InfoHub Logo

Sherhanǵa hat

Qadirli Sherhan!

Seniń sońǵy hatyńnan keıin biraz kidirip qaldyq. Osy áńgimemizdi qalaı, nemen támámdasaq degen aqyldasý sozylyńqyrap ketti.

Ekeýmizdiń bedeldi «Egemen Qazaqstan» betindegi pikir alysyp, oı bólisýimizdiń maqsaty jeke basymyzdyń tirshiligi emes ekeni, ıá, belgili. Ekeýmizdiń hat alysýymyz búgingi jýrnalısıkada sońy kórinis bolyp, jurt nazaryn aýdarypty. Kezdeskenderdiń bári «Sherhan ekeýińniń hattaryńdy oqyp jatyrmyz. Jalǵastyra túsińder», — deıdi. Iá, áńgimeniń basy da, ózegi de ekonomıka ǵoı, sol ekonomıkadaǵy reforma. Meniń bul máselelerdi kóbirek qozǵaǵanym da osydan. Reforma qıyn júrip jatyr. Biz eki-úsh jylda makroekonomıkaǵa basa kóńil bóldik te, qalaı bolsa da ınflásıany tunshyqtyramyz dedik. Sol jol-da biraz nátıjege de ıe boldyq. Teńgemiz dollardyń yrqyna berilmeı, tuǵyrynan taımaı tur. Biraq qandaı naryqty (ony túrik mamany «bazar ekonomıkasy» degen durys dedi) sharýa bolsa da aqshadan aqsha jasaý degen saıyp kelgende, Sherhan, ózińdi de, ózgeni de aldaý sekildi. Aqshanyń kózi — naqty ónim, buıym, taǵam, al olardyń kózi — óndiris. Men osy bizdiń basshylardyń, ákimderdiń sózinen «óndiris» degen sózdi estimeımin. Bári aqshany aıtady.

Al óndiris túzelmeı eshteńe de ońalmaıdy. Ony ózimiz ǵana emes, shet qonaqtar da aıtady. Prezıdentimizdiń keńesshisi Aleks Moskovıch «Men ókimettiń óndiris jónindegi saıasatymen kelise almaımyn, men iri de tıimdi kásiporyndardy shetelderge satýǵa múldem qarsymyn», — dep jazdy ǵoı. Osyǵan da oılanyp nazar aýdarmaımyz ba? Buryn bastalǵan joldy, jolda ketken qatelerdi túzetip, rettep alýǵa áli de kesh emes sekildi. Reformanyń durys bastalmaǵanyn, Reseıge erip burys jolmen ketkenimizdi aıtýymyz da, moıyndaýymyz kerek. Bes jyl boıy bolǵan quraý men qıraýdy tek burynǵy odaqtas respýblıkalardyń arasyndaǵy baılanys-qatynastardyń buzylý-úzilýimen ǵana túsindirý shyndyq emes. Kóp salalar óz betimen kún keship (qajetin óz ónimine aıyrbastap) ketetin edi, biraq oǵan jol berilmedi.

Inflásıany tejeımiz dep, bir kezde jumys istep turǵan kásiporyndarǵa aınalmaly qarajat bermeı sorlattyq. Sony kaıta qozǵamaı, jandandyrmaı jaǵdaı túzelmeıdi. Óz óndirisimiz ólip bara jatyr. Aýyldaǵy sharýashylyqtardy jekeshelendiremiz dep ózimiz qoldan úsh jyl boıy taratqanymyz búgin kórinip otyr. Qanshama dúrildep turǵan sharýashylyqtar qoldan bólshektendi, álsiredi. Endi búgin premer «Myqty kolhoz-sovhozdardy tarat dep kim jarlyq berdi?» — dep depýtattarǵa suraq qoıady. Bul ne? Eshteńeni bilmegendik pe, álde jaltarǵandyq pa?

Jýrnalıserdiń kóbine synaı jazyp júrgeni — ómirdiń búgingi shyńdyǵy sondaı, solaı bolǵasyn solaı aıtyp jatyr. Ol basshylardy muqataıyq, mineıik degen nıet emes. Múmkin, Úkimet tyǵyryq-tuıyqtan shyǵýdyń joldaryn, sharalaryn biletin, erteńgi jadyrańqy jaǵdaıdy kóretin shyǵar. Endeshe sony ashyp, túsindirip aıtý kerek emes pe? Qazirgi jaǵdaı sonsha múshkil emes, jalpy sharýa jaqsaryp keledi degen jalpylama sózder eshkimdi ılandyra da, sendire de almaıdy.

Jaǵdaıdyń qazir qıyn ekeni shyndyq, ótken bes jylda ónerkásip ónimderiniń kólemi, maldyń basy kurt tómendep ketkeni shyndyq, al onyń sebepteri mynadan bolyp otyr, oǵan mynadaı shara-áreketter jasalynyp jatyr dep resmı adamdar ret-retimen aıtyp berse. Bolashaqtyń qıyn joldaryn túsindirse, soǵan jurttyń kózin jetkizse!.. Áıtpese, qazirgi jarıalanyp jatqan derek – dáıekter kóńildi jubata almaıdy. 1990 jylmen salystyrǵan 1995 jyly munaı 25,8 mıllıon tonnadan 20,4 mıllıon tonnaǵa deıin azaıǵan, qysta jetpeı jatatyn kemir 131 mıllıonnan 83 mıllıon tonnaǵa deıin kemigen, shoıyn 5,2 mıllıon tonnadan 2,6 mıllıonǵa, bolat 6,7 mıllıon tonnadan 3 mıllıonǵa, prokat 5 mıllıonnan 2,1 mıllıonǵa, mıneraldyq tyńaıtqysh 1,6 mıllıon tonnadan 0,2 mıllıonǵa, sement 8,3 mıllıonnan 1,8 mıllıonǵa deıin kemigen. Bulardyń bári eshkimge kerek emes, eshkim almaıtyn ónimder bolsa eken-aý. Munaıdy búgin kim almaıdy, ózimizge de jetpeı jatqan joq pa? Bolat prokaty, fosfor tyńaıtqyshyn kórshi Qytaı qansha bersek, sonsha alaıyn dep otyr. Solardyń azaıýyna nendeı sebepter bolǵanyn ǵana emes, endi solardy qajetimizge qaraı (sonshama tonnalar kerek emes degen daýryqpa) qaıtadan kóbeıtýdiń joldary qalaı qarastyrylyp, oılastyrylyp jatqanyn aıtýymyz kerek emes pe? Árıne, el bireý, memleket bir, ortaq ekonomıkanyń jaqsy bolǵany bárine de jaqsy. Sol jaǵyna qaraı jylt etken jaqsylyq nyshany bolsa, jýrnalıser qaǵyp alyp jazýǵa, kórsetýge ázir. Jaqynda Kókshetaýdaǵy irilendirilgen jeke sharýashylyqtardan jyly habar kórsetildi, kóńilge úmit uıalatady. Gazetter Semeıdiń keı aýdandarynda da bıyl tol kóbeıip, qoıǵa qoı qosyla bastady dep jazdy. Almaty ákiminiń orynbasary toqtap qalǵan kásiporyndardyń árqaısysymen jeke-jeke aınalysyp, qarjy berip, jumysyn jandandyra bastadyq dep aıtty. Osyndaı jańalyqtar kóbeıe tússe deımiz de. Sondaı-aq bes jylda shetelderden ár joldarmen alynǵan 42,6 mıllıon dollar ınvestısıanyń 6 mıllıony ǵana ıgerilgen degen derek jarıalandy. Munyń sebebi nede? Qaıda barsaq, qarjy joq dep jylaımyz. Osy qyrýar qarjyny nege iske jumsamaımyz. Oǵan kim kináli? Kemshilik bolǵan soń, oǵan kináli de bar ǵoı. Solardy ataý kerek.

Biz ádette syrtqa jasyryn ketip jatqan karjylardy aıtamyz. Onyń shamasy da az emes, jyl saıyn keminde bir mıllıard dollar! Al endi ózimizdiń ishimizde talan-tarajǵa túsip, sýyq qoldar men suǵanaq qaltalarǵa súngip ketken aqsha qansha! Al búdjetke túspegen qarjy qanshama! Biz ony qosymsha salyqtan, keden tabysymen, lısenzıamen, jekeshelendirýden túsetin aqylarmen toltyramyz deımiz. Ol toltyra almaıdy. Bárin beretin óndiris. Ol ázir álsiz.

Eger ómirde bar, qolda júrgen aqsha túgel tússe, myna eń qıyn másele bolyp turǵan — muǵalimder men dárigerlerdiń, basqa da qyzmetkerlerdiń eńbekaqylary men zeınetaqylardyń qaryzynan tolyq qutylýǵa bolar edi. Onyń da mólsheri 45 mıllıard teńge. Sherhan, álsiregen óndiristi qaıta jandandyrý qamyna qosa, osy bar aqshany jınap alatyn memleket oryndary qaıda otyr? Sen jaqsy biletin Jańatasta jaqynda 6 mıllıon dollar iz-tússiz joǵalyp ketken. Mine, qalaı? Qazir bir mekemege sharýamen bar-san, salǵyrt-salqyn tyńdaıdy da, «bul sizdiń problemańyz, ózińiz sheshińiz», — dep shyǵaryp salady.

Bizde búgingi qylmys-qateler úshin keńes ókimetin, komýnıserdi kinálaý estiledi. Al olardyń bılikten ketkenine de bes jyldan asty ǵoı. Sodan beri de biraz jaqsylyqtar jasaýǵa bolmas pa edi. Ras, keńes ókimetiniń bir kinási bolǵan, ol — óz kadrlaryn qatań tártip, qatty baqylaý astynda qyzmet etýge úıretti de, baqylaý-tártip joǵalyp, ózderi qolǵa tıgen en baılyqpen ońasha qalǵanda adal bolýǵa úırete almaı ketken eken. Prezıdent óziniń bir sózinde qazirgi sheneýnikterdiń qanshalyq qomaǵaı-qanaǵatsyz ekendikterin ashyna aıtty ǵoı. Solardyń bárin baqylaýda ustaýǵa shama jetpegendikten, sharasyzdyqtan bolyp otyr ǵoı. Sol irili-usaq obyr bastyqtar únsiz-túnsiz, tipti óz ótinishimen («toıdyń ǵoı, endi bara ber» degendeı) bosatylyp jatady. Solar nege el aldynda áshkere bolmaıdy? Keıbir basshylar «óndiris júrmeı jatyr, ónimder ótpeı jatyr, shıkizat jetpeı jatyr» dep bar aýyrtpalyqty syrt sebepterge aýdaryp salyp, aldarqatyp otyr. Qarjy oryndary eger tıisti salyqty túgel jınap, jónimen ǵana jumsasa, eńbekaqy men zeınetaqyny ýaqtyly tólep turýǵa jetetin qarjy memleket qaltasynda qashanda bolady deıdi. Biraq sol aqshalar bank esigin attaǵan soń aldamshy-obyr bastyqtardyń qaltasyna súńgip ketedi.

Reseıde prezıdent saılaýy kezinde Ortalyqtan berilgen aqshanyń tıesi ıelerine jetpeı qalatyny neden dep teksergende, jolda talaı bastyqtardyń qolǵa tıgen aqshany nesıege berip, «aınaldyryp» jibergeni, nemese qaraqan basyna jumsap qoıǵany aıqyndalyp, júzdegen adamdar jaýapqa tartyldy ǵoı. Amal ne, saılaý da bitti, tekserý de tyndy.

Ózimizde júrip jatqan ekonomıkalyq reformaǵa óz baǵamyzben birge sheteldikterdiń kózqaras-baǵasyn bilgenimiz, soǵan qarap oılanýymyz jón. Jaqynda Almatyǵa Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Ekonomıkalyq reformany júzege asyrý jónindegi Memlekettik Komıtetiniń tóraǵasy Lı Pen myrza kelip, bizdiń jaǵdaıymyzdy kórip, Qazaqstanda makroekonomıkalyq reformanyń jedel júrgizilip jatqanyn, sonyń arqasynda ınflásıanyń birsypyra aýyzdyqtalǵanyn atap ótti.

Sonymen birge ol árbir ekonomıkalyq reformanyń negizgi eki maqsat-muraty bolýǵa tıis dedi. Ol ekeý degenmen tórt máseleni atady. Olar: birinshi, qandaı reforma bolmasyn eń aldymen ulttyq óndirgish kúshterdi damytýdy qamtamasyz etýge tıis. Demek, óndiris, ónerkásip toqtamaı-toqyramaı, qaıta óristep-órkendeı berýi qajet. Ekinshi, reforma halyqtyń turmys halin jaqsartýǵa tıis. Erteń reforma aıaqtalǵan soń bir-aq jarylqaımyz (ázirge shydaı turyndar) demeı, qazir qolma-qol adamdarǵa jaqsylyǵyn kórsetýi qajet. Úshinshi, basqa elderdegi reformaǵa eliktep, kóshirip alyp óz topyraǵyna otyrǵyza salýǵa bolmaıdy. Ol Shoqan Ýálıhanov aıtqandaı, kóbinese zıandy bolyp shyǵady. Tórtinshiden, menshiktiń formasy (memlekettik pe, jekemenshik pe?) ekonomıkaǵa tikeleı áser etip, onyń órkendeýin sózsiz qamtamasyz ete almaıdy. Sondyqtan da sharýa-shylyqty josparmen nemese naryq jolymen júrgizý kerek degen máseleni naqtyly jaǵdaıda naqtyly paıda-zıanyn eskerip sheshý kerek, óıtkeni bul maqsat emes, qural-qarý bolýǵa tıis.

Bir jaǵynan «Mersedes» minip, «osobnák» salǵan baılar — júzdiń toǵyzy, ekinshi jaǵynan turmysy nashar kedeıler — júzdiń toqsany bolyp otyr. Osyǵan keldik, Sherhan! Jaqynda jarıalanǵan Joldaýynda Prezıdent N.Nazarbaev elimiz táýelsizdik alǵannan beri ótken bes jylda memlekettik-saıası jáne halyqaralyq ómirimizde kúrt ózgerister, jańalyqtar bolǵanyn aıtyp, jaqyn bolashaqqa kóz tastap, zer salady.

Meniń joǵaryda aıtqanymdaı, makroekonomıka salasy, aqsha-qarajat jaǵdaıy biraz rettele bastaǵan. Sonymen qatar Elbasy basymyzdan keshirip otyrǵan qıyn jaǵdaıǵa oılana taldaý jasaıdy. Syrtqy jáne ishki saıasat salalaryna qaraǵanda ekonomıkanyń hali aýyrlap turǵanyn ashyp aıtady. Sol reformanyń qolma-qol nátıjelerin halyqtyń sezine almaı kele jatqanyn aıta kelip, «Osynyń ózi reformaǵa degen jaqtyrmaýshylyq sezim týǵyzyp, memleketke degen senimge nuqsan keltirip otyr», — deıdi.

Kele jatqan jańa, 1997 jyldyń da ońaı bolmaıtynyn, qalaı degende burynǵy jyldardan jeńil soqpaıtynyn sezemiz. Degenmen keıbir jańalyq-jaqsylyq nyshandarynyń kórine bastaǵanyna ishimiz jylıdy. Ol úshin ınflásıany aıyna 2,5 — 3 paıyzdan asyrmaı, soǵan oraı nesıeniń ósimin de paıyzben kóbeıtpeı, sóıtip baryp toqtap turǵan kásiporyndaryna nesıe qarjy bólip, olarda aınalmaly qarajat quraýǵa, sóıtip óndiristi jandandyrýǵa jaǵdaı jasaý — búgingi basty jumys. Bári osyǵan tireledi, osydan bastalady. Bul jumys júıemen júrgizilmek, bes-on jylǵa arnalǵan josparlar jasalmaq.

Ár adamnyń kúnbe-kún basynan keshirip, qıyndyqpen kónip otyrǵan áleýmettik-turmys jaǵdaıyn túzetýdi, eldiń mádenıetin órkendetýdi, qoǵamnyń rýhanı negizin nyǵaıtýdy memleket óz moınyna alýǵa tıis degen sózder biraz jaılardyń basyn ashyp beredi.

Odan ári Joldaýda mynadaı máselelerge nazar aýdarylǵan: bizdiń elde saıası kóppikirlilikke (plúralızm), árkimniń ózi qalaǵan saıası murat-maqsattaryn ýaǵyzdaýǵa tyıym salynbaıdy. Sondaı-aq sóz ben baspasóz bostandyǵy, onyń ishinde erkin synaý erki de zań júzinde tujyrymdalǵan.

Árıne, erkindik pen bostandyq sheksiz de jaýapsyz bolýǵa tıis emes, seniń erkindik batyldyǵyń basqa bireýdiń namysyna tıetin, el arasyndaǵy tynyshtyqty buzatyn, memlekettiń tutastyǵyna nuqsan keltiretin bolsa, ony da tejeıtin, retteıtin zań bar.

Biz sonymen bir-birimizge hat jazyp, biraz máselelerdi qozǵadyq, aıttyq. Biz ómirimizdiń, elimizdiń qazirgi ótpeli kezeńnen týyndaıtyn ekonomıkanyń hali, halyqtyń turmys jaǵdaıyn áńgimeledik. Oı-pikirimizdi naqtyly derek-dáıektermen tıanaqtaýǵa tyrystyq. Maqtaıyq desek halyqtan uıat, jamandaı bereıik desek, basshylardy aıaımyz deıdi qazir jýrnalıser. Osyndaı eki ushty jaǵdaıǵa kezigip otyrmyz. Aýyrlyq, qıyndyq kóp, «bári jaqsy bolady» dep bórkimizdi aspanǵa laqtyratyndaı da kúı emes, bárinen túńilip toryqqanda da túser paıda ne? Óz Otanyńdy, óz jerindi ókpelep tastap kete almaısyń.

Meniń alǵash jazǵan XXI ǵasyrdaǵy Qazaqstan týraly maqalamnyń maqsaty jerimizde múmkindikterdiń mol ekenin, biraq sony áli paıdalana almaı otyrǵanymyzdy aıtý edi. Keıbir basshylar jýrnalıser bar kemshilikti synap qana qoımasyn, sony qalaı túzetýdiń jolyn aıtsyn, kórsetsin dep talap etedi. Eger ol jýrnalıs qazir ekonomıkalyq daǵdarys-tyǵyryqtan qalaı ońaı shyǵýdyń jolyn kórsetip bere alatyn bolsa, ol redaksıada emes, Úkimet úıinde otyrar edi ǵoı. Árkim óz jumysyn atqaryp, óz sharýasyn tyndyrýy kerek. Jýrnalıs shyndyqty jazyp, ony oǵan tózýge bolmaıtynyn sendire, dáleldep jazýy kerek te (ol az júk emes), al sonyń bárin úkimet basyndaǵylar túzetýge tıisti.

Ózińniń dosyń,

Kamal SMAIYLOV

---