimsirep, buǵan synaǵandaı súzile otyryp uzaq qaraıtyn ádet shyǵardy. Keı sát tisiniń arasynan ǵana astar tastaı sóıleıdi: «slýshaı, el qatarynan qalmaý úshin qorǵaýyń kerek, keıin kesh bolady», — deıdi. Sóıtedi de ózi aýyr kúrsinip qoıady. Kókireginde keptelgen ókinish bar sıaqty. «Seniń mundaıyńdy bilgende aldymen ózim qorǵaıtyn edim ǵoı», — deıdi. Al kerek bolsa. Anaý joly Qapardyń úıinde bolǵanda Álıbek Dástenovıchke: «Aǵaıdyń bizdiń úıden dám tatpaǵanyna da kóp boldy, tipti uıalyp júrmiz», — degen qylymsı kúlip. Álıbek Dástenovıchti qonaqqa shaqyrý ıdeıasy da dál osy sózden keıin myqtap qolǵa alyndy. «Qapy qalmaıyq, týystaryńa baryp bir semiz qoıdy úıitip ákel. Endi ózim qolǵa almasam senen túk shyǵatyn emes», — dedi. Sodan osy joly aýylǵa týystaryna kep qoı úıittirdi jáne ózi búgingi kúni kekilik atyp alýǵa shyqty. Aqyry búrisip shóp qýysynda otyrǵan túri mynaý. «Eger men ólsem áıelim qaıter edi?» Biraq qansha oılansa da áıeliniń dál qaıtetinin bile almaı dal boldy. Balalary she? Úshinshi klasta oqıtyn uly, birinshi klasta oqıtyn qyzy qaıter edi? Árıne, olar jylaıdy. Bul ózi ákesiz óskendikten óte balajandy boldy, sonysyn balalary sezetin de sheshelerine qaraǵanda muny kóbirek jaǵalaıtyn...

«O-o...» — ıyǵy solqyldap aýyryp ketti. Tistengen kezde shúrippeni saýsaǵy basyp qalǵan bolý kerek, myltyǵy gúrs atyl- dy. «Shirkin-aı, bir jutym sý bolar ma edi». Qolyn sozyp úńgirdiń aýzyndaǵy qardan ýystap alyp aýzyna saldy. «Túý, raqaty-aı!..» qolyn sozyp qardan taǵy da ýystaı asady. «Eger osydan tiri qalsam... kóshe sypyrýshy bolar edim, shirkin. Qandaı raqat jumys deseńshi! Eshkimge jalpaqtamaısyń da, jaltaqtamaısyń da... Erteńgisin erte turyp, jyly kıinip alyp, taza aýada júrip ózińe qarasty kósheni tazalap sypyryp shyǵasyń. Deniń saý, tamaǵyń toq, oıyń erkin, kıimiń de qarapaıym». Kósheden ári-beri ótip jatqandardyń birde-birine pysqyrmaısyń, ózińmen óziń, ózińmen óziń... Áne, Aıtashty qara kúlip kele jatyr. «Munyń ne? Oqýyń qaıda?» — deıdi, munyń qolyndaǵy úlken sypyrǵyshyna qarap. «Tastadym bárin, tipti ábden sharshadym», — dedi bul. — «Tek urysa kórmeshi, Aıtash». «Jo, uryspaımyn. Júr, bir jerden baryp salqyn syra isheıikshi», — dep Aıtash qoltyǵynan ustady. «Júr, júr, men de qatty shóldep tur edim», — dedi bul. Sypyrǵyshy áldenege ilinip qalǵan, bul qatty tartyp qaldy. Gúrs etken myltyǵynyń úninen shoshyp oıandy. Bir kórimi myltyǵynyń stvoly úńgirden shyǵyp alǵa kezenip jatyr eken. Qolyn sozyp qardan ilip aldy da, betin ysqylady, kózin súrtip ýqalady. Dala sol tastaı bolǵan meńireý, túnek qalpynda. Qar sebelep tur, jel azynaı uıtqyp tur. «Maǵan esh uıyqtaýǵa bolmaıdy. Dál men úshin uıqy jaý», — dep qoıdy. Myltyǵyn sıpalaı otyryp qaıyra oqtady. «Álgi qasqyrlar menen úmitterin úzip joǵalǵan-aý, sirá». Úńgir aýzynan qarańǵyǵa shanshyla qaraǵan, jylt-jylt etip ot kóringendeı boldy, bireý emes eki ot bop kórindi, sálden keıin onyń qasynan taǵy eki ot kórindi, kóp uzamaı úshinshi eki ot, tórtinshi eki ottar kórindi. Bári tizile qapty. «Á, saıtandar quryńdar káne!» — dep aqyra aıqaılaǵan, biraq óz daýsy ózine ázer estildi. Qur óz kóńilinde aıqaıladym degeni bolmasa, daýsy joq edi. Qozǵalaqtaımyn dep tanaýyna shóptiń kermek ıisi kirip qatty túshkiringen, ıyǵy da, qara sany da biz suǵyp alǵandaı shanshyp ketti, onyń esesine bitelgendeı bop turǵan qulaǵy ashyldy. Endi ǵana estidi, tóńirek tegis azynap ulyp tur eken: borandy dala, antalaǵan qasqyrlar bári qosylyp alǵan sıaqty. «Qor bolǵanym-aı, á! Eń bolmasa, adam sıaqty ólip, qoldan jerlenetinder de baqytty eken-aý. Eger osydan óler bolsam, mynalar meniń túgimdi de qaldyrmaıdy ǵoı. Sumdyq-aı!.. Endigi jerde men tiri qalmaımyn, ólemin, ol anyq. Tek myna qasqyrlarǵa jem bolmasam eken. Qalaıda tań atqansha shydaýym kerek. Onan soń súıretilip bolsa da alǵa jyljımyn, eldi mekenge jetip ólýge tıispin. Basqa armanym joq. Tezirek tań atsa eken. Oıpyr-aı, netken uzaq tún...»

Kenet úńgir aýzyna kózdi ashyrmastaı qar boraı jóneldi. Bir alapat kúsh muny birjola qarmen kómip tastardaı burqyratyp jiberdi. Jan dármen myltyǵyn alǵa kezenip, shúrippeni basyp qalǵan. Qyńq etkendeı dybys shyqty da, boran sap basyldy. Álgindegi ottar janǵan tusta arpalysqan qarań-qurań kórindi, qańqyldaǵandaı, arsyldaǵandaı dybystar estildi de, bir sátte bári kózden izim-ǵaıym joǵaldy.

Endigi jerde munyń boıynda burynǵydaı qorqynysh ta, úreı de joq edi. Denesin zildeı ǵyp aýyr tartqan qorǵasyn salmaq bar. Býyndaryn uıytqan uıqyly-oıaý meń-zeń kúı bar. Esine jamaý-jamaý kóılek kıgen, etegine masaq tergen anasy túsedi, eńgezerdeı alyp deneli aǵasy Aıtash túsedi, úıge kelgeninde «papalap» qasynan shyqpaıtyn uly men qyzy túsedi. «Qaıran meniń etjúrekterim...» Uıyqtap otyr ma, oıaý otyr ma ózine de belgisiz, óń men tústeı bir hal.

Tań aldynda jaıaý borannyń basylǵanyn da, aspannyń birtindep ashylǵanyn da ańǵarǵan joq. Shańqan appaq qar basqan dalaǵa erteńgi kún ótkir sáýlesin shashqanda da birden selt ete qoımady. Kún sáýlesi áýeli shóptiń tóbesine qonyp, onan jylystap tómendeı kep úńgirdiń aýzynan suǵynǵanda ǵana ol kózin ashty. Eshbir qýana da, serige de almady. Ázer dep súıretilip tysqa shyqty. Eń sońǵy kúshin jıyp shópke súıene turyp tóńirekke kóz jiberdi. Alysta traktor súıretken shana ma, birdeńe qaraýytady. Biraq oǵan anyqtap qaraýǵa basy aınalyp kóz janary jetpedi. Myltyǵyn shópke súıep kótere turyp bir atty da, bir jaǵyna qaraı qısaıyp qulaı berdi.

---