InfoHub Logo

halqymyzdy eldikke, egemendikke bastaıtyn uly kúsh

1. 47-jataqhananyń «jyry»...

Ulttyq rýh pen namys — kıeli uǵym. Adam boıyndaǵy mundaı asyl qasıetter týraly oılaǵanda baıaǵy batyr babalardan bastap, kúni keshegi Almatydaǵy Jeltoqsan oqıǵasy, odan beridegi Jańaózen qalasynan bastaý alatyn bizdiń oblysymyzdaǵy dúrbeleńder eriksiz oıǵa oralady. Qazirgideı Aqtaý qalasynyń 45 jyldyǵyn, oblysymyzdyń 35 jyldyǵyn atap ótemiz dep jatqan mereıli tusta ótkenniń keıbir kórinisteri men sabaqtaryna da oı boılatyp, búginimizdi de saralaı túskenimiz jón sıaqty.

Aqtaý týraly oılaǵanda, bul qalanyń birazǵa deıin Shevchenko atanyp kelgenin barshamyz bilemiz. Árıne, osynaý darhan dalany qazaqqa kózsiz batyrlyqpen alyp bergen jergilikti ulttyń dańqty bahadúrleri men almas qylyshtaı jarqyldaǵan azýly shaıyrlary nazardan tys qaldy. Osy óńirde ata-babalary ǵasyrlar boıy balyq aýlap, mal baqqan, jasanyp jaraq asynyp, sán-saltanatty ǵumyr keshken jergilikti halyqtyń urpaqtary kóz aldynda ata-baba zırattary jermen-jeksen bolyp qana qoımaı, qalany kelimsekterdiń bılegeni jáne onyń ataýynyń da ózgerip ketkenine qatty qynjylýmen boldy.

Alaıda, 360 áýlıeli, Beket urańdy el tynysh jata almady. Tabıǵatyna saı tarpań minezdi ólkeniń Adaı bolysy, Adaı ýezi, Adaı revolúsıalyq komıteti atanýy da jáıdan-jáı emes-ti. 1970-1973 jyldardaǵy aq patsha ozbyrlyǵyna qarsy Isa-Dosan kóterilisi, 1930-jyldardaǵy Adaı kóterilisiniń burq ete túsýi de buǵalyqqa kónbeıtin tentektik pen tektiliktiń kórinisteri edi.

Ón boıyna bar baılyqty búkken abyz Mańǵystaýdyń óz aldyna shańyraq kóterip, týyn tikteýine halqymyzdyń danyshpan oıly ǵulama azamaty Dinmuhammed Ahmetuly Qonaev zor eńbek sińirdi. 1973 jyly boı kótergen oblysqa birinshi basshy bolyp kelgen Tutqabaı Áshimbaev erterekte Alataý-SHý aımaǵynda qalyp qoıǵan Adaıdyń bir jurty Muńaldyń Alaqunany (Uly júz — Úısindegi Quramanyń quramynda) ekendigin aqsaqaldar aldynda moıyndapty degen de áńgime bar. Oblystyń derbes shańyraq kóterýimen qatar ult mádenıetin kóterý, óndiristik kásiporyndarǵa jergilikti ult jumysshylaryn tartý sekildi máseleler jıi qozǵalyp jatty. Bul másele oblysqa Salamat Muqashev basshylyq jasaǵan jyldarda da tótesinen qoıylyp kelgeni jasyryn emes. Alaıda, iri zaýyttarǵa jergilikti ult ókilderi biren-sarandap qana synalap kirgeni bolmasa, negizinen burynnan qalyptasyp qalǵan júıe, Ortalyqtyń óktemdigi, qupıa ataýlydan qazaqtardy aýlaq ustaý kózqarasy mini quramaı kúni keshege deıin saqtalyp turdy. Oblystyń qurylýyna baılanysty qazaqtardyń qalaǵa kelip, sharýashylyqtyń san-salasynda eńbek ete bastaýy qarqyndy sıpat alǵanymen qalany ustap turǵan alpaýyt zaýyttarǵa mańaılaı almady.

Ol kezdegi qalanyń bir ortalyǵy - qalalyq saıabaqta keshke jastardyń bı dıskotekasy bolatyn. Bul jerde, shyny kerek, sol mańaıda ornalasqan, úsh bólikten turatyn 47-jataqhanada ómir súretin syrttan kelgen orys tildilerdiń, Qap taýynan kelgenderdiń sany kóbirek bolatyn. Ásirese, keshki 5-terde qazirgi «Jelezkaǵa» jumysshy poıyzdary (elektrıchka) kelip toqtaǵan kezde, odan túsken qalyń nópir arasynda ilýde bireýi bolmasa, kileń ózge ulttyqtar sol 47-ge qaraı bet túzeıtin. Bul jataqhananyń mańynda, shyny kerek, tóbeles te bolmaı turmaıtyn. Bir mysal keltire keteıin. Osy jataqhanada jergilikti polıtehnıkalyq ınstıtýt fılıalynda oqyp, ATZ-da (azot-týk zaýyty) jumys jasaıtyn shaıyrlyq Asqar esimdi aǵamyz da turatyn. Ózimnen sol Shaıyrda eki klass joǵary oqyǵan Asekeńe men anda-sanda baryp habar alyp, ekeýmizdiń azdap boı jazatynymyz bar-dy. Bir kúni osy jataqhana aldynda taǵy bir tanys qazaq jigitin ushyratyp qalyp, Asqardy suraǵanymda, ol máz bolyp, aýzyn jımaı Asekeńdi maqtasyn bir kelip!

— Asekeń naǵyz er eken! — deıdi ol. — Ákelerin tanytty, — dedi sosyn.

— Áı, ne boldy, júr oǵan baraıyq, — deımin.

— Tyńdap al, — deıdi álgi dos. Túski as kezinde asqanada qatty tóbeles boldy. Uzaq-sonar kezekte turǵan Asekeń taýlyq jigitterdiń birinen soń biri kezeksiz alǵa ozyp, yrjańdap, jeligip turǵanyn baıqady. Biraz shydap turǵannan keıin, tosynnan kelgen taǵy bireýine artqa baryp kezekke turǵany jón ekendigin eskertti. Anaý aıtqandy tyńdaýdyń ornyna ózeýrep ózine tap berdi. Sol kezde Asqar ony ıektiń astynan bir soqqanda murttaı ushty. Sodan bes-alty taýlyq jigit Asekeńe tap berdi. Asekeń eki úsheýin qolyńdaǵy podnosymen, bir-ekeýin judyryǵymen uryp talqanyn shyǵardy...

Bylaı qaraǵanda, bul bir tentektik tóbeles sıaqty. Biraq, bul ulttyq namys edi. Óıtkeni, sál bos, qorqaq bolsań, áli jetken basyńa shyǵaıyn dep tur ǵoı. Árıne, búginde onyń barlyǵy ásireleý sıaqty bolyp kórinýi de múmkin. Alaıda, aqıqatty aıtyp, odan ashshy sabaq alǵannan utylmasaq kerek. Óıtkeni, búgingi jahandaný zamanynyń ózi «bóri minezdi» talap etip tur...

2. Shovınısik kózqarastyń jeńilisi

Al sol ózge ult ókilderiniń uly shovınısik kózqarastarynyń sanadan sógilýine sebepshi bolǵan qazaq halqynyń qaharman perzenti Saıyn Nádiruly Shapaǵatov artyq týǵan asyl azamat edi. Búgingideı ózgeniń eńsesi túsip, ózimizdiń eńsemiz bıikteýinde osynaý ozyq oıly, naǵyz batyrdyń eńbegi ulanǵaıyr. Bul qalaǵa sońǵy on bes jylda kelgender mundaǵy revolúsıalyq tóńkeristerden habarsyz bolýy kádik. S.Shapaǵatovtyń jáne ol quryp basshylyq jasaǵan «Parasat» qoǵamynyń bútindeı aımaqqa, onyń ishinde qazaqtar men qalyń buqaraǵa yqpalynan seskengender oǵan talaı jerde opasyzdyq jasaýdan taıynbady. Mol bilim-bilikpen, sportpen, tereń tanym-túsinik, ómirlik mol tájirıbemen qarýlanǵan, munaıdyń qara qazanynda qaınap, saıası uıymdardyń talqysynda shyńdalǵan qoǵamdyq-saıası qaıratker Saıyn Nádiruly eski júıeniń qursaýynyń sógilip, shovınızmniń tamyryna balta shabylýyna, jergilikti ulttyń aıdarynan jel esýine birden-bir sebepshi azamat edi. Ol osynaý tar jol, taıǵaq keshýde óziniń saıası qarym-qabiletin sheber paıdalanyp, qazaqtardyń ulttyq sana-seziminiń ósýine, al ózge ulttardyń abaılap sóılep, aqyryn júrýine túrtki boldy. Sákeń sol kezdegi alpaýyt zaýyttardyń basshylarymen kózbe-kóz sóılese otyryp másele qoıyp, qazaq kadrlarynyń irgeli óndiristerge kóptep tartylýyna, ólkede áleýmettik ádilettiliktiń saltanat qurýyna jol ashty. Sol kezdegi qala basshysy N.Baevpen prınsıpti turǵyda sóılese otyryp, munda taza qazaq mektepteri, aralas mektepter, qazaq bala baqshalary, ulttyq óner mektebiniń, jabylyp qalǵan qazaq gazetiniń qaıta ashylýyna muryndyq bolyp edi. Qoshqar ata, Alty qulash áýlıege alǵashqy senbilikterdi uıymdastyrýǵa uıtqy bolǵan da osy azamat.

Ólkemizge alǵash at basyn tiregen El basshysy Nursultan Nazarbaev Saıyn Nádirulynyń eldik isterimen tanysyp, mundaı qoǵamdyq qozǵalystardyń qazaq memlekettiginiń qalyptasýynda, táýelsizdik tuǵyrynyń tiktelýinde róli joǵary ekendigin ashyq aıtqan bolatyn.

Búgingi urpaq sonaý 90-jyldardaǵy Jańaózende bolǵan qandy qyrǵyndar men Aqtaý, Jetibaıdaǵy kóshege keltirilgen tankiler men bronetransporterler týraly kóz aldaryna eshteńe elestete de almaıtyny belgili. Alaıda, munyń barlyǵy aqıqat edi. Qalada komendanttyq saǵat jarıalandy. Osynaý ulttyq órleýdiń nátıjesinde biz jeńiske jettik. Qazaq óz jerinde erkin júretin boldy jáne rýhy da, sesi de kúsheıdi.

3. Abaı saraıynda

Oblys ortalyǵyndaǵy eń bir tamasha ǵımarat — Abaı atyndaǵy mádenıet saraıy bolyp qala beretini daýsyz. Osy kıeli shańyraqta 1988-1990-jyldarda eki jyldaı jumys jasaǵanym ári úlken ómir mektebi, ári óz halqymnyń rýhynyń ósýine sál de bolsa ózindik úlesimdi qosýǵa meılinshe talpynǵan jyldarym boldy. Buǵan deıin munda qazaq rýhy kirmegen-di. Almatydan issaparmen kelip, Aqtaý meımanhanasynda jatyp, tek tanysý úshin kirip-shyǵýǵa kelgen belgili jazýshy S.Elýbaevtyń ultymyzdyń uly aqynynyń esimin ıelengen kıeli shańyraqta qazaq óneriniń ısi de shyqpaǵanyna qynjylyp, túńilip ketetin tustary osy. Osynaý jumysqa kirgesin eń birinshi qazaq tilinde án, bı, poezıa, basqa da tanymdyq úıirmeler ashyp, ólkedegi belgili ónerpazdardyń shyǵarmashylyq keshterin ótkizýdi bastadyq. Munda sol kezde S.Shákirat, İ.Shyrtanov, G.Seıitjanova, J.Seıitov, A.Kómekov, taǵy basqalarynyń shyǵarmashylyq keshteri ótti. S.Shákirat pen balalaıkashy V.Maksútınniń birlesken konsertinde eki aspaptyń úndesýinde álemdik shedevrler de, qazaq, orys sazdary da kóptep oryndaldy. Bul ózge ult ókilderimen dostyq qarym-qatynastardy damytýǵa ǵana emes, dombyranyń qadir-qasıetin ózgelerge tanytýǵa úlken ıgi yqpalyn tıgizdi. Abaı atyndaǵy mádenıet saraıynyń sol kezdegi dırektory V.I.Onánov bir-birimizben jaqsy til tabysqanymyzdan keıin qazaqtyń ónerine barynsha qamqorlyq jasaı bastady. Abaıdaǵy barlyq óner ujymdary derlik ózderiniń repertýaryna qazaq ánderin qosýǵa májbúr boldy. Negizinde olardyń bári de mádenıetti adamdar edi, qazaq mýzykasyn engizýden áste qashqan joq. Áńgime sol olarmen til tabysyp, sóılese bilýde edi. Alla Vasılevna Svıtnevanyń drama úıirmesinde de qazaq jazýshysynyń dramalyq shyǵarmasy sahnalanyp, onyń bas keıipkeri rolinde qazaq jigiti oınady. Saraıdyń ishki kire berisine uly aqynymyzdyń qola bústi qoıylyp, astyna bir shýmaq óleń qazaq tilinde jazyldy. Osyny kórgen PGMK partıa komıteti tóraǵasynyń orynbasary Egizbaı Satybaldıev aǵamyzdyń bizge óz rızashylyǵyn bildirgeni esimizde.

Abaıda buǵan deıin jumys jasap kelgen «Raýan» án – aspap ansambliniń jetekshisi Baýyrjan Mahmýdov, dombyrashylardy úıretetin aqmolalyq arý Álıa Sharafetdınova, terme oryndaýǵa baýlıtyn Kúnsáýle Ómirzaqova da endi burynǵydaı árbireýi jalǵyz shappaı, bastary birigetin, ulttyq máselelerge uılyǵatyn boldy.

Sóıtip júrgende, Á.Sharafetdınova ekeýmizdiń qolǵa alýymyzben Aqtaýda, Abaı saraıynda tuńǵysh ret«Tamasha» qoıylymy ótti. Ony sahnaǵa shyǵarý úshin kúnde jumystan keıin túngi 22-23-terge deıin Abaıda daıyndalyp júrdik. Rolderdi oınaýshylar - sol kezde Almaty estrada stýdıasynyń teatr salasyn jańa bitirip kelgen Marat Kókkózov (qazir respýblıkalyq «Tamasha» saıypqyrany), Esen Qaýynbaev, Farıda Atakeeva tárizdi jastar boldy. «Tamashanyń» senarılerine sol kezdegi ótkir til, ult máseleleri taqyryp etip alynatyn.

Abaıda júrgende bitirgen taǵy bir sharýamyz - PGMK-nyń 30 jyldyǵyn ótkizýge baılanysty bolatyn. Bul, eger umytpasam, 1989 jyldyń qyrkúıek aıynda ótti. Bir ǵajaby, osy toıda qazirgi Yntymaq alańynda kıiz úıler tigilip, PGMK -lyqtar qazaqtyń salt-dástúrlerimen alǵash tanysyp, boı úırete bastady. Abaı mádenıet saraıy dırektorynyń birinshi orynbasary Janna Abalaqova tatar kelinshegi edi, ol «Altybaqan», «Altynqabaq» sıaqty qazaqy dástúrlerdiń kórinis bergenine tańdana qýanyp júrdi. Bul merekeniń osylaı atalyp ótýine buǵan deıin alǵash osy jerde ótkizilgen Naýryz meıramynyń yqpaly tıgen edi. Soǵan sáıkes bul mereıtoı barysynda da qazandar kóterilip, dombyranyń, basqa da ulttardyń áýenderiniń shalqyǵan tusy boldy.

4. Poezıa keshinde

Aqtaý qalasynyń 30 jyldyǵy atalyp ótileıin dep jatqan tusta gazetterge habarlandyrý shyǵyp, 8-shaǵyn aýdandaǵy «Sáýle» mádenıet úıinde Poezıa merekesi ótetindigi, arý qala týraly jazylǵan shyǵarmalarǵa konkýrs jarıalanatyny habarlanypty. Aldynda ǵana Abaı saraıynda eki jyl qyzmet jasap, qalanyń mádenı-rýhanı, eldiń áleýmettik máselelerine barynsha belsene atsalysýǵa boı úıretip qalǵandyqtan bul sharadan qaǵys qalǵym kelmedi. Sóıtip, shabytty shaqtarymnyń birinde «Aqtaý — arman qalasy» atty uzaqtaý tolǵaýym dúnıege keldi.Ol bylaı bastalatyn edi:

Kıeli dalam, Mańǵystaýym meniń,

mań basqan narlar,

mańǵaz munaralar,

asaý aıdyn men

ańyzaq shóldiń,

kári taýlar men shaǵyl qumdardyń,

narkesken minez

marǵasqa erler men

túzde jortqan

taǵy ańdardyń ordasy,

Baqyt pen baılyq,

ataq pen abyroı,

dańq-mereıden

tasynyp-tasyp

tolyp bir jatqan arnasy.

Aqtaýdaı seniń

azamat tóliń

arqasyn keńge salyp bir,

jıyrmaǵa tolǵan jas arýlardyń

bolǵandaı bula qurdasy.

Aqtaýyń seniń

aq mármár keıip,

Aqshýlan tolqyn

jartasty súıip

tolqıdy,

Jaǵajaılarda

shaǵalalardyń shańqylymenen,

aqqý-qazdardyń qańqylymenen

qıalyń júzip,

oıyńyz alys shalqıdy.

Aqtaýǵa kelseń

armannyń qalqyp

súńgýir syndy

zaýlaǵan júıtkip

qaıyǵymenen,

Syrlasqyń keler

symbatty, sulý,

sylqymsyp kúler

buralǵan sıqyr qaıyńymenen...

Bir qyzyǵy, men osy óleńdi «Sáýleniń» foıesinde jaıylǵan dastarhan basynan turyp baryp, mıkrofonmen oqyǵanymda, osy jerdi toltyryp otyrǵan kileń orys tildi aqyndar sózderin túsinbese de, uıyp tyńdap, jelpine qol shapalaqtaǵany bar. Baqsam, bizdiń qalada orys tilinde óleń jazatyndar kóp eken. Bir-ekeýi tildeı ǵana kitapshalaryn qoltańbalarymen usyndy (úıimde áli saqtaýly). Óleńin de, ánin de orys tilinde ózi jazatyn bard qazaq jigiti gıtaramen óz shyǵarmalaryn oryndady. Taǵy bir qyzyǵy, osy jerde óleń oqyǵan jalǵyz qazaq bolsam da, qazylar maǵan ekinshi oryn berdi...Al sol jerde men barmaı qalsam, ol jerde qazaq rýhy kóterilmes edi. Ol kezde bul qalada bizdiń ulttan aqyndar da saýsaqpen sanarlyqtaı biren-saran ǵana-tuǵyn.

5. Qazirgi Aqtaýǵa qarap...

Búgingi Aqtaýdyń beınesine kózimdi salyp oı boılatsam, dym bilmegendeı tompıyp tur. Oıdan-qyrdan aǵylyp jatqan kóshi-qon, oralmandar...Árıne, aǵaıynnyń, qandastyń jattyǵy joq. Kele bersin, óse bersin, óne bersin. Alaıda, osylardyń barlyǵyn eldi, jerdi, turǵylyqty halyqty syılaýǵa, ádepti, mádenıetti bolýǵa, «esikten kirip tórge umtyla bermeýge», kisimsip bosqa aýyzdy beker kermeýge degen sıaqty qalaı úıretýge, baýlýǵa bolady? Teginde pende balasy kóp nárseni ózinen bastaǵany, sabyrǵa júgingeni, ańdap sóılep, abaılap basqany lázim ǵoı. Myqtylyq óz halqyńa, óz elińe aq adal qyzmet jasaýda.

Elge qurmet — tilge qurmetten bastalady. Al bizdiń qala kóshelerinde orys, aǵylshyn tilindegi jarnamalar, qate nemese orasholaq jazylǵan jarnamalardan kóz súrinedi.

Nemese, ulttyq tabandy ıdeologıanyń joqtyǵynan jastardyń kez kelgen nársege eligýi basym. Aıtalyq, orys tilindegi gazettiń tilshisi óz maqalasynda «V nasheı je strane Den svátogo Valentına nabıraet vse bolshıı razmah» dep asqan maqtanyshpen habarlasa, «Nash gorod» basylymy «Nastýpılı poslednıe chısla oktábrá, ı gorod snova otmechal polúbıvshıısá nasıonalnyı prazdnık. Oı, ogovorılas, Helloýn ılı Den Vseh Svátyh prıshel k nam ız-za rýbeja, no bystro, prıjılsá ı teper otmechaetsá kak rodnoı, narádý s drýgımı narodnymı prazdnıkamı...», dep soǵady. Masqara ǵoı. Biz joǵaryda osydan jıyrma jyl buryn orys tildilerdi qazaq dástúrine tartqanymyz, qalaı qazaq rýhyn kótergenimizdi aıtsaq, al endi egemendik jaǵdaıynda mynadaı oıyna ne kelse sony jazyp, kózdegen maqsattaryn ashyq júzege asyrýyna jol berip qoıyp otyrǵanymyz qalaı?! Keshe úıime bir orys qyzy kútpegen jerden telefon soqty. «Qaıyrymdylyqqa qalaı qaraısyz?» dep surady orys tilinde. «Bári de otbasyndaǵy tálim-tárbıege baılanysty» dedim men. «Al siz kim bolasyz?» degen saýalyma, «Bul Iegova» uıymynan edi. Bıblıadan biraz joldardy oqyp bersem qalaı qaraısyz?» dep aıdyń kúniniń amanynda dinı ýaǵyz júrgizip tur. Jáne aıtady: «eldiń bárine, qolyma túsken telefondardyń bárine telefon soǵyp, «Bıblıamen» tanystyrǵym keledi» deıdi eshteńe jasyrmaı. Telefonyn suradym: 43-86-02 eken. Endeshe, tıisti organdar bul máselemen shyndap aınalysqany jón bolar. Álgindeı Valentın, Helloýn, Iegovo degen pálelerdi urpaq sanasyna sińirmeı, áý bastan alastaǵanymyz jón bolatyn sıaqty. Onyń esesine ulttyq óner, salt-dástúrlerdi keńinen nasıhattaýǵa tereńnen baǵdarlama jasap, mán bergenimiz maqul. Óıtkeni, jekelegen keshter men konserttik qoıylymdar qansha ótkenimen de ol qalanyń ulttyq bolmysy men mádenı óresine, ıaǵnı bizdiń ulttyq rýhymyzǵa negiz bola almaıdy ǵoı. Endeshe, ne isteý kerek? Oılasý kerek, aǵaıyn!

12.03.2008 jyl.

---