InfoHub Logo

Otbasy! Halyqtyń kóp sıpaty osynda jatyr. Sıpat degende baǵzydan kele jatqan izgilikter, salt pen dástúr, yrymdar men tyıymdar... jalpy, eń qasterli degen qundylyq adam boıyna otbasynda qalyptasady. Desek te, qazirgi otbasylarda ulttyq dástúr saqtalyp otyr ma? Neden uttyq, neden utyldyq? Zamana kóshinde neden kóz jazyp baramyz? Elbasy N.Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda «Ulttyq salt-dástúrlerimiz, tilimiz ben mýzykamyz, ádebıetimiz, joralǵylarymyz, bir sózben aıtqanda ulttyq rýhymyz boıymyzda máńgi qalýǵa tıis» dep atap kórsetti. Olaı bolsa, ulttyq kodtyń qaınar kózi otbasynan bastaý almaı ma?! «Saryarqa samalynyń» redaksıasynda ótken dóńgelek ústel-bas qosýda bir top zıaly qaýym osy máseleni talqylap, oı-pikirlerin aıtty. Atap óteıik, olardyń qatarynda oblystyq ardagerler keńesiniń uıymdastyrý-ádistemelik turaqty komısıasynyń tóraǵasy Ráshıt Bektemirov, QR Jazýshylar odaǵynyń múshesi Súleımen Baıazıtov, S.Toraıǵyrov atyndaǵy PMÝ-diń ǵylymı ortalyǵynyń dırektory, pedagogıka ǵylymynyń doktory, profesor Eńlik Jumataeva, Máshhúr Júsip ortalyq meshitiniń naıb ımamy Hasan Amanqulov, oblystyq «Nur-Ana» qoǵamdyq birlestiginiń múshesi, dombyrashy, ánshi Quralaı Ýaqbaeva, jeke kásipker, asaba Serik Temirov boldy.

Saıa MOLDAIYP:

— Bıylǵy jyldyń 13 shildesinde «Saryarqa samaly» gazetinde Ráshıt Bektemirov aǵamyzdyń «Zamanyna qaraı adamy» atty maqalasy jaryq kórdi. Esterińizde bolsa, maqalada búgingi toılarda ulttyq dástúrdiń saqtalmaýy, shetelge elikteý, toıdyń 3-4 saǵatqa kesh bastalýy sekildi keleńsiz jaǵdaılar aıtylǵan. Bir qýanarlyǵy, kópshiliktiń kókeıindegisin dóp basqan maqala jaryq kórisimen jer-jerdegi oqyrmandardan oı-pikir arqalaǵan hattar kelip tústi, telefonmen habarlasqandar da barshylyq. «Oıdy oı qozǵaıdy» demekshi, búgingi basqosýymyzǵa da sebepker osy maqala edi. Osydan biraz buryn Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasynyń bastamasymen jabdyqtarda ysyrapshyldyqqa jol bermeý maqsatynda Úndeý jarıalanyp, kóptiń qoldaýyna ıe boldy. Iaǵnı jabdyq dastarqanyn dástúrimizde bolmaǵan asta-tók etip jarysa jasaýǵa tyıym salyndy. Endi toıdaǵy ysyrapshyldyq, t.b. jat dúnıelerdi qolǵa alyp, retteıtin ýaqyt jetti.

Ráshıt BEKTEMİROV:

— Iá, bul kúnde úlkendi-kishili toı ótkizbeıtin shańyraq joqtyń qasy. Sol toılardy ata-baba saltymen, ulttyq jón-joralǵyny ornymen jasap, uıymdastyrý bárimizdiń qolymyzdan keledi. Ókinishtisi kópshiligimiz oǵan mán berýdi qoıdyq. Toılar úsh jarym saǵat kesh bastalady, asabanyń jattandy sózi, dańǵyrlaǵan mýzyka, bos maqtaý sóz, 15-20 adamnyń tizilip turyp birin-biri qaıtalap tilek aıtýy ábden mezi etti. Ketýge asyǵasyń...

Saıa MOLDAIYP:

— Qazir kelindi túsirip alyp, apta, aı ótkennen keıin úlken toıda betashar jasaıdy. Qazaqtyń rásiminde betashar kelin kelisimen jasalý kerek qoı.

Serik TEMİROV:

— Men elimizdiń ońtústik, batys aımaqtarynda jıi bolyp turamyn. Olarda kelindi ákele salysymen betashar toı beredi. Oǵan sol áýlettiń týystary jınalady, kelin sálem salady. Betasharǵa kelinniń týǵan-týystary múldem qatyspaıdy. Gúl laqtyrý degen shyqty. Qalyńdyq qolyndaǵy gúldi boıjetken qyzdarǵa qaraı laqtyrady, ony qaǵyp alǵan qyz kúıeýge shyǵady deıdi. Bul - eýropalyqtardyń yrym-jyrymy. Bes-alty qabattan turatyn tort ázirlep, odan ata-enege dám tatyrý degen shyqty. Tort nan ǵoı, ol jelinbeı, sońynan jýyndyǵa laqtyrady. Bul ysyrap emeı nemene?!

Eńlik JUMATAEVA:

— Men qazaqtyń toıyna rıza emespin. Tek bala kezimdegi toılar ǵana este qalypty. Biz - Petropavl jaqtyń qazaǵymyz. Qazaq, orys, nemis aralas turdyq. Gerold Belgermen kórshi boldyq. Ózimiz Shal aqynnyń urpaǵymyz. Túrli ult ókilderimen aralas bolsa da, bizdiń otbasy salt-dástúrdi qatań ustandy. Pálen degen jerde pálensheniń Alma degen keremet qyzy bar, sol bizdiń myna balaǵa laıyq degendeı, úlkender ózara bátýalasyp, atam men ákem qysta par at jegip, kelindi alyp keldi. Qazaqy jolmen keremet toı ótkeni esimde. Eki jeńgemniń ekeýi de tamasha adamdar boldy. Qazir esime alsam, bizdiń otbasy qurama otbasy bolǵan eken. Atalarymyz Jumataı men Qalıdyń báıbisheleri apaly-sińlili eken. Qalıda bala bolmaı, Jumataı báıbishesimen qaıtys bolǵan soń Qalı onyń balalaryn asyrap alǵan. Soǵysta ketken ákemniń aǵasynyń balalary da bizdiń úıde ósti. Aǵaıyndylardyń balalary bir úıde óskenimizdi men tipti bilmeıtinmin. Qazir osyndaı shańyraqtar bar ma bizde?! Ǵylym deımiz, ǵylym degen - ata-babanyń salǵan sara joly. Óz basym L.Gýmılevtiń, Baýyrjan Momyshulynyń eńbekterin oqydym, zerttedim. Baýyrjan atamyzdyń «Ushqan uıasynan» kandıdattyq dısertasıa qorǵadym. Osy eńbekte qazaq otbasynyń búkil salt-sanasy, tyıymy, dástúriniń túp nusqasy bar. Osy eńbeginde Úbıan apa (aýyldastary Mýzeı apa dep atap ketken) degen anany tamasha sýrettegen. Úbıannyń sán-saltanatpen uzatylýy, appaq kımeshegine tórkininen kelgen gaýhartasty taǵyp, elde joq átirin seýip, ón boıyn taza ustaıtyn jeńgeni aýyl bolyp qyzyǵa qaraıtyndyqtaryn tartymdy baıandaıdy. Munyń ózi - úlken tárbıe, mektep! Abaıdyń búkil Qara sózderi osy «Ushqan uıada» tunyp tur. Ár qazaq otbasy osy eńbekti oqysa, qazaqtyń birtalaı salt-dástúrinen habardar bolar edi. Baýyrjan atamyz «Teksizden tezek artyq» degen eken. Bári tektilikke baılanysty. Kishkentaıymyzdan «sen Shal aqynnyń urpaǵysyń, rýyń sondaı... sondyqtan namysqoı, aqyldy, bilimdi bolýǵa tıissiń» dep ósirdi. Bul sanamyzda qaldy, solaı bolýǵa tyrystyq. Shákárim qajynyń «Eńlik-Kebek» poemasynyń tóbesinde «Eńlik kim?» «Kebek kim?» dep anyqtama bergen. «Tobyqty, Atyǵaı-Qaraýyl, Qanjyǵaly–Básentıinniń úsh balasy, biz birge týǵanbyz» deıdi. Munyń bári jaıdan-jaı aıtyla salǵan sóz emes... Tektilik týraly J.Balasaǵunıdiń, basqa da fılosoftardyń eńbekterinde jaqsy aıtylǵan.

Qazaqtyń dástúrinde qyz alysyp, qyz beriskende tegine úńilip, anyqtap baryp qudalasqan, kezdeısoq adamdarmen quda bolmaǵan. Óıtkeni bul degenińiz úlken bir áýlettiń, taraıtyn urpaqtyń taǵdyry ǵoı. Tektilik pen onyń evolúsıasy óte tereńde jatyr.

Ráshıt BEKTEMİROV:

— Durys aıtasyz. Móńke bıdiń: «Tektiden tekti týady» degenindeı, tektilik ata-anadan darıtyn qasıet ekenin atalarymyz erteden-aq ańǵarǵan ǵoı. Bir sózben aıtqanda, qazaq tektilikti saqtaý úshin jeti atany bilip, qyz alyspaý, myń jyldyq quda sekildi ata dástúrdi saqtap, súıek jańǵyrtyp, tektiliktiń tamyryn úzbeýge tyrysqan. Al qazir she?

Súleımen BAIaZITOV:

— Álginde aıtylǵan betashar máselesi... osyny bir tártipke kóshirý kerek. Odan soń toıǵa keshikpeı kelý tártibin qarastyrǵan jón. Keńestik kezeńde qyzmet istegender dáýrendi kúnderin ańsap, shirenip, eldi ózine qaratyp, kútkizip qoıǵandy táýir kóretin ádet qalyptasty. Jurttyń «Oı, pálenshekeń kelmeı jatyr, kúte turaıyq», «pálenshekeń keshigetin bolypty, toıdy bastamaı qoıa turaıyq» degenin qalap, jurttyń nazaryn aýdarsam deıdi. El basqarǵan adam el serkesi qalpyn saqtap, jastarǵa, bala-shaǵaǵa ónege bolýy tıis qoı.

Serik TEMİROV:

— Durys aıtasyz. Mine, osynda naıb ımam otyr. Aıtyńyzshy, bizde meshitte ótetin sharalarǵa, máselen, namaz, aýyzashar, janazaǵa adamdar keshigip kele me? Joq, ýaqytynda kelýge asyǵady. Endeshe jıynǵa ýaqytynda kelý qolymyzdan keledi eken. Jańaǵy toı máselesi... 3-4 saǵat kesh bastalǵan toıdyń berekesi ketedi. Kelgen qonaqtar toı tezirek bastalyp, tezirek aıaqtalsa dep otyrady. Qaı toıdy alyp qarasańyz da, mindetti túrde 1-2 dastarqan bos turady. Ár adamǵa 8-9 myń teńgeden tólengende qansha aqshanyń jelge ushqanyn baǵamdaı berińiz. Taǵam ysyrap bolady. «Tártipsiz el bolmas» demekshi, eldi tártipke uıytý mindeti - asabanyń qolynda. Kesh bastalǵan toı dastarqany úsh jarym, tórt saǵatqa sozylady, ekinshi dastarqanǵa kópshilik qala qoımaıdy. Ysyrap pa, árıne ysyrap. Ońtústik óńirde kez kelgen otbasynda qazaqtyń dástúri jaqsy saqtalǵan, ysyrapshyldyqqa jol berilmeıdi. Olarda ekinshi dastarqan degen joq. Kóbine eldiń úlkeni batasyn berip, tilegin aıtady. Al bizde qaı jaǵyn alyp qarasańyz da, elikteýshilik kóp. Dúnıe jısaq ta, kıim kısek te, bárinde de qazaqylyqtan góri ózge ultqa eliktep, ne qazaq emes, ne orys emes, túsiniksiz áldene bolyp ketken sekildimiz. Kóp rette ataqqumarlyqqa, jıǵan-tergendi shashýǵa qumarmyz. Dańǵyrlaǵan mýzyka deıdi, bizdegi meıramhanalardyń qaı-qaısy da aqsha tabýǵa qumar, biraq jaǵdaı jasamaıdy. Mýzyka úshin akýstıka joq, daýys kúsheıtkishten jańǵyryǵyp estiletin sóz, mýzyka árıne mezi etedi. Osyny jónge salsa deımin.

Eńlik JUMATAEVA:

— Áli esi kirmegen balanyń toıyn meıramhanalarda toılap, qarajat shashý kimge, ne úshin kerek? Tusaý kesse – toı, súndetke otyrǵyzsa – toı, mektepke barsa – toı, mektep bitirse – toı... bul – ysyrapshyldyq, qarjyny jelge shashý. Ári sol toılar úlken-kishige ónege bolarlyqtaı bolyp ótse birsári ǵoı. Keshigip kelý, pálenshekeńderdi kútkizý, asabanyń jattandy sózderi, ánshilerdiń jaýyr bolǵan ánderi, 15-20 adamnan shyǵyp, sóz-tilek aıtqyzý... odan basqa eshteme joq. Budan bizdiń balalarymyz, jastarymyz qandaı úlgi-ónege alyp keledi?

Saıa MOLDAIYP:

— «Uly toıdan ulaǵat iz qalady» demekshi, kez kelgen úlken isten bir ónege qalýy tıis. Jalpy, jalǵyz qazaq emes, ár eldiń ár otbasynda belgili bir ónerge degen qyzyǵýshylyq, jaqsylyqqa áýestený degen bar. Toı – kóptiki, onda halyq shyǵarmashylyǵy saltanat qurýy kerek. Meniń bir áriptesim: «Apam toıǵa baryp, án aıta almaı kelse, kóńil-kúıi túsip, renjıdi, sóılespeı qoıady» degeni bar-dy. Sol sekildi toıǵa jınalǵan qaýym arasynan kóńil kúıin dombyra únine sabaqtap, kúı tartsa, án shyrqasa, basqa da ónerlerin kórsetse, bir ǵanıbet qoı.

Eńlik JUMATAEVA:

— Ras, munyń bári - tárbıe, ónege. Áńgime otbasynan bastaldy ǵoı. Ysyrap jasap, toı qylyp túsirgen kelin sol otbasyna bereke ákelse kórim. Tánin bıleı almaǵan qyz úı sharýasyna aralaspaıdy. Balany kishkene kúninen úı tirligine beıimdep ósirý kerek. Qazir bir maqal shyqty «İshime syıǵan bala syrtyma da syıady» degen. Bul ne sóz? Bul qazirgi analardyń balasyn baqytsyz etýge arnalǵan nıeti dep oılaımyn óz basym. Qyzyn uzatqan ár ata-ana aqylyn aıtyp, qıyndyqtardy jeńe bilý kerektigin úıretýi tıis. Ózim myna Ýspen aýdany Qarataı degen aýylǵa, bylaısha aıtqanda japandaǵy jalǵyz úıge kelin bolyp tústim. Ot jaǵý, sý tasý degen turmys qıyndyǵyn kórdik, jetildik, shıradyq. Balam barǵan jerinde qınalyp júr eken dep sheshemiz tirlikke aralasqan joq.

...Balaǵa tárbıe berýde aldymen onyń tanym-túsinigin keńeıtý kerek. Muny ǵylymı tilde gnosıologıa deıdi. Onyń qaı iske beıimdiligin erte bastan ańǵaryp, soǵan baýlý kerek. Bolmys degen bar. Ol – shejire. Ony ár otbasynyń bala-shaǵasy bilgeni jón. Keıbireýler shejireni maqtanysh úshin aıtady. Joq, shejireni qyz alysyp, qyz berisý, qan tazalyǵy, tektilikti saqtaý úshin bilýimiz kerek. Ókinishtisi qazir mundaı qundylyqtarǵa mán bermeıtin boldyq. Elbasynyń «Biz aldymen sanamyzdy modernızasıadan ótkizýimiz kerek» degeni osy. Zaman talabynan qalyp qoımaıyq dep birneshe til bilip, óziniń ana tilinde shala-sharpy sóıleıtin adamdy men baqytsyz der edim.

Súleımen BAIaZITOV:

— Bul áńgimeniń bári qazaqtyń búgingi, erteńgi qamy úshin aıtylyp otyr ǵoı. Jańa bir sózde otbasynyń ysyrapshyldyqqa jol berýi týraly aıtylyp qaldy. Baıanaýyldyń J.Shanın atyndaǵy aýylynda Kálı degen jylqyshy qart boldy. Boıynda erekshe qasıetteri bar edi, jaryqtyqtyń. Qaıtqan adamdy jerleýge zırat basyna jurt mashınasy, at-kóligimen shyqqanda ol jaıaý ketip bara jatatyn. Qar borap, jaýyn quıyp tursa da jaıaý shyǵatyn. Kálı ata 97 jyl ómir súrdi. Balasy Qabdolla Smaǵulov ustazym edi. Birde odan «Atamyzǵa nege as bermeısiz? Álde men estimeı qaldym ba?» dep suraǵanymda: «Ákem qarapaıym jylqyshy boldy. Astam qylyqty, beı-berekettilikti, ysyrapty unatpaıtyn. Sondyqtan eske alýdy, as berýdi úıishilik-otbasylyq sharýa dep qaraımyn. Týǵan kúni, qaıtys bolǵanyna 10-20-30 jyl boldy degendi urpaqtary jınalyp, quran oqyp, bir dastarqannan as iship degendeı, eske alamyz. Al at shaptyryp, kisi jıyp, asta-tók etý bizdiń qanymyzda joq» degeni bar-dy.

Otbasynda balany ulttyq ádebıetpen tárbıeleýdiń orny bólek. Eńlik durys aıtady, balanyń tili qazaqsha shyǵyp, qazaqsha tárbıelenbese, ol dúbárá dep esepteı berińiz. Qazaqqa tán meıirim, ınabat, qarapaıymdylyq degenniń ózi otbasynan bastalmaı ma?!

Quralaı ÝAQBAEVA:

— Men - Shákárim qajynyń urpaǵymyn. Abaı, Shákárim atalarymnyń shyǵarmalaryn jastaıymyzdan oqyp, tárbıelendik. Sondaǵy ańǵarǵanym, úlkenderden – ata-ájeden tárbıe kórip ósken balanyń joly ashyq, aqyldy, baıqampaz bolyp ósedi eken. Abaı atamyz ájesi Zereniń tárbıesinde bolǵan. Zere anamyz zerdeli jan eken. Bolashaq aqyn ájesinen ertegi, qıssa-dastandardy estip ósken. Keıin ózi Shákárim atany tárbıeledi. Oqyp, bilim alýyna kómektesti, aqyl-keńesin aıamady. Sonaý Shyńǵystaýda jatqan Shákárim ata Mekkege bardy, Abaı atanyń aıtýymen, kómektesýimen el aralady. Parıjde bolypty. Kóp til meńgeripti. Lev Tolstoımen hat jazysqan eken. Munyń bári - balalyq kezde alǵan tárbıeden, otbasyndaǵy ónegeden. Al endi sol adamdar eseıgende kim boldy? Aqyly, danyshpandyǵymen búkil qazaqqa tanymal tulǵaǵa aınaldy. Sondyqtan balaǵa tárbıeni otbasynda berý kerek, qazaqtyń ulttyq qundylyǵyn, ulttyq kodyn bala boıyna aldymen ata-ana sińirýi tıis.

Saıa MOLDAIYP:

— Qazir qazaqy otbasynan shyqqan sábıler qazaq balabaqshasyna barǵanda oryssha sóılep keledi. Memlekettik tildegi kóptegen balabaqshalardaǵy tárbıeshiler «Ń» árpin aıta almaıdy. Kez kelgen merekelerde orystyń, ózge ulttyń mýzykasyn oınatady, bıletedi. Talaı balabaqshaǵa baryp júrip, birde-birinen qazaqtyń kúıin estigen emespin. Balabaqsha, mektepter balalardy tańerteń qazaqtyń kúmbirlegen kúıimen qarsy alsa, úzilisterde shar etken qońyraý úniniń ornyna Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Nurǵısa, Sekenniń kúılerin oınatsa... bul týraly «Saryarqa samaly» gazetinde jazdyq ta. Ata-analardan, tipti oqýshylardan quptaýlar estidik. Biraq bilim, tárbıeni basqaryp otyrǵandar selt etpedi. Bala kezden ulttyq mýzykany boıyna sińirip óspegen bala árıne shetelshil bolyp erjetedi.

Eńlik JUMATAEVA:

— Bul - úlken másele. Bir shyndyqty aıtaıyn, qazir orystildi apaılar balabaqsha, mektepti basqaryp otyr. Orystildi adam ózi sekildi maman jınaıdy. Olar qazaqsha bilmeımin demeıdi. Saıa aıtqandaı, olarǵa ózge ulttyń mýzykasy jaqyn, olardan aıyrylsa, qyzmetinen aıyrylatyndaı bolady. Taǵy bir másele – mektepke deıingi mekemelerde merekelerdi ótkizýge arnalǵan ulttyq senarı joq. Sosyn qazaqta bir qyzyq minez paıda boldy. «Ananyń balasy kisi óltirip qoıypty. Áıteýir meniń balam ondaıdan aman» nemese «Ananyń turmysynan meniń kúnkórisim táýir» deıdi. Alǵa umtylý, jaqsy bolǵannyń ústine jaqsara túsý degen bizden qalyp barady.

Súleımen BAIaZITOV:

— Ras, balaǵa ulttyń ádebıeti jaqyn. Ózimiz Esentaı Erbotın, Berdibek Soqpaqbaevtyń eńbekterin kóp oqydyq. «Meniń atym Qoja», «Ólgender qaıtyp kelmeıdi» degen shyǵarmalar ultqa jaqyndyǵymen, qyzyqty oqıǵasymen oıǵa jeteleıdi, tárbıeleıdi. Bala tárbıeleıtin oryndar qazir osyǵan mán berýi tıis.

Hasan AMANQULOV:

— Osy májiliste kópshiliktiń kókeıinde júrgen biraz másele aıtyldy. Solardyń birazy meshitke de qatysty. Qazirgi ýaqytta musylman otbasylardyń barlyǵy derlik meshitte neke qıǵyzady. Bıylǵy jyl basynan beri meshitte 540 neke qıyldy. Myna qyzyqqa qarańyz, mamyr aıynda qazaq otbasylary balasyn úılendirmeıdi. Bul endi orystyń «V mae jenıtsá – vek maıatsá» degen sózinen shyqqan. Onyń bizge múldem qatysy joq. Bul da - durys ónege tálim-tárbıe almaǵandyqtyń kesiri.

Saıa MOLDAIYP:

— Iá, bul aı qazaqtyń «Jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziler shaǵy» deıtin kez ǵoı. Byltyrǵy jınalǵan azyq-túlik taýsylyp, endi kóktemde keler jylǵa azyq qamdaý kerek. Ata-babasynan beri qaraı baý-baqshamen aınalysqan jurttardyń egiske daıyndyǵy osy aıda qyzý bastalady. Toılary bir aptaǵa sozylatyn bolǵandyqtan, egiske bóget, azyq-túliksiz qalamyz, sosyn ókinemiz degennen shyqqan yrymdary ǵoı. Ol endi bizdiń tanym-túsinigimizge jat is.

Hasan AMANQULOV:

— Mine, osyny bizdiń qazaq ta sanasyna myqtap sińirip alǵandyǵy baıqalady. Kerisinshe qazaq úshin jyl basy – dúnıe jańarǵan kóktem aılary – naýryz, sáýir, mamyr aılary ǵoı...

Serik TEMİROV:

— Keshirińiz, Hasan, sózińizdi bóleıin. Toı degennen shyǵady, qalyńdyq gúl laqtyrady, sheteldikterge elikteıdi, qyz bitken ata-ana, aǵaıyn-týysqanynyń kózinshe gúlge sekiredi, bul-ersi qylyq dep otyrmyz. Al negizinde qazaqtyń uzatylyp bara jatqan qyzy da boıjetken qurby, sińlilerine syılyq bergen. Mysaly, oramalyn syılaǵan deıdi.

Ráshıt BEKTEMİROV:

— Iá, ol bizdiń saltta bar. «Saǵan da meniń jolymdy bersin, turmys qur, bala súı» degen úlken yrym. Biraq ony úlkenderdiń kózinshe laqtyrmaıdy. Qalyńdyqtyń basyna kıgen sáýkelege qustyń qaýyrsynyn taqqan. Mine, sol qaýyrsyndy taratyp bergen. Qazir nege solaı jasamasqa?!

Hasan AMANQULOV:

— Qazir jat aǵymdar barshylyq. Jat aǵymdaǵylar meshitke kelip neke qıǵyzbaıdy. Olardyń úılenýi de ońaı, ajyrasýy da ońaı. Mynany este saqtaýymyz kerek: adamdardyń peıil-túsinigi ózgergenmen, sharıǵat ózgermeıdi. Neke – mindetti amal, toı – súnnet amal. Mindetti amal mindetti túrde oryndalýy kerek, áıtpese ol - haram. Al súnnet – adamnyń óz erkinde. Toı jasaısyz ba, jasamaısyz ba, ózińiz bilesiz. Statısıkaǵa keletin bolsaq, bizde úılengenderdiń 30-35 paıyzy ajyrasyp ketedi. Kórshi el ózbekterde ajyrasý degen óte sırek. Olardyń sany 30 mıllıonnan asty. Óıtkeni olarda ata-baba dástúri óte jaqsy saqtalǵan. Toı degenge keletin bolsaq, toı – habarlandyrý, mine, myna adamdar erli-zaıypty boldy dep jar salý, Qudaıǵa shúkirshilik etý, oǵan haramdy aralastyrmaý kerek. Qazir áıel máselesi aldyńǵy orynǵa shyqty. Ajyrassa, bala áıelde qalýy kerek deıdi. Islam dini boıynsha bala áke jaqta bolýy kerek. Ul bala 6 jasqa deıin, qyz bala 11 jasqa deıin ana tárbıesinde bolyp, sosyn óz áýletinde qalady. Endi mynaǵan qarańyz, ana balasyn bergisi kelmeıdi, bala da anasynan ajyramaıdy. Bul neni kórsetedi? Iaǵnı bizdiń dinimizde ajyrasýǵa jol joq. Balasyn qımaǵan ana, anasyn qımaǵan bala, áke – bári bir otbasynda bolýy kerek. Jalpy, áıel adam erinen bir saty keıin turýy lázim. Bizde, mysaly, er adam men áıel adam qatar kele jatsa, áıelge jol beredi, esikti ashyp aldymen áıeldi engizedi. Bul durys emes, er azamat áıeldi qorǵaýshy, esiktiń ar jaǵynda bir qaýip tursa she? Sondyqtan bizdiń sharıǵatymyz boıynsha er adam alda, birinshi júrýi kerek. Bizdiń júris-turysymyzǵa deıin shet elge eliktep ketkenbiz. Jastarǵa osyny uqtyryp otyrý kerek. Uıat, ıba, mádenıet bar jerde keleńsizdikke jol berilmeıdi.

Ráshıt BEKTEMİROV:

— Máshhúr Júsip atamyz:
Dúnıege jarasady Kún menen Aı,
Bul zaman da tura bermes burynǵydaı.
Mysaly, bul dúnıeni men aıtaıyn,
Teńeler bir zamanda kedeı men baı.
Ózgerip odan keıin zaman bolar,
Jolyna sharıǵattyń kúmán bolar.
Qyzyǵy: kári-jastan uıat ketip,
Tártipsiz, ar joıylyp támam bolar.
Úlgisiz ata menen ana bolar,
Erkekti áıel bılep dana bolar... dep jaıdan-jaı aıtpaǵan bolar.

Saıa MOLDAIYP:

— Áýlıe atamyz búgingi qoǵamdy kóregendikpen dóp basqandaı eken... Búgingi jıynda kóp másele, tipti árqaısysy jeke-jeke kóterilýi tıis jaǵdaılar sóz boldy. Qoryta kelgende bir ortaq sheshim jasalýy tıis.

Eńlik JUMATAEVA:

— Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: Rýhanı jańǵyrý» maqalasyn negizge ala otyryp, úlken bir joba ázirlesek. Ol jobada otbasy tárbıesi, ana tili, din, ulttyq rýhanıat, ulttyq óner salalary qamtylyp, júzege asyrylýy kerek. Kezdesýler, máselen, mine, redaksıa uıymdastyrǵan osyndaı dóńgelek ústel áńgimelerin balalar men jastar da estıtindeı bilim ordalaryna baryp, ótkizý qajet. Sony qolǵa alaıyq!

Ráshıt BEKTEMİROV:

— Toıǵa keshigip kelý, jalpy qazirgi toı sıpatyn sóz ettik. Sol pikirlerimiz jerde qalmaý úshin, asabalar qoǵamy qurylyp, Eńlik aıtqan jobaǵa engizilsin. Toıdy retteıtin asabalar ǵoı, solarmen biraýyzdan jumys isteý kerek. Máselen, toı shaqyrýyn taratatyn toı ıesine shaqyrý qaǵazǵa telefonyn jazyp, kelmeseńiz mynaǵan habarlasyńyz dep tapsyryp, toıdan keshikpeýdiń amalyn oılastyryp degendeı áreketterdi qolǵa alsaq... Odan soń qyz uzatyp, kelin túsirýdegi jat eldiń aǵymyna erip, túrli jaǵymsyzdyqty engizbeýge, toı dastarqanyn ysyrap jasamaýǵa el bolyp atsalyssaq, kóp máseleni qalpyna keltirer edik.

Saıa MOLDAIYP:

— Bárekeldi! Aıtylǵan sóz, pikirler sýǵa jazǵandaı bolyp qalmasyn. Qytaı oıshyly Konfýsıı: «Eń myqty zańdar - halyqtyń dástúrleri» degen eken. Eldiń úlkenderi – zıaly qaýym, qazaq baspasózi bolyp osy aıtylǵan olqylyqtardy joıyp, otbasy – qazaq tirshiligi-qoǵamymyzda ata-baba dástúrin qalpyna keltirýdi oılastyratyn ýaqyt áldeqashan jetti.

Erteńge týra qaraý úshin búgingi urpaq qazaqtyń týabitti tektiligin úzip almasaq eken, aǵaıyn!  «Dóńgelek ústeldi» úılestirgen — Saıa MOLDAIYP.

---