Sana saýalmaı, urpaq ońalmas
Búginde adam densaýlyǵy qıýy qashýynyń basty sebebi, eń birinshi kezekte, júıkege jáne tabıǵat tepe-teńdiginiń buzylýyna (ekologıa) baılanysty ekendigin jurttyń kóbi biledi. Al júıkeni, ıaǵnı jandy bıleý úshin adamǵa sana berilgen. Neshebir dúnıeden ótken paıǵambarlar men danyshpandar adam balasyna tabıǵattyń basqa tólderinen artyq etip berilgen Sana atty uly uǵymdy jónge salmaı, sanaly da salaýatty tirlik jasamaı, óskeleń urpaqty órelilikke, salıqaly sana-sezimge tárbıelemeı, ulaǵatty da uıysqan ult atanýdyń múmkin bolmaıtyndyǵyn alǵa tartqan.
Ózgelerden esh olqy da, sorly da emes, oqsaýly da ozyq ult ataný úshin - halqyńnyń jany da, táni de saý, ata-babalardan tamyr tartyp kele jatqan qadir-qasıet, qan degender qaınap turýy kerek. Deni saý, dene bitimi dara, tekti jurtyńnyń ulandarynyń otty júzderi jaınap turýy kerek.
Al bizdiń búgingi tańdaǵy jutqan aýamyz ben ishken sýymyz, talǵajaý etken tamaǵymyzdyń sapalyq deńgeıiniń tómendigin bylaı qoıǵanda, jelkildep ósip kele jatqan jetkinshekterge sanaly tárbıe berýdegi saıasatymyz, balabaqsha, mektep, otbasyndaǵy tálim-tárbıemiz taıaz tartyp jatqan sıaqty. Bulaı deýimizge mysal da, sebep te, jaýap ta kóp.
Jastardyń basy toǵysatyn qaı jerge barmańyz, meıli ol joǵary, nemese kásiptik, orta oqý oryndary, dıskotekalar bolmasyn, tútinin býdaqtatyp temeki tartyp turatyn jas jetkinshekterge kezigesiń. Er balalar óz aldyna, qyz balalar da olardan qalyspaıdy. Olardyń arasynda esirtki, tipti odan da kúshti ýytty, sanany ýlaıtyn «dárilerdi» tutynatyndary da az emes. Esirtki tutyný degenińiz kúni búginde óndiriste eńbek etetin jastar arasynda da jıi ushyrasady. Olar ony kóbinese kózge túsip paıdalanbaǵanmen de, jasyryn qajetine jaratady, sosyn birtindep máńgúrttikke bet burady. Ol aq adal eńbek etip, arshyndap alǵa basýdy emes, áıteýir buıyrǵan jerden as iship, tek sanatta júrgendi qolaılaıdy. Jumysqa enjar, araq-sharapqa, esirtkige qumar tabansyz jastardyń turlaýsyz bolatyny, ázer dep qolyna ilikken jumystan qaǵylyp, qańǵyp qalatyny, aqyrynda bostan-bosqa sendelip, qoǵamdyq masylǵa aınalatynyn kúndelikti ómir kórsetip otyr. Bolashaq ana bolatyn, ómirge erteńgi urpaqty ákeletin balaýsa qyzdardyń álgindeı qoǵamdyq keselderge boı urýy tipti qaterli.
Deni de, jany da saý urpaq sirá da salaýatty ǵumyr keshken ata-anadan ómirge keledi. Al jannyń saýlyǵy men tánniń saýlyǵy, «saqtansań-saqtarmyn» dep Táńirim aıtqandaı, kóp jaǵdaıda adamnyń ózine, ózin-ózi bıleı, ózin-ózi zerdeleı, zertteı alýyna baılanysty. Iaǵnı, densaýlyǵyna shynaıy baılyǵym, bes kún tirshiliktegi basyma qonǵan birden-bir baǵym dep sanaly túrde qaraı alatyn adam dene tárbıesi, dene shynyqtyrý, shyńdalýmen aınalysyp, tapqan tabysyn «jyndy sýdan» góri, otbasy, bala-shaǵamen ońdy demalyp, qunarly tamaqtanýǵa, bir sózben aıtqanda salaýatty ómir súrýge arnaıdy. Eger adam shyn máninde densaýlyǵynyń jaıyn aldyn-ala oılaıtyn bolsa, qandaı jaǵdaıda da óz aǵzasyna zalal kelmeýin oılaýǵa tıis. Bul úshin kúndelikti ómir súrý saltyna aıryqsha mán bergeni maqul. Búgingideı kúrdeli naryq zamany, tehnıka ǵasyry, turmystyq túıini sheshilmegen problemalar, toı-sadaqanyń kóptigi men qozǵalystyń azdyǵy adamzat aldyna jańa keselderdi alǵa tartty. Jaıaý júristiń, qol eńbeginiń azdyǵy, jumys jáne turmystaǵy strestik jaǵdaılar, durys tamaqtana bilmeýshilik júrek-qan tamyrlary, semirý, demikpe, jaraqattanýshylyq, nevroz - júıke aýrýlarynyń keń óris jaıýyna jol ashty. Shamadan artyq tamaq jeý, túrli ádispen tátti taǵamdar jasap tutyný semirýge, qant dıabeti aýrýlarynyń kóbeıýine sebepshi boldy. Onyń ústine kúni búgingi taǵamdarda tabıǵılyq jaǵy tapshy ekeni daý týdyrmaıdy. Bul rette saýda tóńiregindegilerdi komersıalyq maqsat kóbirek tolǵandyrady. Olar taýardy kóp qylyp shyǵaryp, uzaq saqtaý joldaryn oılastyrady. Shetelderden ákelinip jatqan túrli taǵamdardyń barlyǵyna da qosymsha konservanttar qosylǵan ári tutyný merzimderi de ótip etken. Mine, bizdiń kúndelikti tutynyp júrgen tamaǵymyzdyń túri osy. Sodan da kelip beloktar men vıtamınderdiń, adam aǵzasyna qajetti basqa da mıkroelementterdiń jetispeýinen adam álsireıdi. Sondyqtan da táýelsizdikti enshilegen elimizde durys tamaqtanýǵa, dene tárbıesine, qoǵamdyq zıandy keselderden aýlaq bolýǵa bala jastan baýlýdy júzege asyrý - asqaraly mindet. Kóbinese as ázirleýde jaýapkershilik júgin moıynǵa iletin áıel-arýlar qaýymy da bul máselede, ıakı nárli tamaq daıarlaýda saýat kózderin asha túskeni paıdaly bolmaq.
Jalpy qaı iste de salaýattylyqtyń aldy - saýattylyq, sanalylyq bolatynyn qaıta-qaıta qadap aıta berýge týra keledi. Óziniń jeke basynyń, úı - oshaǵynyń, qyzmet ornynyń sanıtarlyq-gıgıenalyq jaǵdaıyna kirshiksiz qaraıtyn jerlerde densaýlyqqa kirbiń-kireýke túse qoımaıdy. Bul jerde de árkimniń abaı bolýy, saqtyǵy týraly aıtpaı ketýge bolmaıdy. El ishi bolǵasyn da toı-sadaqa kóp, asty bir tabaqtan qolmen jeıtin jaǵdaılar bolyp turatyn sharýa. Al osyndaı kópshilikpen jaqyn aralasqan tustarda gıgıenalyq talaptar saqtalynbaı qalyp jatsa, juqpaly arýlarǵa boı aldyryp qalýyńyz ábden múmkin. Bizdiń ólkemizde de týberkýlez, gepatıt, ish-ishek aýrýlary, taǵy basqalarynyń kóbirek kezdesetini osyndaı sebepterden týyndaıtynyn jasyrýǵa áste bolmaıdy. Aýyrmaý kerek, aýyrdyń eken, elge zalalyńyzdy tıgizbeı, ýaqtyly jatyp emdelgen jón.
Sońǵy mezgilderde dinimizge, dilimizge, ata salt, ata dástúrlerdi tereńnen uǵynýǵa betburys jasadyq. Sanamyzǵa sáýle kirdi. Osy jyltty óshirip almasaq eken. Ulttyq ulaǵatymyzdy túgendeıik te, meńgereıik te. Jan-dúnıemiz taza, ımandy, barǵa qanaǵat etken, barshaǵa aq tilek jaýdyryp, jaqsylyq tilegen (qoldan kelgeninshe jaqsylyq, qaıyrymdylyq jasaǵan) adamdar bolsaq, Alla taǵala jolymyzdy ońǵaryp, isimizdiń sátin salyp turatynyna kúmánmen qaraýǵa bolmaıdy. Ózgege jamanshylyq oılap, qyzǵanysh pen kúndestik týǵyzý, jeń ushynan jymdasqan, jemqorlyqpen jalǵasqan baılyq pen baqastyqqa boı urý, tasyrlyq pen toıymsyzdyqqa uryný bir kúni bolmasa bir kúni aıaǵyńyzdy aspannan keltiretinin uǵyna júrý artyq emes. Úndilik medıtasıa (ıogtar), Evropa ǵalymdary usynǵan tásilder (aýtagendik jattyǵýlar) adamnyń ózin-ózi meńgerýi, qaıǵyda da, qýanyshta da ózin-ózi bıleı bilýiniń zor mańyzyn aıqyndaı túsedi. Óz jan-dúnıesiniń tazalyǵyna, óz aǵzasynyń kináratsyzdyǵyna, boıynyń sergek, oı-sanasynyń salýaly ekendigine sengen adamdar iste de alǵyr ári bekem, qabiletti de qaýqarly keledi. Ondaılar aınalasyna, qoǵamǵa da ońdy jaǵynan yqpal etedi, ózgelerdi de ózine tartady, baýraıdy, sharapatyn tıgizedi. «Jany saýdyń - táni saý» dep te atam qazaq teginnen-tegin aıtpasa kerek.
Syrttaı nazar aýdaryp qarasańyz, búgingi bizdiń jurtymyzdy - baıyn da, jarlysyn da, hanyn da, qarasyn da ultymyzdyń, jurtymyzdyń saýlyǵynan góri kúıbeń tirlik, kúnkóris, búgingi kúnmen aldaný aldarqatyp júrgendeı seziledi. Qudaıǵa shúkir, degenmen, azdy-kópti ilki izdenis, baǵdarlarymyz da joq emes. Aıtalyq, mektepterde osynaý biz aıtqan áńgimelerdi zertteıtin «Valeologıa» páni mektep baǵdarlamasyna enýi kóńilge kóp úmit uıalatady. Ókinishke qaraı, jaǵymdy jańalyqtyń janynda problemasy qosa júretini qınaıdy. Oqýlyq tapshylyǵy men mamandar jetpestigi kóp jaǵdaıda qolbaılaý bolmaı tura almaıdy. Salaýatty ómir saltyn ornyqtyrýǵa arnalǵan ortalyqtyń da qoly qysqa, qarjysy joq. Aýdandarda ashylǵan osy baǵyttaǵy kabınetter jabylyp ta úlgerdi. Aýdan, qala ákimderiniń irgeli iske nemketti qaraýy salaýatty ómir saltyn ómirimizge engizýdegi, reforma júrgizýdegi solqyldaqtyq pen dármensizdikti aıqyn ańǵartady.
Al «birinshi baılyq - densaýlyq, ekinshi baılyq - aq jaýlyq, úshinshi baılyq - on saýlyq» ekendigin ertede paıymdap ketken halqymyzdyń salaýatty ómir súrip, sanaly ǵumyr keshýi, tirliktegi oı - óre, mádenıet, talǵam tarazysynyń ósýi kesheýildeýge, keri shegerýge bolmaıtyn keleli sharýa ekendigin kesh túsinip qalmasaq bolǵany.
4. 02. 2000 jyl.
You Might Also Like
