InfoHub Logo

Erte, erte zamanda din, musylman amanda báıbishesi erterek ólgen, óziniń de jáı-shamasy ólermenge kelgen bir shal bolypty. Shalda azǵantaı ǵana qoı, eshki maly bolypty. Ol maldy úsh balasy  jaıady eken. Sonyń ózińde ol maldy úsheýiniń kishisi jaıady eken. Úlken ekeýi erinshek, jany aıaýly eken.

         Baıqus shal aýyryp qalady. Aýyrǵan soń óletin ýaqyty jetkenin bilip, úsh balasyn shaqyryp alady.

         Sonda shal búı deıdi:

         — Qaraqtarym, mynaý dúnıeni túp-túgelimen bir qudaı ǵana bıleıdi. Ol seniń óz buıryǵynan qashqanyńdy súımeıdi. Ol eshkimge basyn ımeıdi. Jaqsylyq jerde qalmaıdy, ıman otqa kúımeıdi. Men de jartysyn keshtim mynaý jalǵannyń. Biraq bireýdiń bir sabaq jibin almadym. Nashardyń kóz jasyna qalmadym. Basqanyń baılyǵyna kózimdi salmadym. Aldaryńda júr jıyp-tergen bar malym. Búkil ǵumyr, taban et, mańdaı terimdi ózderińe arnadym. Kópten ozbasańdar da kóshten qalmaı el qataryna jetkizý edi armanym. Biraq meniń ajalym jetti, jazmyshtan ozmysh joq, jetkizeıin dep edim, biraq sol kúnge senderdi tolyq jetkize almadym. Degenmen bir qudaıdan úmit úze almadym. Qudaı taǵala keshe maǵan  túsimde aıan bergen edi: «Sen bul pánıden ketesiń. Ushpaqqa jetesiń. Balalaryńdy ýaıymdap ne etersiń. Endigi aýyrtpalyqty olar óz arqalaryna kótersin. Olardyń men bereıin keregin. Eger seniń ósıetińdi oryndasa ǵana beremin. Sen olarǵa bylaı dep aıtyp amanat et: «Men ólgen soń, sender tereń qazyp kómgen soń, úsheýiń beıitimniń basyna kelip kúzetińder» degen edi aıanynda» – deıdi.

         Sonymen shal úsh balasyna: «Ákeleriń óledi. Úsh ulym meni kómedi. Al kómgen soń qabirimniń basyna kelip úsheýiń úsh kún túneńder, sonda qudaı senderge tilegenderińdi beredi» dep ósıet aıtady. Balalary ol aqylǵa kónedi. Ákelerin arýlap, tereń qazyp kómedi. Biraq kómerin kómse de, «endi bári de bitti» degendeı úsh uldyń eresek ekeýi eki jaqqa júre berdi.

         — Áı aǵalar, toqtańdar. Bizge ákemiz sońǵy ósıetinde ne dep edi? – deıdi úsh uldyń kishisi, eki aǵasyna qarap, — Ákemiz úsheýimizge basyma úsh tún kelip kúzetip, túneńder degeni qaıda? Biz ony kúzetsek ólgen ákege saýap, ózimizge de paıda! –deıdi. Sonda eń úlken aǵasy:

         — Ákemiz solaı aıtqany ras. Kúzetip túnesek qaı-qaısymyzǵa jaqsy bolar edi, biraq men beıit basyna túneýden qorqamyn. Sen ekeýimiz birge otyryp kúzetip túnesek qaıter edi? – deıdi.

         — Joq, ákemiz úsheýiń jalǵyz-jalǵazdan túneńder dedi emes pe. Olaı bolsa men kúzetip shyǵaıyn, – deıdi. Sonymen kesh batady, ymyrt jabylady. Aınalany qoıý qarańǵylyq basady. Jym-jyrt túnek tún. Mańaıda tyrs etken dybys joq. Bala túngi salqynda jaýrap qaltyrasa da bilgeninshe duǵa oqyp, ákesine ıman tilep kórer tańdy kózben atyrady. Atqan tańnyń shapaǵymen ilesip, alty qat kókten nur shashyp kelip, balanyń qarsy aldyna er-ábzeli jarasqan bir kúreń arǵymaq kelip túsedi. Bala «Bul qalaı boldy?» dep tańdanyp turyp qalady. Sonda kúreń arǵymaqqa til bitip:

         «Bala, meniń qaıdan kelgenimdi surama. Keıin bilersiń. Meniń saǵan kómegim tıedi. Quıryǵymnan bir tal qylshyq úzip al. Janyń qysylǵanda osy qyldy tutat. Sonda saǵan men jetip kelemin»­­- deıdi de ǵaıyp bolady. Bala bir tal qylshyqty úzip alyp, qoınyna tyǵady da asyqpaı aıańdap aýylǵa tartady.

         Bala kúni boıy azǵana malyn jaıady. Eki aǵasyn jumsaýǵa aıady. Sóıtip júrgende kún batyp, kesh bolyp, tún bolýǵa taıady. Ekinshi aǵasyna keldi:

– Aǵa, búgingi kúzet seniń kezegiń, ákemiz aıtqan ósıet qaıda baıaǵy? Biraq aǵasy aıaǵy aýyryp turǵanyn syltaýratqan eken:

– Meniń beıit basyna jeter túrim joq. Senen jasyratyn syrym joq. Onsyz da jasy kelip, qazasy jetip ólgen shaldyń múrdesin bireý kelip urlap alyp keter deımisiń. Aıaǵym táýirlense erteń baryp kúzeteıin, - deıdi aǵasy.

– Oı ol qaıdan bolady? Qatarynan úsh kún kelip kúzetińder degeni qáne? Kóz ilip, kirpik ilmeı otyrasyńdar dedi ǵoı jáne. Siz bara almasańyz men-aq baryp kúzetip shyǵaıyn. Birer kún uıqyǵa shydarmyn. Uıqy degenniń ózi jartylaı ólim emes pe ? – deıdi. Osyny aıtyp, malyn qoralap tastaıdy da bala taǵy da beıit jaqty betke aldy.

Bala bul túndi de duǵa oqýmen uıqysyz ótkizdi. «Keshe tańsáride ǵaıyptan kúreń at kelip ketken edi. Búgin de keler me eken? Qaıter eken?» – dep eleńdeýmen kútti. «Aı degen at aýnaǵansha, jyl degeniń jylqy aýnaǵansha, kún degeniń kúlki ashqansha, tún degeniń túlki qashqansha» emes pe,  aqyry qysqa tún de sholtań etip, tań qylań beredi. «Áldene ǵaıyptan túser me eken?» – degen úmitpen aspanǵa qarap edi, aǵat oılamaǵan eken, altyn sáýle shashyp kelip, er-turmany jarasqan qara arǵymaq aldyna kelip tura qalady. Qara arǵymaq aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınap turyp, sózge keledi: «Bala, meniń qaıdan kelgenimdi surama. Keıin bilersiń. Meniń kelgenim týraly da tis jaryp eshkimge aıtpa. Quıryǵymnan bir tal qylshyqty úzip alyp qal. Janyń qysylsa tutat, kelermin!» deıdi de ǵaıyp bolady. Bala bir tal qara qyldy qoınyna saldy da aýylyna tartady. Tańǵy orazasyn ashqan soń az malyn aldyna salyp óriske betteıdi. Malyn jaıa júrip án aıtyp, sybyzǵy tartady. Sybyzǵynyń sıqyrly únimen neshe alýan qıalǵa batady. «Búgin tún meniń óz kezegim edi, ne bolar eken? Keleshekte meniń aldymnan nendeı taǵdyr kútip tur eken? Kúreń arǵymaq pen qara arǵymaq maǵan qandaı jaǵdaı tap bolǵanda jetip kelip kómek berer eken?» dep qıaldap oıy onǵa, sanasy sanǵabólinedi. Jaryq dúnıeniń bir kúni ótip, áne-mine degenshe kesh te batady. Kenje ul keshki asqa qatyq aırandy qanaǵat etip, malyn qoralaǵan soń eki aǵasyn jyly qymtap jatqyzyp salyp, baıaǵy kıeli qabirdiń basyna keledi.

Álqıssa, sonda jánnattan sóılegendeı sanq etip bir ún qulaǵyna jetken eken: «Qarashyǵym, taǵy da sen keldiń be? Arýaǵym razy saǵan. Alla qalasa muratyńa jetersiń. Alaıda muratqa jetý ońaı bolmaıdy. Qajyma da asyqpa, aıaǵyńdy ańdap bassań jetersiń armanyńa. Aldyńnan ońǵarsyn» – deıdi, ákesiniń daýysy eken, jazbaı tanıdy.. Bala aýyr oıda qalady. Osy úshinshi tańdy atyrsam arman-muratyma jete salam-aý dep oılaıdy. Alaıda onysy qur dalbasa eken. Ómir degen qysqa bolsa da uzaq ári aýyr jol bolady ǵoı. Endi aldymnan ne keziger eken, qıyndyq ushyrassa qalaı jeńer ekem? Qalaı degenmen de táýekel, sabyr etip tyrysyp kóreıin dep, ákesine baǵyshtap álsin-álsin duǵa oqyp, Jaratqan ıesine jalbarynady. Jalbarynyp otyryp, tańnyń qalaı atqanyn, altyn er-ábzeldi aqboz arǵymaq qaıdan, qalaı kelip oqyranyp tura qalǵanyn da bilmeı qaldy. Aqboz arǵymaqqa til bitip búı deıdi sonda:

— Bala, ata amanatyna adal, aǵa-baýyryńa jany ashıtyn aqedil jań ekensiń. Aqkóńildiń aty aryp, tony tozbaıdy degen. Men saǵan dos, serik bolaıyn. Járdemdeseıin. Quıryǵymnan bir tal qyl úzip alyp qal. Biraq men jóninde tiri janǵa tis jaryp til qatpa! –dep júrip ketip, kózden ilezde ǵaıyp bolady. Bir tal aq qylshyqty qoınyna salyp bala aýylyna keledi. Tańǵy shaıyn iship, malyn aıdap, óriske shyǵady.

Bala ánin salyp, kúıin tartyp óriste júrgende, at óksitip bireýler jetti qasyna. Hannyń shabarmandary eken:

— Sámeke hannan júrmiz. Sámeke hannyń boı jetip, tolǵan aıdaı tolyqsyp otyrǵan qyzy bar edi. Sony uzatamyz dep jatyr. Al ol qyzdyń kimdi qalaıtyny, kimge turmysqa shyǵatyny qyzdyń óz yrqyna berilgen. Qyzdyń qalaýyna kelsek, ol óziniń qolyndaǵy gaýhar júzikti astyndaǵy atymen yrǵyp kelip úsh qabat úıdiń ústinen kim ilip áketse soǵan tıemin dep otyr. Soǵan bola saýyn aıtyp, jar shashyp júrmiz, – desti.

— Alaıda sen óziń jaıaý-jalpy qoı jaıyp tabanyńnan taýsylyp júrgen jaman balasyń. Ol júzikti úsh qabat saraıdyń ústinen ilip alatyn arǵymaq túgil yńyrshaǵyń joq qalaı básekege túsesiń. Áıteý hanyshanyń ózi osy eldegi bir de bir adamdy qaldyrmaı jar shashyp habarlańdar degen soń bizdiki ánsheıin «jarlyq qatty, jan tátti», mindetimizdi oryndap júrgen ǵoı, – desti de balany kózge ilmesten jele-jortyp júre berdi.

Bala oılady: «Maǵan medet bolamyz desip ýáde bergen úsh birdeı arǵymaq bar edi ǵoı. Solardyń birin astyma minip, tik sekirip hanshaıymnyń qolynan gaýhar júzikti ilip alýǵa bolatyn-aq shyǵar. Biraq meniń ózim jas bolsam, ámbe jalańaıaq jetim bala bolsam hannyń qyzy meni mensinip op-ońaı tıe qoıar ma?» dep eki oıly bolyp, kóp alańdap, kóp tolǵandy. «Áıel zatynyń aılasy qyryq esekke júk bolady» deıtin buryńǵylar. Talaı áýre-sarsańǵa salar» – dep qobaljydy. Degenmen, aqtyq ósıetinde ákesiniń «Qarashyǵym, qajyma, qaıyspa da asyqpa, ańdap basyp alǵa umtyla ber» degeni qamshy boldy. Er isi – táýekel. Aldymnan ne kútse de kóreıin, bir qudaıǵa táýekel dep saıysqa túsýge bel býdy. Sonymen bala Sámeke hannyń saraıynyń janyna jaıaý aıańdap jalǵyz keldi. Kelse qyzyq dýman osynda eken. Jınalǵan qaranópir halyqtan jer qaıysady. Saıysqa túsip jatqan saılaýyt jigitter odan da kóp. Báriniń dámesi hannyń sulý qyzyn alyp muratyna jetý. Sol úshin janyn qıýǵa bar. Oqtaýdaı jaraǵan attar aýzynan aq kóbik shashyp, oqyranyp, kisinep oınaq salady. Óńsheń jylbýryndy, jyryndy, shabandoz jigitter attaryn yrǵytyp-shorshytyp, birinen soń biri ketip jatyr-aý, ketip jatyr. Ókinishtisi úsh qabat úıdiń ústindegi turǵan hanyshanyń qolyndaǵy júzik turmaq kóleńkesine de jeter túri joq, sekirtip baryp aǵyp ótip, bireýi at boıy ǵana qarǵytyp taǵy bireýleri omaqasa qulap túsip jatyr. Jaıaý-jalpy balany kórgen jurt:

— Myna bala da saıysqa túse me? Jaıaý sekirgeli tur ma, taıynsha buqadaı ǵana túrine qarasa she! – dep qarq-qarq kúldi. Bala ol sózderge qorlanǵan joq:

— Iá, qudaı qalasa men de baǵymdy synaıyn dep keldim, – dedi de jurt kózinen ońasha bir jerge baryp qoınyndaǵy úsh qylshyqtyń bireýin qolyna alyp, shaqpaǵyn shaǵyp tutatyp edi, aspanda tanadaı bult paıda bolyp, kózin ashyp-jumǵansha at bola ketti. Bul kúreń arǵymaq eken.

Bala kúreńniń ústine qonyp qamshyny basty. Bala záýlim saraıdyń qaq tusyna kelip,  tizgindi tartyp qalyp edi kúreń tik sekirdi. Biraq kúreń arǵymaqtyń qarymy qysqa eken. Degenmen úsh qabat saraıdyń bir qabatynan asyp baryp, jerge yrǵyp tústi.

— Áke-aý, myna jaman balany qarap qoı. Mynanyń mingeni tegin at emes eken. Júzikke jetpese de ózgelerdiń bárinen asyp tústi ǵoı, – desti. Bul kezde kún uıasyna batyp bara jatqan edi. Búgingi saıys osymen bitti. Dámegóıler uıqysyz, kúlkisiz erteńdi kútti.

 

Erteńgi saıys tańmen talasa taǵy da bastaldy. Úmitkerler tolastar emes. Tipti basqa el, basqa handyqtardan da hannyń qyzy aýzynyń sýyn qurytqan azamattar ne sekildi sańlaqtary men sáıgúlikterin saılap kelip jatyr, jan-jaqtan quıylyp jatyr. Bala asyqqan joq, saıysshylardyń ap-saby basylyp qalǵan ýaqytta keshegishe ekinshi qyl quıryqtyń bir talyn tutatyp edi, qasyna qara arǵymaq kelip arqasyn tósedi. Bala arǵymaqqa lyp etip mindi. Arǵymaq quıyndata shaýyp ekpindep kelip kókke shapshyǵanda qarap turǵan qalyń jurt qaıran qalyp aýyzdary ańqıyp qaldy.

— Oıpyrym-aý bul qaıdan kelgen keremet, tipti saraıdyń eki qabatynan asyp tústi-aý! – dep tań-tamasha boldy.

— Amal ne, úshinshi qabattyń ústine jete almady. Munyń shamasy osymen bitti, – dep ókinish bildirdi.

Al bala ókingen joq, ishti keńge saldy. Óıtkeni onyń úlken úmiti úki-tumar taǵylǵan altyn erli aqboz arǵymaq edi. Erteńindegi básekede apyr-topyr báseńdep neshe san azamattyń alaýy qaıtyp, ah urǵan sátte aqyrǵy kezekke aqboz arǵymaqty, qarǵa alyp qashqandaı jaman bala kelip tura qaldy.

— Oıbaı-aý mynaýyń kim ózi? Barmaqtaı basymen munyń da oıy bar ma han qyzynan? Áı myna túrimen dámesi zor-aý shirkinniń. Buǵan túsip qalyp pa, – dedi bireýi.

— Áı, asylyq aıtpa, qoı asyǵyn qorlama, qolyńa jaqsa saqa tut degen qaıda. Qudaı qoldaıyn dese qustaı ushyrady, qara da tur! – dedi qýdaı áppaq saqaly belýaryna túsken bir qarıa. Osy shaldyń aýzy dýaly eken, aıtqany jaz baspaı dóp keldi. Aqboz arǵymaq aqıyq qyrandaı kókke shapshyp, bıikke kóterile berdi. Balanyń qoly qyzdyń qolyndaǵy gaýhar júzikke iline ketti. Al hannyń qyzy qarshadaı balany alpamsadaı azamat dep oılasa kerek, qolyn usyna berdi de onyń tomardaı ǵana topanyn kózimen bir sholyp ótip, keıin shegine berdi. Bala shegingenine qaraǵan joq, gaýhar júzikti onyń qolynan syp etkizip sypyryp alyp ketti. Aqboz at asyqpaı jerge qonyp, joljorǵalatyp sytyla berdi. Qurttaı qujynaǵan halyq bir sát esten tanǵandaı turyp qaldy da:

— Jaraıdy, qanshama ýaqyttan bergi áýreshilik bitti. Sámeke hannyń qyzy aqboz atty balanyki boldy. «Júgirgen almaıdy, buıyrǵan qalmaıdy» degen osy, – desip jan-jaqqa tarqaı bastady.

Alaıda is munymen aıaqtalmaǵan eken. Balany qyz qomsynypty. Jarlyǵyn jarıalaýǵa umsyna bergen hannyń aldyna hanyshaıym júgire jetip:

• Dat taqsyr, han áke! – dedi.
• Aıt datyń bolsa, qyzym – dedi Sámeke han qabaǵyn túıip.

—Aıtaıyn han áke, maǵan bir sát mursat berińiz. Bul bala júldeni jeńip aldy. Alsa da astyna mingen atynyń shapshańdyǵymen aldy. Endi óziniń shalymdylyǵyn synap baryp buǵan tıeıin. Kúıeý jigittiń ol ónerin synasa Samarhan han ǵana synaı alady. Sol hanǵa jiberińiz. Tildesip kelsin, – dedi.

Qyzynyń sońǵy tileginen Sámeke han bas tartqan joq:

— Samarhan han aqyl-aılaly han dep edi, soǵan baryp synatyp kelsin. Sonan soń da otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn jasap, jalǵyz qyzymdy uzatamyn, – dep jar shashty.

Qyzdyń bul aılasy óziniń qalaýyna jaqpaǵan baladan birjolata qutylý edi. Óıtkeni Samarhan han sıqyr oqýyn oqyǵan, aldyna kelgen jandy aıamaıtyn qatygez han edi. Ol «tarǵyl mysyq!» dep aıtsa bitti sózin tyńdap otyrǵan adam, ol sózin aıtar-aıtpasta qashyp qutylmasa mysyqqa aınalyp, mıaýlap adam aldynda kiriptar bolyp qala beretin. Sámeke hannyń jarlyǵyn alǵannan soń bala úsh arǵymaǵyn jarysqa salyp, eń aldymen kelgen kúreń arǵymaǵyna erttep attandy da aıshylyq alys joldy alty mezetpen apshytyp, Samarhan hanǵa baryp jolyqty. Samarhan hanǵa taıap kele jatqanda kúreń arǵymaqqa til bitip: «Sen asa saq bol, Samarhan han áńgime aıtady.  Áńgimesine uıyp otyryp, qapy qalma. «Tarǵyl mysyq» deı bergeninde men betegeden bıik, jýsannan alasa bola qalaıyn, ústime shyǵa qal!» deıdi.

Sonymen Samarhan hanǵa keldi. Han kúreń arǵymaqty kózi shalysymen sekem aldy da «bálem seni me!» degendeıin týra áńgimesine kóshti:

«Meniń ushqan qustyń qanatyn tisteıtin, soqqan jel jetpeıtin úsh arǵymaǵym bar edi. Tańerteń turyp qarasam kezek-kezek úsheýiniń bireýi terlep qalady. Buǵan kim minip júr eken dep oılana-tolǵana júrip, baıybyna barmaǵan soń bir kúni jasaýyl, qaraýyldarymdy saraıǵa shaqyryp alyp solardan surasam bireýi til qatpaıdy. Birine-biri qaraıdy. Aıtýǵa batpaı tur-aý deımin. Aqyry olar aıtpaǵan soń sender aıtpadyńdar, olaı bolsa túgel bastaryńdy shabamyn dep qylyshymdy qynabynan sýyryp alǵanymda bireýi aldyma kelip ekbetinen jyǵyla ketip:

— Taqsyr-aı bizge aıtpańdar, aıtsańdar jazalaımyn dep edi. Aıtpasyma amalym joq. Arǵymaqtardy sizdiń toqalyńyz túnde minedi de qaıda baratyny belgisiz zym-zıa joq bolyp ketip, tań áletinde ákelip atqoraǵa qoıady – dedi. Sonymen ózimniń eńjaqsy kóretin toqalymnyń menen jasyryn isi bar eken-aý. Biraq qulaqpen estigen ótirik, kózben kórgen shyndyq. Ózgeniń aýzymen obaldy qylmaıyn dep bul istiń betin jyly jaýyp qoıdym da qatynymdy ózim baqylaýǵa aldym. Sóıtsem qoınymda jatqan toqalym meni ystyq qushaǵyna alyp balqytyp tátti uıqyǵa jiberedi eken de ózi kórpeniń astynan sýsyp shyǵyp týra attarǵa jetedi eken. Sol qupıasyn bildim de bir túni uıyqtaǵan bolyp jatyp, onyń sońynan sytylyp men de shyǵyp, ol aq arǵymaqpen sypyrta jónelgende men qara arǵymaqpen artynan utylaı qýdym.

Qatynym quıyn da quıyn zýlatyp aqqan kúıinde aıdaladaǵy bir aqboz úıge baryp túsip, asyǵys-úsigis atyn beldeýge baılaı salyp, aldy-artyna qaramastan úıge kirip ketti. Men de jettim. Attan túse salyp, munda ne jaǵdaı bar eken dep jabyqtan aqyryn syǵalap edim, ol úıde bir jigit bar eken. Áne-mine degenshe jigit te, meniń toqal qatynym da torǵaı bola ketti de úıdiń ishinde qanattarymen qaǵysyp oınaı bastady. Osy kóriniske kózim jetkenmen keıin men keri burylyp, qara arǵymaǵyma qondym da zýlatyp otyryp saraıyma kelip jatyp qaldym.

Tósegimde kózimdi jumyp uıyqtaǵan bolyp, bul endi ne ister eken? Munyń nendeı gábi bar, jyn-shaıtan ba, peri me, álde sıqyr oqýyn oqyǵan saıqal bolǵany ma dep oılanyp oıaý jatyr edim, qatynym eppen basyp kelip qoınyma kirdi. Aptyǵy basylmaǵan-aý deımin, qanshyq ıtshe qyńsylap, ystyq demin shashyp, baýyryma tyǵyla tústi. Men sonda ǵana oıanyp ketken bolyp, onyń betine jıirkene qarap, «sen?!» deı bergenimde oıymdy seze qoıdy: «Mysyq bol!» dep kórpeni silkip tastap atyp túregeldi. Men qas qaǵymda mysyq boldym da qaldym. Qaıterimdi bilmeı mıaýlap, ot basynda qalǵan-qutqandy terip jep qor boldym da qaldym. Meniń ýázirlerim, nókerlerim men kútýshilerimniń bir de biri kózine iler emes, qastaryna taıaı bersem «ket ári teksiz!» dep laqtyryp qalady kerek bolsa.

Al anaý ıen túzdegi aqboz úıdegi jigit saraıǵa kelip alyp toqalymmen qushaqtasyp, súıisip oılaryna ne kelse sony istep erkinsip aldy. Meni qýyp shyǵaryp jiberse de qalaı da bir tesik taýyp qarǵyp túsip kirip alamyn, qany qaınaǵan qatynymdy qalaı qyzǵanamyn. Meniń osy qylyǵyma tózbedi me, toqalym bir kúni meni jon terimnen qapsyra ustap aldy da «aq tós qara tóbet bol!» dep esikten shyǵaryp syrtqa laqtyryp qaldy. Aq tós qara tóbet boldym da qaldym. It qorlyqty kórip endi bulardyń qorasyn qoryp bergenshe «jaqsy ıt jemtigin kórsetpeıdi» qańǵypketip óleıin dep jolǵa shyqtym. Neshe kún, neshe tún ash, tyshqan, shegirtke aýlap jep tilim salaqtap aıdalada bezip kele jatqanymda aldymnan bir úsh úıli qoıly aýyl kezikti. Bireýi úlken úı, ekeýi otaýy eken. Men sol úlken úıdiń irgesine kelip jata ketip edim, úı ıesi aqsaqal shal meni kórip: «Bizde ıt joq edi, ıt-jeti áýlıeniń biri deýshi edi, myna áýlıeniń tuqymyn bizge qalaı berdi eken, kórim, qoraǵa aıbar bolsyn!» dep qýanyp qaldy. Úsh úıdiń qalǵan-qutqanyn men jeımin, tyńaıyp aldym. Biraq qansha ash bola tura bastabynda báıbishe maǵan sorpa-sýandy ıtaıaqqa quıyp bergende ishpep edim, ydysqa quıyp bergen soń iship aldym. «Mynaý taza ıt eken ǵoı»– dep atymdy Qutjol dep shaqyratyn boldy. Birde qoraǵa uıalas úsh-tórt qasqyr kelip kirdi. Eń joıan kókjalynyń alqymynan shap berip alyp urypedim, ózgesi zytyp berdi. Astymda qalǵan kókjaldyń baýyzdaýyn dal qylǵan soń ishin aqtaryp tastap tań atqansha qasqaıyp otyrdym. Tańerteń shal kelip jonymnan sıpap, aldyma eti kesilmegen maıly jilik tastady. Jáne bir kúni shalǵa bireýler kelip: «Aýzyńyzda duǵa-kálamyńyz bar edi, kelinimiz tolǵatyp qınalyp tur, kómektesińizshi!» dep qolqa salyp alyp júrdi. Ieme men de ere kettim. Áıeli tolǵatqan úıge shal meni erte kirdi. Qarap edim áıeldiń qaq tóbesiniń tusynda bir qara albasty otyr eken. Ol adamdardyń kózine kórinbeıtin sekildi, ars etip albastyǵa umtylǵanymda ol záre-quty ushyp, shańyraqtan shyǵa qashty. Tolǵatqan áıel «Úh» dep, bala shyr etip, jerge tústi. Úı ıesi qoradan bir semiz qoı ákelip, maǵan jaryp berdi. Semiz etke toıǵan soń álgi náresteni jáne eki kún kúzettim. Kúzetip otyr edim, ekinshi túni túndiktiń tesiginen sýbúrkit kelip kirdi. Bala kólkildep balyq boldy. Sýbúrkit ony kelip ile jónelmek bolyp edi, ars etip búrkitke aýyz saldym. Ol julqynyp qutylyp ketti. Aýzymda birneshe qaýyrsyny qaldy.

Biz aýylǵa qaıtyp kelsek shaldyń birsypyra malyn qasqyr qyryp ketipti. Malsyz qalǵan úsh úı úsh jaqqa kóshti. Men shaldyń kóshine ilestim. Osydan bylaı shal qaıda barsa sonda baryp qasynan qarys eli qalmaıtyn boldym. Birde alystaǵy aýylǵa bardyq. Onda eńgezerdeı bir aqsaqal shal bar eken, sol meni kóre salyp: «Iapyrym-aý seniń myna ertip júrgen ıtiń Samarhan han ǵoı» dedi de bir duǵa oqydy.

Áne, sonda men ıt keıpimnen ózgerip ózimnińSamarhan qalpyma keldim. Aqsaqal menen ýaqıǵanyń qalaı, qalaı bolǵanyn surap bildi. Basymnan keshkenderdiń bir de birin qaldyrmaı baıandap berip edim: «Seniń ol qatynyń jyndanaıyn degen eken. Oǵan sıqyr oqýyn oqytqan men edim. Úırengen óner-bilimin teris qoldanǵanyn qarap qoı. Men tarttyraıyn onyń sazaıyn!» dep meni alyp qalyp úsh aı oqytty. Ol maǵan sıqyrlyq, kózbaılaý degenniń úsh uıyqtasań túsińe kirmeıtin san alýan túrin uqtyrdy. Sóıtip qart ustazǵa alǵysymdy jaýdyrtyp, saraıyma qaıta aınalyp kelsem han saraı haram saraıǵa aınalyp, beıtanys jigit pen toqalym kóńil baıaǵydaı erkinsip, emeksip oıyna kelgenin istep jatyr. Sol jerde keýdemdi yza kernegeni sonsha, «Tarǵyl! ...»

Samarhan hannyń áńgimesi osy araǵa jetkende bala da qyraǵy, suńǵyla eken. Hannyń sońǵy sózin shala estisimen saraıdan yrǵyp shyǵyp, janushyra kúreń arǵymaqqa qustaı ushty. Bul sátti hannyń toqaly da kútip turǵan saq eken. Kúreń arǵymaqqa ol da júgirgen edi, úlgirmeı, tarǵyl mysyq bolyp mıaýlap qala berdi.

Bala kúreń arǵymaqqa jete bergende saraıdyń kelesi qaqpasynan júgirip kelip, aı dese aýzy, kún dese kózi bar sulý qyz artyna mingesken edi. Ol kele jatyp: «Men Samarhan hannyń báıbishesinen týǵan qyzy edim. Saǵan ólerdeı ǵashyqpyn», – dedi. Bala bul qyzdy qaldyryp ketsem be dep oılady da «Joq, óziń súıgendi alǵansha, ózińdi súıgendi al degen qaıda, ala júreıin» dep ony mápelep aldyna otyrǵyzyp aldy. Bular keshikpeı Sámeke hannyń ordasyna kelip jetti. Kelgen soń Samarhan hanǵa baryp, áńgimesin tyńdaǵanyn baıandap, oǵan kezikkenniń dáleli retinde Samarhannyń qyzyn kýáǵa tartty. Qyz óziniń aıǵaǵy retinde «Samarhan qyzy Gúljaýhar» degen jazýy bar merýert kózdi mór júzigin kórsetti.

Sámeke han ýádesin buza almady. Qyzyn uzatatyn jarlyq shyǵaryp, otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn istep, baıaǵy úsh qabat úıdiń ústinen júzigin aldyrtqan qyzyn uzatty. Biraq bala jigit alystan alyp kelgenóz qalyńdyǵy bar, ony ne qylady. Sámeke hannyń qyzyn óziniń úlken aǵasyna qosty. Qyz joldasy retinde Sámeke hannyń qyzyna ere kelgen jáne bir sulýdy ekinshi aǵasyna qosyp berip aǵaıyndy úsheýiniń toıyn qat-qabat istedi.

 

1. (Bul ertegini ákem Sátibas uly Rahmet /1902-1992/ 77 jasynda 1979 jyly 14 – qarashada nemeresine aıtyp otyrǵanda syrttaı tyńdap, qaǵaz betine túsirgen edim. Uly ákem shejireshi bolǵan. Ákem aýyz ádebıetinen habardar áńgimeshil edi. «Uly ákeń bala kezimde jylqy qarap júrip, bizdiń aýylǵa kelgende shaldar jeti kún jibermeı shejire aıtqyzǵan edi» – dep Baıtaza uly Qurmetbek marqum aıtqan. 1994 jyly uly ákemniń naǵashysy Býryltoǵaıdaǵy Ýaq rýly Satybaldy Tańqan uly aqsaqalmen áńgimeleskenimde: «Ákeń 1932 jyly bizdiń aýylǵa kelip qoı otarlatyp, bir qys ertegi aıtyp bergen edi» degen) Rahmet uly Shynaı 2013.V.8

---