InfoHub Logo

Kesh bolsa taıaý. Óristen jaıyla qaıtqan sıyrlardyń qarasy da kórindi. Endi saýynshylardyń eshqaısysyn jumsaýǵa bolmaıdy. Al arǵy bette áli bir shoshaqtaı shóp qalyp otyr. Bastyqtan bir kúnge dep surap alǵan traktordy, soǵan bola erteńge deıin ustaýdyń jóni taǵy joq. Qaıtkende de ol shópti búgin keshten qaldyrmaı fermaǵa jetkizip alý kerek. Kim biledi, búginnen qalsa qol tıe me, tipti qol tıse de aýa raıy qalaı bolady? Tańerteńnen kún bulyńǵyrlanyp tur. Endi, áne keshke qaraı batys jaq kúńgirt tartyp, aspandy bult torlaı bastady. Osynyń bárin zyr qaǵyp júgire júrip oılaǵan Kúlıpa saýynshylardy jınastyrdy. Keshki súttiń esebin jazýdy solardyń birine tapsyrdy da, shópke ózi ketti.

Traktor fermadan ilezde qara úzip, uzap shyqqan. Eńiske qaraı jylan baýyr bar salmaǵymen ekpindeı quıylyp, aǵyp keledi. Kabına ishi tymyrsyq. Janarmaıdyń qońyrsyq ıisi qolqany úzgendeı. Loblyǵyp júregi aınyǵan Kúlıpa basyn syrtqa shyǵaryp otyrdy. Jańa baıqady: dál mańdaıdan salqyn jel úrlep tur eken. Kúsheıip údeı soǵar túri bar. Kún kókjıekke arqan boıy tónip qalǵan. Bulyńǵyr bulttyń toryna túsip, kúreń qońyr bop tottanyp, tipti kóńilsiz jabyrqaý keskinmen batyp barady. Súrleý joldyń eki jaǵynda da jýyrda aıdalǵan maıbókpe qara nar. Onan áride qýraı-shóbiniń sury qashyp, shańǵytqan oıly-qyrly kúzgi dala. Demin ishine tartyp surlanyp jatyr. Tóbeden qanattary sýsyldap eki úırek ushyp ótti. Kópke deıin kóz ushynda jalp-julp etip buldyrap, uzap bara jatty. «Bular qaıtqan qustyń sońy bolar» dep túıdi.

Álginde ala ókpe bolǵan Kúlıpanyń entigi basylyp, salqyn jelden boıy tońazıyn dedi.

Búgin ol tań qylań bergennen tynym tapqan joq. Taýyq shaqyrǵan kezde ushyp turdy da, shashyn júre tarap syrtqa shyqty. Jarqyrap Sholpan týypty. Tań alakeýimdenip endi syzattap keledi eken. Kúlıpa júgirgen boıda aýyldyń o basy men bu basyndaǵy saýynshylardyń terezesin qaǵyp, túgel oıatty. Olardyń uıqysy qanbaı kúńkildeskenin eleń qylmastan erteńgi saýyndy bastatty. Ózi qyrshańqy jırenge toqym sap minip, kolhoz keńsesine tartty. Predsedateldiń de turǵany sol eken, beti-qolyn da jýa qoımapty. Kúlıpa oǵan kezikken boıda sońynan qalmaı qadalyp júrip, osy traktordy par jyrtyp júrgen jerinen bir kúnge surap aldy. Ózi bas bolyp, keshke deıin saýynshylarǵa tóńirektegi shópterdi tartqyzdy. Sharshaǵanyn qazir ǵana sezip otyr. Boıy del-sal bop saldyrap, oıylǵan alaqandary dýyldap ashyp, sál qısaısa uıyqtap ketkeli otyr.

Traktorıst Sultan sol tańerteńgi ún-túnsiz meńireıgen kúıinde. Bir aýyz artyq til qatpaıdy. Minezi qyzyq jigit. Kúlıpa oǵan ne dese de qur yrjıa kúlip otyrǵany. Ózinde ashý degen múldem joq bolý kerek. Óıtkeni, álginde bir asyqqan kezde Kúlıpa: «Áı, ógiz, júrseńshi!» degen aıqaılap. Ashýlanar dep oılady. Biraq jigit myńq degen joq. Qulaǵyna deıin qyzaryp, yrjıa kúldi de qoıdy. Arbıǵan qoldary rychagtardy oıynshyqsha ustaıdy. Rychagtar munyń qolynda — túbi shirigen aǵash sıaqty ilgerili-keıindi tipti jep-jeńil qozǵalady. Osyǵan qarap Kúlıpa traktor aıdaýdy ońaı bolar dep túıdi. «Eńgezerdeı bop, jany qınalmaıtyn jeńil jumysty tapqan» dep oılady.

Kúlıpa ár adamnyń ózine tán ereksheligin tez baıqaıtyn. Sultannyń boıynan kózge túskeni aıýdyń tabanyndaı úp-úlken qoldary. Saýsaqtary jónsiz salaly, ári jýan. Teginde, Sultannyń dene bitimi de tym qolapaısyz. Uzyn boıly, aıaq-qoldary terekten keskendeı sıdıǵan, ózi sopaq bas, úlken murny qısyq aǵashtan jonǵandaı belinen opyrylyp, dóńdenip bitken. Kırzi etiginiń qonyshyn qaıyryp qoıǵan, tizesi soıdıyp otyr. Maı ábden sińgen kombınezony qara terideı jyltyraıdy. «Adamnyń tulǵasy da osyndaı rabaısyz bolady eken-aý» dedi Kúlıpa ishinen. Únsizdikten ishi pysqandaı:

— Maıdyń ıisi jaman eken, basymdy aýyrtty, — dedi.

Sultan oǵan bajyraıa bir qarady da, burynǵysynsha únsiz otyra berdi. Arbıǵan jýan saýsaǵymen murnyn bir súıkep qoıdy.

— Maıdyń ıi-si jaman e-ken deı-min, — dedi Kúlıpa ár sózin úzip-úzip aıqaılap.

Ózi ishteı: «Mássaǵan, kerek dese sóılesýdi de bilmeıdi, keńireıip. Mal ǵoı, mal...» dedi bir túrli ózinen-ózi kúıip-pisip.

Qyzdyń shańqyldaı sóılegenine Sultan aýzyn tulyptaı ǵyp dúrdıtip, ezý tartty da basyn shaıqady. Biraz júrgennen keıin baryldaǵan jýan únmen:

— Men kereń emespin ǵoı, Kúlıpa, — dedi. — Úırenbegen adamǵa maıdyń ıisi jaman ekeni ras.

Bul joly eregeskendeı qyz úndemeı qoıdy. Dál qazir oǵan osy jigittiń túr-tulǵasy da, sózi de, daýsy da asa súıkimsiz kórindi. Tipti onymen qatar otyryp kele jatqany úshin namystanǵandaı boldy.

Álden ýaqytta Sultan tóńiregi sheldene qyzarǵan kishirek kózderi jyrtıyp qyzǵa kúle qarady. «Óı, jaman albasty, nemenege jetisip yrjańdaısyń» degisi keldi de Kúlıpa» — «qoıshy, osyǵan sózimdi qor qylyp» dep tyıyldy. Jaqtyrmaıtynyn bildire túskisi kep, sholaq murnyn tyrjyń etkizdi, ernin shyǵaryp basyn dalaǵa buryp otyrdy.

Buryn Kúlıpa búl jigitti syrtynan biletin. Aýyldaǵy qyzdar Sultandy adamnyń birin-biri synap kóbine birin-biri mazaqtaý úshin: «Álgi, seniń Sultanyń-shy...», bolmasa: «Áı, saǵan Sultannan basqa eshkim qaramas», — dep sol oraıda sóz etetin. Sońǵy eki-úsh jyldan beri Sultannyń áke-sheshesi quda túsip, aıttyra barmaǵan boıjetken aýylda neken-saıaq shyǵar. Biraq qyz ataýly Sultan dese kirpideı jıyrylady. Aldyńǵy jyly aýdan ortalyǵyndaǵy eki jyldyq kýrsta oqyp júrip Kúlıpa az kúnge demalysqa qaıtqan. Sodan Sultannyń áke-sheshesi buǵan da quda túsip, aıttyra kelgen-di. Árıne, ol kezde Kúlıpa Sultannyń qandaı jigit ekenin jóndi bilmeıtin. Sondyqtan aǵynan jarylyp kelgen qarttardy qatty sóz aıtyp renjitpeı, túrli syltaýlarmen shyǵaryp salǵan.

Endi ǵoı mine, aýyldaǵy qyz ataýlyǵa jeksuryn bolǵan, sol Sultanmen qatar otyr. «Sorly, túrine qaramaı qyz aıttyrǵyshyn, — dep Kúlıpa ishteı mysqyldaı kúldi. — Kúıeý bala... Hı-ha-ha-ha... Baıǵus, ózinde dármen bolmaǵan soń eken ǵoı, áke-sheshesin tynym taptyrmaı qudalyqqa attandyratyny».

***

Traktor saıdyń tabanyna jaqyndap qalǵan. Kún áldeqashan qara bultqa súńgip kórinbeı ketken edi. Aınala ys basqandaı kúńgirttenip, kóz baılanyp barady. Jel ájeptáýir lekı soǵyp tur. Aspannyń batys jaǵyn sirestire tutyp alǵan tuńǵıyq qara bult jańadan boıalǵan qara taqta tárizdi. Tep-tegis bop tutasyp, túnerip keledi. Bir sát sol qara bulttyń dál ortasynan tasty jaryp shyqqan arsha tárizdi bir shoq aqsha bult paıda boldy. Qardaı appaq, ári úlpildek, jel kótergen mamyqsha qalyqtaıdy. Ár mınýt saıyn qubylyp birese jalpyldaı ushqan alyp qanatty úırekke, birese qara parmen jóńkile jónelgen traktorǵa uqsap ketedi...

«Tamasha! Tabıǵattyń qara dúleı susynda da ǵajap sulýlyq bolady-aý» dep oılady Sultan. Al myna qyz bolsa osy sulýlyqty ańǵarar emes. «Ahylap, ýhilep» tyrjyń-tyrjyń etedi, ernin shyǵarady ma-aý. Ózin, jurt jerge syıǵyzbaı maqtaýshy edi. Neǵyp maqtaıdy eken. Ózi shúıkedeı, bir-aq ýys. Ne boı joq, bir tutam. Ózi qap-qara, tek eki betiniń qany tamyp tur degeni bolmasa...» Sultan erteden beri osy qyzdyń jadyrap, qabaq jazǵanyn bir kórmedi. Búkil fermany bir ózi ıyǵymen kótergendeı-aq bop júr. Syrty jyltyraǵanmen, minezi minez emes, ushyp-qonba tushtaqaı eken ǵoı. Apyr-aı deseńshi. Sultan osy qyzǵa kádimgideı-aq qyzyqty-aý. Tipti búgin erteńgisin shóp tartýǵa kelerin bilgende, asyǵysta júrse de osy qyzǵa arnap óleńmen hat jazyp aldy. Ondaǵy oıy, óz kóńilin hat arqyly bildirý edi. Endi, mine, hat bermek túgili at-tonyn ala qashyp otyr. Osy qyzben ursyspaı qutylsa eken. Áı, endigári mańyna baspas edi-aý.

— Nemenege kúlip otyrsyń?

— Qyzyqsyń sen, Kúlıpa, kúlmegende jylaımyn ba?

— E, sonda bosqadan bosqa, kúle me eken, adam.

— Kúlkisi kelse kúledi.

— Bosqa yrjańdaǵansha, aıda tezdetip, — dedi qyz.

Sultan jaýap qatqan joq. «Qandaı dóreki, mynaý eshkimge áıel bop ońdyrmas» dep qoıdy ishinen.

***

Saıdyń tabanyndaǵy shalshyq sýdan óte berip Sultan traktordy toqtatty da, shelegin alyp radıatorǵa sý quıdy, onan soń shymnyń ústine uzynnan etpetteı túsip ózi sý ishti. Kún qarańǵy tartyp, kóz baılanǵan saıyn taǵaty bitip, asyǵyp kele jatqan Kúlıpanyń zyǵyry ábden-aq qaınady. «Súıkimsiz adamnyń sý ishkeni de súıkimsiz bolady eken-aý. Mal bolmasa sýdy qandaı adam óstip ishedi».

— Áı bolsańshy, tez, súr jegensiń be? — dedi asyqtyra daýystap.

Sultan jeńimen aýzyn súrtti de, jaılap basyp kep traktorǵa otyrdy.

Órge qaraı tyrmysqan traktordyń arty keıin tartyp, jylan baýyr alǵa qaraı kúshpen jyljyp keledi. Tastaq qabyrǵanyń jaltyldaq seldir betegesi kúni boıǵy súıretilgen shópten japyrylyp, buzaý jalaǵandaı jaltyrap qapty. Traktor sodan taıǵanaqtap kele jatqandaı bolady. Kúlıpanyń esil-derti tezirek shópke jetip, qaıtyp oralý. Áne, anaý belesti asqan soń qabaqtan eki shaqyrymdaı ǵana jer júrý kerek. Onan soń shópti temir arqanmen túbinen oraı baılap súıretkige salady da, keri qaıtady. Sonymen bıyl qysqa dep ázirlegen shóp tegis fermaǵa jınalyp biter edi. Búkil qys boıyna saýynshylar jyldaǵydaı shóp tartamyz dep álekke túspeıdi. Al Kúlıpa bolsa súttiń artýyn talap etip, esebin júrgizedi. Saýynshylardyń birde-biri syltaý aıtyp buǵan kiná taǵa almaıdy endi. Jem kerek pe, mine, qoımadan kereginshe al, shóp kerek pe, áne, aýladan al da sal. Teginde, jumysta berik tártiptiń bolǵanyn unatady Kúlıpa.

Kúlıpa selk ete tústi. Taǵy da, taǵy da... Usaq jańbyr tamshylary betinen urǵylaı bastady.

— Aıdasańshy tezirek! — dedi. Sultan gaz rychagyn joǵary qaraı julqa tartty.

Traktor qulaqty jarardaı dúrildep, yshqyna tústi. Jel ushyryp kep jańbyr qıyrlaı jaýdy. Sultan kabınanyń eki jaq áınegin kóterip qoıdy. Naǵyz tunshyqtyrar tymyrsyq endi ornady.

Daladaǵy qarańǵylyq qoıýlana túsýde. Kóz aldy buldyr tartty. Tutasqan qara bult búkil aspan aıasyn túgel búrkep qymtap alǵan. Álginde ǵana fermadan shyǵarda dál osyndaı bolyp keter degenge sený qıyn edi.

«Qazir saýynshylar saýyndy aıaqtaǵan shyǵar» dep oılady Kúlıpa bir aýyq tátti oımen kóńilin sergitpek bolyp. Saýynshy qyzdardyń alysa-julysa qyzyl buryshqa qaraı júgirgen kezin elestetti. Búgin fermaǵa ortalyqtan jigitter kelip bı keshi bolmaq edi.

Jańbyr sytyry jıilep, tómengi quz jaqtan sýmańdaǵan soqyr tuman shyǵa keldi. Lezde tóńirekti emin-erkin jaılap aldy. Endi dala múldem túnerip, kózge túrtse kórgisiz tas qarańǵylyq basty. Sultan traktorynyń faryn jaqty. Tek, buldyraǵan súrleý jol, sebelep turǵan usaq jaýyn kórinedi. «Osy keri qaıtqanymyz durys bolar ma edi» dep bir oılady Kúlıpa. Sultanǵa qarap edi, ol so burynǵy kúıinen ózgermesten, qannen-qapersiz otyr. Aýa raıynyń buzylýy oıyna kirip shyǵar emes.

— Sultan, adaspaımyz ba?

— Bilmeımin, — dedi jigit yrjıa kúlip. Onan soń adasýdy tilep otyrǵandaı-aq. — Adassaq traktordy toqtatamyz da tań atqansha kabınada aıqasyp jatyp uıyqtaımyz. Traktordyń kabınasynda bir ret uıyqtaǵanǵ túgiń ketpes, — dep qoıdy.

Kútpegen jerden munyń tilmarsı sóılegenine Kúlıpanyń ıt jyny ustady. «Óı, jaman albasty» degisi keldi de irkilip qaldy. «Baıǵustyń oıyn qaraı gór» dedi ishinen. Onan soń:

— Kóp sózdi qaıtesiń, tezdet, — dep qabaǵyn shytty.

***

Endi shópke jetkenshe Kúlıpa eshteńeni de oılamaýǵa tyrysty. Tastaı qarańǵy túnge kózi buldyrap talǵansha qarady da otyrdy. Dala meńireý jatyr. Oqta-tekte traktordyń faryna soǵylyp qala jazdap, dál aıaq astynan kishkentaı torǵaılar tike kóteriledi, jaryqty qýalap biraz ushady da, tún qoınaýyna zyp etip enip, zym-zıa joq bolady.

Tuman arasynan álsireı shyqqan traktor jaryǵy shópke túskende Kúlıpa qatty qýandy.

— Oho! Jettik-aý, káne, men arqannyń ushyn ustaıyn, sen aınalyp shyq, — dedi ol.

Ózi traktor toqtamastan-aq jerge sekirip tústi. Demniń arasynda shópti traktorǵa tirkep te aldy.

— Men shóptiń ústine otyramyn, aıdaı ber, — dedi Kúlıpa daýystap.

Tyrmysyp júrip shóptiń ústine otyryp aldy. Shóp sý eken. Úńgip otyrmaq bolyp qolymen julqylap, aıaǵymen tepkilep kórip edi, kúshi jetpedi. Biraz áýrelendi de eshteńe shyqpaıtyn bolǵan soń, sol qalpynda-aq otyra ketti. Jempiriniń jotasynan jaýyn ótip, kıimi denesine jabysa bastady. «Ý-ý, brr», — dep ıyǵyn qıqańdatyp, jıirkenip qoıdy. «Jaraıdy, qazir-aq úıge jetemiz ǵoı, erip ketpespin» dedi onan soń ózin-ózi jubatyp. Shalqasynan jatyp mańdaıyna jabysqan sý shashtaryn qaıyryp, jańbyr tamshylaryna aýzyn tosty. Bala kezinde jańbyrly kúni óstip oınaıtyn. Anda-sanda oıly-qyrly jerlerge kelgende jumsaq qana búlk ete túskeni bolmasa, shóp ornynan qozǵalmaı turǵan tárizdi. Kúlıpanyń kıimderi tegis sý bolyp, boıyn sýyq alaıyn dedi. Jeldiń óti de sýytyp alaı-túleı bop jyndana soqty.

Kenet... jaýyn tamshylary jentektelip tama bastady. Endi betine tıgen jaýyn tamshysy emes, erı jaýǵan alǵashqy qar túıirtpekteri ekenin sezdi Kúlıpa. Basyn kóterip alaqanyn jaıdy. Iá, dál solaı. Jańbyr arty qarǵa aınalǵan eken. Up-usaq túıirshikter betke qumsha tıip, tyzyldata bastady. Kún sýytyp ketti. Ári-beriden keıin jel birte-birte baıaýlap baryp basylǵan. Endi qar japalaqtap jaýdy. Túnergen tastaı qarańǵylyq sál seıilgendeı boldy. Tóńirek birtindep aǵarań tartty. Bul qubylys qardyń áseri ekenin Kúlıpa birden ańǵardy. Meńireý dalada qardyń alǵashqy jaýýy sonshalyqty sulý kórinis edi. Kúlıpanyń boıyn sýyq myqtap býyp alyp, býyndary dirildeı bastady. Shóptiń ortasyn ashpaq bolyp taǵy da tyrmalanyp áreket etip kórgen, áli jetpedi. Qar jaýǵan ústine jaýa berdi. Traktor sol bir qalypty jyldamdyqpen jyljyp keledi. «Eń bolmasa, orta jolǵa kelgen shyǵarmyz» dep oılady Kúlıpa. «Endi az ǵana shydasam fermaǵa da jetemiz ǵoı». Biraq qansha uzaq júrse de saıdaǵy sýǵa jete almaı kele jatqandaryna tańdandy. Traktor toqtady da, Sultan jerge tústi.

— Nege toqtadyń?

— Sen tońdyń ǵoı.

— Tońǵan joqpyn.

— Qoı, Kúlıpa, sýyq tıip aýyryp qalarsyń, túsip traktorǵa otyr.

— Mende jumysyń bolmasyn. Aıda! — dedi Kúlıpa yzalanyp. «Seniń qamqorlyǵyń jetpeı kele jatyr edi» dep qoıdy ishinen. Sultan taǵy birdeńe deıin dep edi, Kúlıpa onyń aýzyn ashqyzbastan:

— Aıda! — dedi shańqyldaı aıqaılap. Jigit fýfaıkasyn sheship, shóptiń ústine laqtyrdy.

— Má, jamylyp otyr.

Maı-maı aýyr fýfaıkany Kúlıpa ıyǵyna jelbegeı jamyldy. «Fý, ıisi qandaı jaman»

Taǵy da júrip ketti. Qar jaýǵan ústine jaýa túsýde. Endi birde Kúlıpaǵa shóp qardyń ústimen ózi syrǵanap kele jatqandaı kórindi. «E, saıǵa kelip qalǵan ekenbiz ǵoı» dep qýandy. Biraq áne jettik, mine jettik degenmen saıdyń tabanyndaǵy sý jetkizer emes. Saı sheti ushy-qıyry joqtaı sozylyp, traktor men shóp taýsylmas bir uzaq eńiske qaraı syrǵanap kele jatqan sıaqty. Tipti, endi birde bular eńiske emes, órge qaraı syrǵanap kele jatqandaı bop kórindi. Qaltyrap tońa bastaǵan Kúlıpa álginde jıirkene jamylǵan fýfaıkany kıip, qaýsyrynyp otyrdy.

***

Traktor toqtady. Sultan jerge sekirip túsip, eńkeıip júr.

— Ne boldy? Birdeńeń joǵaldy ma?

— Biz adasa bastadyq qoı deımin, Kúlıpa, — dedi Sultan kúmiljip.

— Qoıshy ary. Osy turǵan qarys jerge adasyp, uıat emes pe.

— Maǵan senbeseń óziń túsip qarashy. Jol qaıda?

Kúlıpa baǵanaǵy ózi tyrmysyp shyqqan jerden túse bergende aıaǵy taıyp ketip, jerge gúrs qulady. Sultan umtylyp kep ony qoltyǵynan ustap kóterip aldy. Ókshesi men jambasy ońbaı aýyrǵan Kúlıpanyń kózinen jas yrshyp ketti. Biraq syr bermeı, ózin demegen Sultandy ıterip jiberdi de, aqsańdaı basyp traktordyń aldyna bardy. Kóz aldy teńbil shubarlanyp tur. Qar torǵaıbastanyp quıyn ushyrǵan mamyq júndeı qalyqtaıdy, far sáýlesin qıyrlaı kesip japalaqtaıdy. Aıaq basyn kómetindeı bop qapty. Kúlıpanyń malmandaı sý etiginiń tobyǵyna deıin úlpek qar jabysyp, erı bastady. Bir qabat juqa shólkıden sýyq syz tyz etip óte shyqty. Traktor bir qalypty aqyryn ǵana kúrkirep tur. Aınala appaq, jym-jyrt. Ne kóz toqtatar qylań kórinbeıdi, ne qulaq qaǵar dybys estilmeıdi.

Kúlıpa buryn adasý jaıly elden estıtin de oǵan tań qalatyn. Adamnyń kúndelikti ózine jaqsy tanys, aralap júrgen jerinen adasýy oǵan óte senimsiz, kúlkili kórinetin. Endi, mine, búginniń ózinde ary-beri birneshe ret shıyrlaı júrgen joldan adastyq deýge onyń múldem sengisi kelmeıdi. Biraq dál qazir bylaı júrsek týra bararmyz-aý dep aıta alatyn emes. Qalaı qaraı júrse de durys sıaqty.

— Al qalaı júremiz? — dedi Sultan.

Qaperinde eshteńe joq, sol báz-baıaǵy qalpy.

— Qalaı júremiz, — dep yzalana qaıtalady, zyǵyry qaınaǵan Kúlıpa ony mazaqtap.- — Kóz aldyńda saırap jatqan joldan adasyp qara basty ma?! Júr, endi qalaı júrseń de.

— Oıbaı, qyzyqsyń ǵoı... — dedi kúle kúmiljigen Sultan, onan soń áýdem jerdi tońqańdaǵan kúıde aınala qarap shyqty da, qaıtyp oraldy, arbıǵan saýsaǵymen murnyn súıkep qoıyp. — Menińshe osy betimizben biraz júre túseıik.

Kúlıpa únsiz kelisip, taǵy da shóptiń ústine shyǵýǵa bettegen.

— Kel, traktorǵa otyr, — dedi jigit.

Kúlıpa onyń sózin tyńdamastan shópke jarmasty. Qansha tyrmysqanmen aıaǵy taıǵanaqtap shyǵa almady. Qoly tońyp, qarmanyp ustaý qıyn boldy. Aýyr fýfaıka da ıyǵynan tómen basyp jiberer emes.

— Kelseńshi endi, qyńyraımaı. Óziń bir keri tartqan qyz ekensiń, — dedi Sultan birinshi ret oǵan yzalanyp. Sóıtti de ózi Kúlıpany qolynan ustap, dedektetip tarta jóneldi. — Kabınada seni eshkim jemeıdi ǵoı, júr beri. Ústi-basyń sý-sý, qaraptan-qarap júrip aýrý tilep qyzyqsyń óziń.

Kúlıpanyń tyrtysa tartynshaqtanǵanyn eleń qylmastan, ony kishkene balasha eki qoltyǵynan tik kóterip alyp, traktordyń kabınasyna otyrǵyza saldy. Esikti syrtynan myqtap jaýyp qoıdy. Kabına ishi jyly edi. Kúlıpa tisi-tisine tımeı saqyldaı dirildep qoıa berdi.

— Qyzyqsyń ǵoı óziń, dál bir menimen ursysqan adamdaı bolmaǵyń ne, — dedi Sultan ony kúlimsireı sógip.

Qar japalaqtap tur. Traktor bir qalypty jyljyp keledi. Tóńirek appaq. Qaı jer, ór me, eńis pe, aıyrý qıyn. Uzaq júrdi.

— Biz stansıadan keletin úlken qara joldan da ótip kettik. Káne, qaıtyp biraz jer júr de ońǵa bur. Saıdaǵy sýǵa tússek aýyldy tez taýyp alamyz, — dedi Kúlıpa.

***

— Sulta-a-n

— Men mundamyn, — dep jigit áldeqaıda álsiz dybys berdi.

Daýys shóptiń astynan shyqqandaı boldy. Kúlıpa shóptiń quz jaǵyna taıap keldi. O, sumdyq! Sultan shóptiń astynda qapty. Shóp Sultanǵa ǵana ilinip turǵan sıaqty.

— Sultan-aý, ne isteımin? — dep Kúlıpa jylap jiberdi.

— Tas-s, tas-s... Osy tóńirekte tas bar shyǵar, traktordyń tabanyna tóse... Onan soń qoryqpaı qatty aıda.

Kúlıpa jylap júrip aınaladan tas izdeı bastady. Anadaı jerdegi qarań-qurań etip jatqan jaqparlardyń arasynan kólpek qardy tepkilep, tas jıyp aldy. Tabanyna tas tósep, traktorǵa qaıta otyrdy. Qyzdyń endigi bar esil-derti álginde ǵana Sultannyń úıretkenderin umytyp qalmaý... Pedaldi basty... Jylan baýyrdyń tastardy astyna janshyp, shaqyr-shuqyr etkizgeni estildi. Sóıtkenshe bolǵan joq, jyljı bastady. Alǵa... Toqtalmasa eken. Taǵy da sheginshektemese eken. Joq, toqtalar emes, júrip keledi. Dir-dir etip qara terge túsken Kúlıpa tistengen kúıde gaz rychagyn tarta tústi... Talaı jer júrip baryp toqtady. Traktor jaıdaqqa shyqqan sıaqty. Sultan jaıyn endi ǵana oılanǵan Kúlıpa túse sap, keri qaraı júgirdi. Jigit qabaqta demin alyp otyr eken. Qatty qaljyrap qalǵanǵa uqsaıdy.

— Amansyń ba, Sultan? — dedi qyz.

— Amanmyn... Esten ketpesteı bir qoryqtyq-aý, Kúlıpa, á, — dep Sultan zorlana kúldi.

Jigit ornynan kóterilip sál syltı basyp traktorǵa qaraı bet aldy. Kúlıpa ony demeımin dep qoltyǵynan ustaǵan, biraq jigit syltı bassa da qatty-qatty adymdap, qyzdy ózi súırete jóneldi.

Traktorǵa kep otyrǵan soń, kabına ishindegi kishkene shamdy jaǵyp ekeýi bir-birine qarady. Ekeýi de endi shyn kóńilden qýana kúlisti. Sultannyń betin birneshe jerden tiken jyryp ketipti. Shyp-shyp qan shyǵyp tur. Kúlıpa oramalyn alyp eppen qandy súrtti.

Oramalynyń ıisi qandaı ádemi, qoly qandaı jumsaq... Teginde, qyz qımylynyń bári de kózdi arbap áketedi. Ne sıqyry bar eken?.. Jigit boıyn kenetten ǵajap bir tentek sezim bılep ketti. Bas salyp qyzdy qatty-qatty qysyp súıgisi keldi. Qyzdyń qolynan ustaı aldy.

— Oı... syndyrdyń qolymdy, Sultan, — dedi áldeneni sezgendeı záresi ushqan Kúlıpa. Úreı toly qyz kózi kirpik qaqpastan keń ashyldy. Netken sulý kóz! — Joq, Sultan, óıtýge bolmaıdy.

Jigit qyz qolyn bosatyp, teris qarap ketti.

— Jaraıdy asa qolpashtap ketseń ǵashyq bop qalarmyn, — dedi onan soń ázilge buryp.

***

«Sumdyq-aı, ne degen qorqynyshty edi» dep oılady qyz.

Taǵy da bir qalypty traktor júrisi. Entigi basylyp, álgindegi úreıli sátterdiń dirili óteıin degen. Kúlıpanyń denesi qaıta tońazı bastady.

Endi birde traktor ózinen-ózi pyr-pyr etip baryp toqtap qaldy.

— Janar maı bitti, ne isteımiz? — dedi Sultan.

— Men qaıdan bileıin, tap aýyldy, adasqan sensiń, — dedi qyz. Sultan ústindegi pıdjagyn sheshti.

— Nege sheshesiń, kımeımin.

— Kımegeni nesi. Káne, men syrtqa shyǵa turaıyn, ústińdegi sý jempirińdi sheship tasta da, mynany kıip al, áıtpese báribir jylynbaısyń. Sóıtti de, ózi kabınadan shyǵyp ketti.

— Kıseńshi endi. Kerildesip turamyz ba osy sýyqta, tońyp! — dedi buıyrǵan únmen. Kúlıpa qalsh-qalsh etip sheshine bastady. Etine jabysqan sý jempiriniń túımesin ázer aǵytty.

— Sultan, sen óziń tońasyń ǵoı, — dedi jumsaq únmen.

— Men tońbaımyn. Gımnasterkam qalyń, ári qurǵaq.

Pıjakty kıgen soń, Kúlıpanyń boıy jylynaıyn dedi.

Qalshyl basylyp, sál ǵana diril qaǵyp otyrdy. Sultan eki jaqtyń da esigin myqtap jaýyp Kúlıpany aıqara qymtady da:

— Al, endi osy jerde otyryp tańnyń atýyn kúteıik, — dedi. — Sen ar jaǵyńa qısaı da uıyqtaı ber.

Áýelde Kúlıpa shalqaıǵan kúıde, syrtqa aınalaǵa qarap únsiz otyrdy. Kabına ishi qarańǵy. Tym-tyrys. «Qazir ǵoı qyzdar raqattanyp tátti uıqyda jatqan shyǵar», — dep oılady. Árıne áýelde uıyqtaý degen Kúlıpanyń qaperine de kelgen joq.

— Áńgime aıt, Sultan, — dedi álden soń.

— Ne aıtam, — dedi qozǵalyp qoıǵan jigit. — Men áńgime bilmeımin.

— Qyzdarǵa ǵashyq bolǵanyńdy aıt.

— Men áli eshkimge ǵashyq bolǵan emespin, — dedi Sultan kúmiljip.

Kúlıpa onyń júzin kórmese de tap qazir qyzaryp ketkenin birden sezdi. Ekeýi de birazǵa deıin taǵy únsiz otyrdy.

— Qoı, Sultan, seniń bul sózińe kim senedi deısiń, onan da bálsinbeı ıtsańshy, — dedi Kúlıpa kóterile otyryp. — Eshkimge ǵashyq bolyp kórmeseń, nege áke-shesheńdi ylǵı qudalyqqa jiberesiń.

— Qyzyqsyń, Kúlıpa. Solardy men jiberdi ǵoı deısiń be, ózderi boı bermeıdi. Jaı aıtqanǵa túsinbeıdi, al qatty aıtaıyn deseń renjıdi. Endi qartaıǵandarynda solardy renjitkim kelmeıdi de, qarsy turmaımyn. Maǵan eshkimniń kónbeıtinin bilemin de, meıilderi, barsa bara bersinshi deımin.

Jigit úni jabyrqańqy shyqty.

— Solaı ma edi? — dedi tańdanǵan Kúlıpa.

«Shynynda da Sultanǵa eshbir qyzdyń kónbeıtini ras qoı» dep oılady ol ishinen. Bir túrli aıanyshty. Endi bul turǵyda sóz qozǵaýdy jón kórmedi. «Shirkin-aı, tezirek tań atsa eken. Túý, ne degen qapas tún edi». Tuman qoıýlana tústi. Syrtta eshbir tirshiliktiń belgisi joq. Tek áldene yzyńdaıdy. Kúlıpa qulaǵyn tigip dalada jel soǵyp turǵanyn ańǵardy. Jel kishkene tesikten ótip, kabınanyń áınegin yzyńdatyp tur. Kúlıpanyń denesi titirkenip, dir ete tústi. Aıaǵy qatty tońyp ketti. Qımyldatyp kórip edi, barmaqtarynyń jany joq tárizdi. Qysyp turǵan etikti sezbeıdi. «Shynymen aıaǵymdy úsitip alam ba» dep qoryqty ol, aqyryn tyrpyldatyp tebinip qoıdy.

— Nemene, aıaǵyń tońdy ma? — dedi Sultan eleń etip.

— Jo... onsha emes, azdap qana...

Sultan onyń sózin elemesten, eńkeıip etigin ustap kórdi.

— Aıaǵyń úsip keter, etigińdi sheship aıaǵyńdy baýyryńa basyp otyr, — dedi.

— Ras, sóıteıinshi, — dep Kúlıpa birden kelisti.

Sheshpek bolyp edi, sý-sý etigi aıaǵyna jabysyp sheshilmedi. Sultan kúsh salyp tartyp, ázer sýyrdy. Shólkıi sý, aıaǵy tastaı sýyq edi. Kúlıpa aıaǵyn baýyryna basyp otyrmaq bolǵan.

— Toqtaı tur, — dep Sultan jibere qoımady

Óziniń úlken qoldarymen onyń aıaqtaryn biraz ýqalap, dýyldap jan kirdi degennen keıin ǵana bosatty. Aıaǵy jylynǵan soń Kúlıpa maýjyrap qalǵıyn dedi.

***

Álden ýaqytta Sultan jerge tústi de, birazǵa deıin tym-tyrys joq bolyp ketti. Uıqyly-oıaý otyrǵan Kúlıpaǵa kópke deıin jeldiń gýilinen ózge eshteńe estilmedi.

«Sultan qaıda, meni tastap ketip qaldy ma? Aıdalada traktordyń ústinde búrisip men jalǵyz qalsam. Iá, óte qyzyq-aq... Biraq Sultannyń bar kıimi mende, ústi juqa, tońady ǵoı. Mende de uıat joq, onyń bar kıimderin kıip alyp, tym-tyrys uıyqtap otyrmyn». Oıyn Sultannyń daýsy bólip jiberdi.

Jigitke tesile qarady. Sultannyń túndegi tiken jyrtqan bet-aýzy qara torlanyp, keshegiden sál isińki edi.

Tań appaq bolyp atqan eken. Aspan ashyq. Jer betin alǵashqy aqsha qar basypty. Kózdi solqyldata sýyryp shaǵady. Salqyn taza aýa tula boıdy dir etkizedi. Qandaı raqat! Kúlıpa boıyn jaza kerildi de Sultanǵa qarap jymıdy. Jańa ǵana kórgen túsi esine túsip, taǵy da qyzaryp ketti.

— Mine, qyzyq!.. Kúlıpa, bizdiń qaı jerde turǵanymyzdy qarashy, — dedi Sultan oı jaqty nusqap.

Kúlıpa keıin burylyp ózi de tań-tamasha boldy. Bir jarym shaqyrymdaı jerde tań shuǵylasyna bólenip ferma tur.

— Adasqan jerimiz-aı, — dedi jigit kúlip, — júr, keteıik. Janar maı ákelmeı bolmas.

Endi ekeýi de fermaǵa qaraı jaıaý tartty. Tobyqtan asqan alǵashqy qar, úlpildek qar erekshe taza edi. Kúlıpa bir ilip alyp qarbyta asap jiberdi

— Bala sıaqtysyń ǵoı, — dedi Sultan, onan soń kúrekteı alaqanymen ózi de bir ilip asady. Úlpek qar tiline tıer-tımesten erip sala berdi. Taǵy da bir qarbytty. Sultan keń-keń adymdap alda keledi. Kúlıpa onyń bir adymyn eki attap ázer ilesedi. Aıaǵy taıǵaqtaıdy.

— Aqyryn júrshi, — dedi.

Sultan júrisin baıaýlatty. Kúlıpa tez eńkeıip qardy ýystap aldy da, Sultannyń jelkesine salyp jiberd

— Túý, sýyǵyn-aı, — dedi Sultan tyrjyńdap.

Onyń jaýap qaıyryp oınaı qoımaǵanyna yza bolǵan Kúlıpa qardy ilip ap jelkesine taǵy da saldy.

— Men qarǵa aýnatarmyn, — dedi jigit bul joly oǵan tura umtylyp.

Kúlıpa sobalańdaǵan úlken fýfaıkamen tómen qaraı dalpyldap júgire jónelgen. Sultan qýyp berdi. Endi birde ekeýi de aqsha kardy shańǵytyp umar-jumar jyǵyldy. Atyp turǵan Sultan:

— Bir jeriń aýyryp qaldy ma, Kúlıpa? — dep, qyzdy jerdeı degbirsizdene kóterip alǵanda, Kúlıpa bir ýys qardy onyń betine taǵy shashyp jiberdi de, syqylyqtaı kúlip taǵy da júgire jóneldi.

Ekeýi osylaısha birin-biri qýalap, qar laqtyryp, oınaı júgirip fermaǵa qalaı jetkenderin de bilmeı qalǵan. Talaı ret qýyp jetip ustasa da, Sultan, qyz moınyna qar salǵan joq. Tek fermaǵa taıanǵanda ekeýi de oıyndaryn toqtatyp ústi-bastaryn qaqty.

— Kúlıpa, — dedi Sultan sybyrlaı sóılep. — Má, hat bereıin alasyń ba?

— Ol ne hat? Keregi joq, ary... — Meseli qaıtyp qatty yńǵaısyzdanǵan Sultan órtteı bop qyzaryp, hatty qaltasyna qaıta tyqty. Ol endi ústin áli de qaqqyshtaı bergen Kúlıpaǵa burylmastan, keń adymdap, fermaǵa qaraı júrdi. «Aqymaqpyn men, — dep oılady óz-ózine yza bolǵan Kúlıpa. — Nege almadym...»

— Sultan, Sultan! — dedi jigittiń artynan júgire daýystap.

Bop-boz bolyp, kózi jasaýraǵan Sultan ony kóńilsiz kútip aldy. Kúlıpa jigittiń qaltasyna qolyn suǵyp jiberdi de, hatty ózi sýyryp aldy.

— Bar, endi júre ber, — dedi onan soń.

Jigit júrip ketti, al Kúlıpa hatty qolyna ustap biraz turdy. Hat shaqpaq dápterdiń paraǵynan búktelgen maı-maı edi. «Kúlıpa...» dep bastalypty.

---