Satylmaǵan ne qaldy?
Kamalǵa hat
Qadirli Kamal!
Maǵan jazǵan sońǵy hatyń («Egemen Qazaqstan», 21-tamyz, 1996 j.) men alǵashqy «Qazaqstan. XXI ǵasyr» atty maqalańnyń arasy jer men kókteı.
Alǵashqy maqalańda sen Kúnniń kózinen shylym tutatyp turǵandaı asqaq ediń. Sońǵy hatynda sen, Kamal, perishteler mekendegen Kóktem tómendep, kúnákarlar jaılaǵan Jerdiń betine jaqyndaǵan syńaılysyń. Óıtkeni Jezqazǵan, Óskemen, Sokolov-Sarybaı, Pavlodar, Qaraǵandy óńirlerindegi óndiris alyptarynyń áldekimderdiń qolynda ketkenin jáne olar bul shylqa baılyqtan qazynaǵa qosymsha kún salyǵyn tólemeıtinin, ónimdi ne isteımin dese de óz erikteri ekenin, olardyń isine biz aralasa almaıtynymyzdy óte bir ókinishpen jazypsyń.
K,oı sany oısyrap kemýi saldarynan barlyǵy bir mıllıonǵa jýyq mal baqqan qazaqtyń jumyssyz qalǵanyn anyqtapsyń.
Tipti bir kezde bizde elý mıllıon kús ósirilse, qazir jıyrma-aq. mıllıon qalǵanyna deıin bilesiń. Qoıdyń jóni bir bólek, ol úkimettiń qaharyna ushyrady. Al taýyqqa ne bále kórindi? Nege óspeıdi? Qorazdary qyrylyp qalǵan ba?
Onyń esesine Amerıkadan jetken boryqtaı dáý taýyqtardyń san etin qymbatqa satyp alasyń. Al bizdiń baıaǵy qazaqtar Áldeqashan aıtqan: «Teńizdiń ar jaǵynda bir sıyr seksen tıyn deıdi. Qurysyn, ákelýi ıtten qıyn deıdi», — dep. «Alystan ar-balaǵansha, jaqynnan dorbala», — degendi de sol baıaǵy babalar aıtqan. Al olar bizden áldeqaıda aqyldyraq, ásirese ımandyraq bolǵan tárizdi.
Kamal myrza, biz ekeýimiz asa bedeldi «Egemen Qazaqstan» gazetiniń betinde hat jazysqanymyzǵa biraz boldy. Bul ekeýimizdiń jeke basymyzdyń tirshiligi emes ekeni beseneden belgili. Biraq osy jazǵan hattarymyz asa bıik mártebeli Prezıdenttiń. nazaryna túse me eken? Úkimet basshysy ne oılaıdy? Ekonomıkalyq saıasat, qalaı bolǵanda da sol azamattyń ýysynda ǵoı...
Kamal, sen sońǵy hatynda asa qasıetti esimderdi: Álıhan Bókeıhan, Turar Rysqululy, Smaǵul Sadýaqasuly, taǵy basqalardy atap, olardyń eren erlik isterin eske salypsyń. Raqmet.
Álıhan Bókeıhan bolsa, sonaý 1910 jyldyń ózinde-aq qazaq maldan aıyrylsa, jerden aıyrylsa, qalaǵa qaraı aǵylyp, proletarıat qataryn kóbeıtetinin kóregendikpen jazyp edi. Dál sony qazir kórip otyrmyz.
Turar Rysqululy bolsa, aýyl sharýashylyǵyn, onyń ishinde mal sharýashylyǵyn órkendetý úshin úkimet tarapynan kóp qoldaý qajet ekenin udaıy aıtty.
Al Smaǵúl Sadýaqasuly Goloshekınniń jaǵasyn jyrta, jaǵyn aıyra júrip, «eldiń baı bolýyn kózdeıtinin, sondyqtan ókimetten qoryqpaı mal-múlikti kóbeıtý kerektigin, qyzmetkerlerdi kazaktan alý jáne keńseni qazaqtandyrý qajettigin... kelimsekter ıelengen jerdi kazak halqyna áperý úshin kúresetinin aıtady» (Dıhan Qamzabekuly. «Smaǵúl Sadýaqasuly». 166-bet).
Elimizdiń eren uldary aýyl qamyn osylaı jegen. Al búgingi bilgishter jerdi satý kerek dedi. Jer satylsa, satylmaǵan ne qalady? Satylyp jatyr. Zaýyttar, fabrıkter, kenishter, shahtalar... Qazaqstan áýe joly satyldy.
Memleket qazynasyna odan ne túsip jatyr? Bilmeımiz. Satylyp jatyr. Bıt ekesh bıtke deıin satylady. Bir bıt qara bazarda bes júz teńge. Úsh bıt bir myń bes júz teńge. Semiz bir qoıdyń kuny. Bıt qymbat. Óıtkeni bizdiń dárigerler jaza almaıtyn sary aýrýdy (gepatıt) bıt jazady-mys.
Satylyp jatyr. Balalar baqshasy, kitap magazınderi... Biletin shyǵarsyn, Kamal, astanadaǵy Panfılov kóshesi men Tóle bı kóshesiniń qıylys buryshynda buryn úlken kitap dúkeni bar bolatyn. Jaqynda kirip barsam: kireberis bosaǵada aıadaı jerde ǵana kitaptar tur da, eki jaq kanatta, tórde túrli taýarlar, onyń ishinde Ispanıadan kelgen, baǵasy on eki myń teńgelik qulyp, t. b. kákir-shúkir. Kitap baıǵus búrisip bosaǵada tur. Arasynda qazaqshasy múlde joqqa tán.
Taǵy da kitap degennen shyǵady. Baıaǵyda bizdiń asyl aǵalarymyz, ásirese Ǵabıt Músirepov kúrespen alǵan Jazýshylar úıi de qolda ketip, áıteýir áreń qaıtqan sıaqty. Biraq daý-damaı áli bar kórinedi.
Jazýshy degen halyqtyń jaǵdaıy qandaı? Kim ne jazyp jatyr? Jarq etip kóringen jaqsy týyndylar bar ma? Tatymdy týyndy týdyrý úshin jazýshyǵa, jalpy óner adamyna qandaı qamqorlyq kerek — bul máselemen shuǵyldanyp, búge-shigesin bilip otyrǵan úkimet adamy joq. Osy salaǵa qamqorshy degen vıse-premer Imanǵalı Tasmaǵambetov, meniń paıymdaýymsha, tek Densaýlyq saqtaý mınıstriniń qyzmetin atqaryp júrgen sıaqty kórinedi. Ol oblystardy aralaý naýqanyn ótkizdi. Maqsaty «strahovaıa medısına» degendi nasıhattaý boldy. Imanǵalı jazýshylarmen kezdesipti, áńgime aıtypty, qalamgerlerdiń jaı-kúıimen tanysypty, ıdeologıa salasynda keleli pikirler aıtyp, rýhanı álemdi úıirip áketipti degendi estimedik.
Obaly ne kerek, uly árýaqtarǵa: Abaıǵa, Jambylǵa úkimet taǵzymy mol boldy. Abaı men Jambyl Qazaqstandy, qazaqtardy álemge tanytqanyna tánti boldyq. Al endi el bolǵan soń, halyq bolǵan soń, sol halyq taǵy da álem tanyr talanttar týdyrmaı ma eken, olar Qazaqstannyń maqtanyshy bolmaı ma eken. Abaıy joq, Jambyly joq, Muhtary joq el shyn baqytsyz bolar edi. Al endi olar izbasarsyz qalsa she? Ony ýaıymdaıtyn jan bar ma?
Satylyp jatyr. Asyl múıizine bola aqbókenniń tekeleri azaıdy. Tuqymy quryp ketpese neǵylsyn. Qarshyǵalar men qyrǵılardy da qoıar emes. Satyp jatyr. Qudaı qarǵaǵanda, Allanyń atyn da satyp júrgender bar. Kózińe túspedi me, Kamal, Qazaqstanda «Qaınar» baspasynan «Allanyń dúnıege jańa sálemi» — «Novoe Poslanıe Allaha mırý» degen kitap shyqty. Avtory — Aq-Beket. Jana paıǵambarmyn, Allanyń elshisimin deıdi. Al Islam dininiń, Qurannyń aıtýynsha, Allanyń eń sońǵy elshisi, rasýly tek Mýhammed paıǵambar edi ǵoı.
«Meni qulaq salyp tyńdańdar, — deıdi Aq-Beket, — óıtkeni men qudiretti de jalǵyz Allanyń elshisimin...» Dúnıe qalaı
teńselip ketpeı tur?! Bul degen keremet jańalyq qoı! Sonda bul Allanyń «jana elshisi» ne janalyq aıtady: «Qarańǵylyq azaıyp, jaryq kóbeıdi, soǵys azaıyp, beıbitshilik molaıdy, ımandy kóbeıip, ımansyz azaıdy», — deıdi.
Biraq Kún de baıaǵysha, tún de baıaǵysha. Soǵys degen ana jerden de, myna jerden burq-burq etedi. Al ımandy kóbeıip, ımansyz azaısa, jer betinde jumaq nege ornamaıdy? Al Aq-Bekettiń basqa jańalyǵy da, «Allanyń jana sálemi» de joq.. Tek Qurannan, injilden kóshirmeler. Bylaısha aıtqanda, plagıat, dinı-ádebı urlyq. Bul «Allanyń elshisi» shyn adal bolsa, odan da Qurandy Qazaqsha, oryssha nasıhat taý, túsindirý dese abyroıly bolar edi. Joq, «Allanyń jańa sálemi» deıdi.
Kamal, bul kitaptaǵy en bir qyzyq jeri — Aq-Beket óz týyndysyn: «Adamdarǵa Allanyń qasıetti sózin jetkizýshi, meniń halqymnyń rýhanı ustazy Rátbek qajy Nysanbaıulynyń abyroıy arta bersin!» — dep aıaqtaıdy. Ózi «Allanyń. elshisi» bola turyp, baıtaq musylman dininiń Qazaqstandaǵy ǵana mýftıine jaǵynǵany nesi?
Al endi mýftıimiz Rátbek qajy, ol basqaryp otyrǵan mýftıat Allanyń atyn satyp, ózin «Allanyń. elshisimin» dep júrgen kádimgi pendege qandaı toıtarys beripti? Aq-Beket óziniń «enbegin» jazbasha jarıalady. 150.000 dana. Jarıalanǵanyna tort jyl boldy. Al meshit jaǵynan: «Áı, munafyh! Táıt! Tantyma! Allanyń atyn satpa!» — degen jarıaly eskertý bolǵan joq. Quran-Kárimniń Baqara súresinde: «Haqıqatty buzyqtyqqa aralastyrmańdar da, sondaı-aq bile tura shyndyqty jasyrmańdar», — degen qasıetti ósıet bar. Mýftıat pen meshit muny nege oryndamaıdy?
Qasıetti musylman dinin ýaǵyzdaýdyń topastyǵynan, dármensizdiginen, ásersizdiginen tek Almatynyń ózinde ǵana sońǵy jyldary alty myń kazak hrıstıan dinine kirdi. Qazir shoqynǵan qazaqtardyń ulttyq hory jumys isteıdi. Olar shirkeýde án salady.
Satylmaǵan ne qaldy? Ar-ojdan da, abyroı da satylady. Dollarǵa bola basqa dinderge kirip jatqan qazaq jastary qanshama! «Allanyń elshisimin!» — dep Aq-Beketter jar salyp, jalǵan paıǵambar bolyp júrse, oǵan musylman dininiń basshylary qalǵyp-múlgip qarasa, ıslam kimdi qyzyqtyrmaq?!
Solaı, Kamal baýyrym. Satylady, bári de satylady. Qyzyl-kumdaǵy tasbaqada satylyp jatyr. Shetelde ol qymbat kórinedi. Sheteldikter tasbaqanyń etine jerik kórinedi.
Mahabbat ta satylady.
«Belgili bir jazýshylarymyz ben ǵalymdarymyzdyń ózara bet jyrtysyp, aıtysqa baryp, baspasóz betinde salǵylasýy» jóninde aıtpaısyń dep meni aıyptaǵan syńaı tanytasyń. Olar kimder ekenin óziń ashyp jazbaısyń. Jazýshylar arasyndaǵy aıtystar-tys ejelgi aýpy. 1922 jylǵy 22-shildede Máskeýden Á.Baıdildınge joldaǵan hatynda bılik úshin ózara qyrqysqa túsken qazaq zıalylarynyń berekesiz áreketine narazy bolǵan 22 jasar Smaǵul Sadýaqasuly qatty ashynyp bylaı degen: «...Qazaq qazaqty dattap kimge jaqpaq? Kazak kazakty kimniń aldynda jamandaıdy? Árıne, bótenniń aldynda jamandaıdy...» Munda uqqan bir nársem: qazaq Máskeýge kelip, ishki kıkiljiń jóninde habar bermeýi kerek. Ásirese birin-biri jamandamasyn. Sóz tasymasyn. Eger bılik úshin ary men janyn satsa, ondaılardyń jazasyn Qudaı bersin... Júrekterinde tyrnaqtaı taza et bolsa, olar erteń-aq otarshylarǵa qarsy turady. Al muny jasamasa, ózinin bes kúndik ómiri úshin halqyn satýdy jalǵastyra beredi de...» (Ordaly Qońyratbaev. «Turar Rysqulov», 246-bet).
Kórdiń be, Kamal, halqyn satatyndar da bolady eken. Sol satqyndardyń kesirinen Goloshekınniń tepkisinen Turar Rysqululy, Smaǵúl Sadýaqasuly, Nyǵmet Nurmaquly Qazakstannan tysqary ketti. Ǵabbas Toǵjanovtar Smaǵúl Sadýaqasulynyń sońyna shyra qalyp tústi. Aqyry Smaǵul Sadýaqasuly Máskeýde jumbaq ólimmen qaıtys boldy. Smaǵúl áıgili Álimhan Bókeıhannyń kúıeý balasy edi. «Kremagorııdan jan dúnıesi kúızelip, túri qatty solǵyndaǵan Álıhan Bókeıhandy osy úlken qaıǵysyn bir kisideı kóterisken Turar Rysqululy men Nyǵmet Nurmaquly qoltyqtap alyp qaıtqan» (Dıhan Qamzabekuly. «Smaǵúl Sadýaqasuly». 37-bet).
Turar Rysqululy men Nyǵmet Nurmaquly bastaǵan bir top basshylar «Izvestıa» (18.XI. 1933 jyl) gazetine munaqyp (nekrolog) jazbasa, Smaǵuldyń qashan ólgeniniń ózi jumbaq bolyp qalar edi. Smaǵuldyń qazasyn kazak baspasóziniń birde-bireýi habarlamady. (Dıhan Qamzabekuly. «Smaǵul Sadýaqasuly». 37-bet).
Qazaqstan jazýshylarynyń jýyrda ótken sońǵy sezi neniń aıǵaǵy? Masqara bolǵan joq pa? Bılikke talasqandardyń bet-beınesin kerdik qoı. Aldyńǵy arba qaıda barsa, sońǵy arba da solaı júredi. «Jaqsy adam qartaısa — qazyna. Jaman adam qartaısa — qazymyr». Jazýshylardyń arasynda qazymyrlar da júrgende jastar qaıda baryp, kimdi kórip ońady.
Jazýshylyq ómirde ózimniń keıbir qalamdas baýyrlarymnan qıanatty kóp kórdim. Biraq olarmen salǵylasyp jatpadym. Qıanatshyldy, ǵaıbatshyldy Qudaı ózi tabady.
Kamal, sońǵy bir kezdeskende sen: «Bireýler maǵan abaıla dedi. Gazet betinde ótkir syn aıtqandaryn úshin bireýler atyp tastap júrmesin dedi», — dediń. Ár jerde shynshyl jýrnalıserdi atyp ketip jatqany ras. Qaıda baryp tyǵylasyń? Shyndyqtyń joly — qıyn jol. Bizdiń taǵdyr Aspan kompúterinde jazýly tur. Qashan, qaı jerde, qaı kúni, qaı saǵatta, qaı mınýtta. Ol noqtadan eshkim qashyp qutyla almaıdy. Jazmyshtan ozmysh joq. Saý bol!
Sherhan MURTAZA 29-tamyz, 1996 jyl
You Might Also Like
