Altyn bar jerde - Ázezil bar
Kamalǵa hat
Qadirli Kamal! Meniń birinshi hatyma jaýabyńdy («Egemen Qazaqstan», 31-shilde, 1996 j.) aýrýhanada jatyp oqydym.
Optımısigińe taǵy da tańǵalamyn. «Qazaqstan jerine osy zamanda eshkim kóz alarta almas. Reseıdiń, Qytaıdyń, AKSH-tyń bizge qamqor-qorǵan bolamyz dep resmı bergen (biz 104 raketany joıǵannan keıin) ýádeleri bar ǵoı. Olarǵa senbesek, kimge senemiz?» — deısiń.
Ras, bul zamanda: «Kishi ultqa úlken qanjar kerek» degen Shámil ósıetiniń máni ózgergen shyǵar. «Úlken qanjarlardy» biz qoldan berdik... Biraq sol Reseı, Qytaı, AQSH nege ózderi «úlken qanjarlaryn» tot bastyrmaı qaırap, saqtap otyr? Kim úshin? Ne úshin? Ádil oıyn emes sıaqty. Raketalardy joısaq — bárimiz birdeı joıaıyq. Áıtpese, jas balanyń oıynshyǵyn aldap tartyp alǵan úlken aǵaılardyń ozbyrlyǵy sıaqty.
Qazaqstannyń jerine «kóz alartqandar» sonaý I Petr dáýirinen bastalǵan, áli jalǵasyp kele jatyr. Kazaktardy otarshyldar noqtalap mingenine júzdegen jyldar ótip, endi táýelsizdikke qolymyz jetti degende de, óziń kýásiń, keshegi taratylǵan parlamentte Golovkov, Mıhaılov t. b. depýtattar Qazaqstannyń soltústigindegi bes oblysty orystiki dep daý shyǵarǵan joq pa? Soljenısyn, Gorbachev, Jırınovskıılerdiń Qazaqstanǵa qadalǵan suq kózderin keıbireýler baıqaǵysy kelmeıdi. Dalbasa, sandyraq dep oılaıdy. O basynda Gıtlerdiń áreketerin de jurt sandyraq dep oılaǵan...
Qudaı «saqtansań — saqtaımyn» degen. Árıne, betin aýlaq qylsyn, ásire ımperıalar shabýylyna Qazaqstan tótep bere almas. Biraq tuıaq serippeı qalý da abyroı emes. Sondyqtan Qazaqstan Qarýly kúshteri, Qazaqstan áskeri degenge jenil-jelpi qaraýdyń qate ekenin árbir azamat sezingeni kerek-aq. «Áskerden qashypty» degendi estip qalamyz, gazetten oqımyz. Buǵan áskerdegi tártipsizdik kináli degen pikir qalyptasty. Tártipsiz ásker — ásker emes. Ol beseneden belgili. Qazirgi ásker basylardyń aldymen tyndyratyn sharýasy osy tártip bolsa kerek.
Al endi óziniń týǵan Otanyn, óziniń Qazaqstanyń qorǵaý mindetinen bas tartqan deni saý adam kimge opa beredi? Ondaılarǵa zavdy qataıtqan jón. Áskerge shaqyrylǵan jastar jasyq, qaýqarsyz, kúsh-qýaty joq dep gazetter de jazyp jatady. Munyń sebebi nede? Tek tamaqtyń qunarsyzdyǵynda ǵana ma? Túbirine úńilip jatqan kim bar? Al túbirine úńilseńiz, «Balany — jastan» degen. Ásirese aýyldyq mektepterde dene shynyqtyrý sabaǵy atymen joq. Joǵary synyptaǵylarǵa ásker sabaǵy da júrmeıdi. Nege?
Nege deseńiz, búkil Qazaqstanda áskerı ǵylymmen aınalysatyn eki-aq adam bar. Biri — burynǵy Qazaq KSR-inin respýblıkalyq áskerı komısarıatynyń bastyǵy L. Baqaev, biri — polkovnık K. Serikbaev.
Áskerı sabaqtan qarapaıym oqýlyq joq. Biraq nege joq? Baıaǵy Bilge qaǵan, Kúltegin, Tony kók, Shyńǵys han, Batý han, Salqam Jáńgir, Qarasaı, Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı, Raıymbek, Qoıgeldi, Isataı, Mahambet, Kenesary, Naýryzbaı... Baýyrjan Momyshuly, Málik Ǵabdýllın, Tólegen Toqtarov, Mánshúk Mámetova, Álıa Moldaǵulova... Kózi tiri Qasym Qaısenov — osylardyń bárinin erlik ómirleri tunyp turǵan oqýlyq.
Baýyrjan Momyshulynyń «Artymyzda — Moskva», «Ofıser kúndeligi», «Soǵys psıhologıasy» atty kitaptary daıyn turǵan oqýlyq. Aleksandr Bektiń «Arpalysy» daıyn turǵan oqý quraly.
Ne kerek? Ynta kerek. Otansúıer mazdaǵan júrek kerek. Júregimizde Otansúıer mazdaǵan ot joq. Byqsyǵan tútin ǵana bar.
Kúni keshe Qazaqstanda otyz alty mıllıon qoı barda sol qoıdy baǵyp-kaǵatyn qansha adam bolǵanyn bilesiń be, Kamal? Sen esepke júıriksiń toı. Men naqty sanyn bilmeımin. Biraq tutas bir memleket kóz aldyma keledi. Qazir sol otyz alty mıllıonnyń tamtyǵy qaldy. Naqty sanyn eshkim de bilmeıdi. Statısıkanyń esebine sený qıyn. Statısıka naqty sandy aıtpaıdy, ákim ne aıtsa, sony jazady.
Sonda álgi otyz alty mıllıon qoıdy baqsa tutas armıa taıaǵyn ustap qaıda ketti? Kúnkóris izdep qańǵyryp ketti. Jáne olar kimder? Qoıdy kim baǵýshy edi, Kamal?
Úkimet qoı sharýashylyǵyn mundaı halge ádeıi ushyratty. Nege deseń, óziń aıtqandaı, qoı sharýashylyǵy, jalpy mal sharýashylyǵy tıimsiz, paıdasynan shyǵyny kóp kórinedi. Qoıdy ózimizde baqqannan góri, onyń ónimderin, jalpy aýyl sharýashylyq ónimderin shetelderden satyp alǵan arzanǵa túsedi-mis. Úkimetimiz solaı oılaıdy. Sondyqtan da, Kamal myrza, seni men biz bul kúnde Qytaıdyń syrasyn, Izraıldiń araǵyn simirip, Germanıanyń sútin iship, Golandıanyń maıyn jep, taǵy bireýdiń aq jolaq sosıskasyn jep, onyń ar jaǵynda qandaı et jep júrgenimizdi túk oılanbaı, jaıbaraqat júrip jatyrmyz.
Kimdiki bolýshy edi?! Qoıdan bosap, jumyssyz qalǵan qazaqtyń, arqa etin arsha, borbaı etin borsha qylyp jep jatyrmyz.
Kúnkórisi quryǵan, jumyssyz qalǵan shalǵaıdaǵy qazaq qazir qalaǵa qaraı shubyrdy. Lúmpen-proletarıat degendi buryn kitaptan oqysaq, endi top-tobymen kóz aldynda júr.
Olarǵa aqyl aıtýǵa ustamyz: jekeshe mal baq deımiz. Kamal, kel ekeýmiz sonaý Betpaqtyń ber jaǵyna baryp jekeshe mal baǵyp kóreıikshi. Birinshiden, qora-qopsyń joq, ekinshiden, shop shaýyp, jınap alatyn máshıneń joq, úshinshiden sol maldyń ónimin ótkizetin rynok joq, tórtinshiden, myltyǵyń joq...
«Myltyǵy nesi?» dersiń. Qazir dala qasqyrlaryna adam-qasqyrlar qosylǵan. Asa qaýipti. Al shopan bolsań da myltyq ustaýǵa ruqsat etilmeıdi. Úkimet solaı sheshken.
Sonymen, Kamal myrza, bizdiń daladaǵy aǵaıyn qalaǵa qaraı aǵyldy. Muny bireýler progreske balaıdy. Halyq shynyǵady, kapıtalızmge beıimdeledi deıdi. Bul endi «azamattyq qoǵamdy» ańsaýshylardyń dolbary. Sirá, Amerıka Qurama Shtattary tektes qoǵam bolsa kerek.
AQSH «azamattyq koǵamy» degenniń oıdan-qyrdan jınalǵandardyń, mıllıondaǵan úndisterdi qynadaı qyrǵandardyń, sol qyrylǵan mıllıondardyń quraǵan súıeginiń ústine qurylǵan qoǵamy ekenin álem biledi.
Onyń ar jaǵynda, jappaı qalaǵa kóshýdiń ar jaǵynda ne jatqanyn ańǵarý qıyn emes. Qazaq degen halyqtyń túp qazyǵy sýyrylady. Túp qazyq ketken soń, kindik úzilgen soń, ulttyq tuqym (genofond) ketedi. Qazirgi qazaqtyń demografıalyq ósimi osy aýyldyń arkasy bolatyn. Qaladaǵylardyń kóbi bir-eki balamen qaqaıyp qalǵan.
1932-33 jyldardaǵy kóshkinde Sháýildirden shyqqan Ergóbek aqyn:
Aldymda — Tashkent shahary, Artymda — ashtyq qahary,—
degen eken. «Tashkent — tok qala» («Tashkent — gorod hlebnyı») dep beker aıtylmaıdy. Sol genosıd jyldary qazaqtyń qyrylǵany qyrylyp, tirileri qalalardy jaǵalap, kóbisi Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Qytaı, Reseı ótip ketip, kópshiligi sol jaqta túpkilikti qalyp qoıdy. Demografıalyq apat degen sol. «Azamattyq qoǵamnyń» uranshylary osy halge mán bere me, bermeı me — bilmeımin. Bilip istese — eki ese kúná.
«Qala! Qala!» — dep qaqsaǵanda qala qazaqqa tórin berip jatqan joq. Tóri turmaq, bosaǵasynan da oryn taba almaı júrgender qanshama. Mine, sondaı qatygezdikke ushyraǵan qazaqtyń minezi, psıhologıasy alasapyran alparysqa túsip, nebir arman, úmitterdi úsik shalyp, jadyra-jaısań kóńilge qyraý turady. Al ondaı adam jańa týǵan jas náresteni qoqysqa laqtyryp tastaýǵa beıim. Ondaı adam úshin adam ómiri shybyndy uryp óltirýmen birdeı.
Mine, Kamal myrza, aýyldyń qalaǵa aǵylýynyń ar jaǵynda qandaı halder jatyr. Al aýyldyń bas qamqorshysy degen Káripjanov myrza bolsa, teledıdardan kórseń, sharýasy ońtaıly adamdaı jaǵasy — jaılaý, jaıbaraqat, bári «okeı» dep otyrady.
Men senen ótken joly Malahov týraly tekten-tekke, ermek úshin suraǵan joqpyn. Bul suraqtyń arjaǵynda surapyl sumdyqtar jatyr.
Qazir dúnıe júzi tanyǵan, «demokratıaǵa bet burdy» degen Qazaqstan atty bedeldi memlekettiń Joǵarǵy sotynyń toraǵasy jemqor, paraqor atanyp, aqyryn ǵana ornynan alynady da, jym-jylas joǵalyp ketedi. Onyń aldynda respýblıkanyń tártip tutqasyn ustap turǵan mınıstrliktiń basshysy, ıaǵnı İshki ister mınıstri Shýmov, o da dúnıeqońyzdyq pen qulqynnyń quly bolyp, qoly-basyn bylǵap alyp, qashyp ketedi.
Lám-mım degen eshkim joq. Bul naqty eki-aq mysal. Bular edáýir. Al biraq «nege, qalaı?» degen Úkimet te joq, Zań da joq.
Demokratıa deımiz, uıalmaımyz. Al shyn demokratıaǵa bet alǵan Ońtústik Koreıa óziniń burynǵy eki birdeı el basshysyn aqsha jep qoıdyń dep sotqa tartty. Mine, demokratıa!
Al biz nege yzdıyp otyrmyz? Qyzyq á? Shýmov qaıda? Malahov qaıda? — dep dúnıe júzine jar salýǵa, INTERPOLǴA tapsyrýǵa yńǵaısyzdanamyz, birtúrli uıat sıaqty. Nege?
Osydan keıin meniń bizdiń zań qorǵaý oryndaryna degen senimim joǵalǵandaı, olarǵa degen qurmetim de quryp bara jatqandaı. Bas prokýratýra, İshki ister mınıstrligi, Memlekettik tergeý komıteti, Joǵarǵy sot, Ádilet mınıstrligi... attaryn ataýǵa qorqasyń.
Qazaqstan zańynyń reformatory, Robesperi, jany, qoly taza, jańashyl demokrat degen Naǵashybaı Shaıkenov sharshaǵan ba? Kezinde kúresker, shynshyl, ádil zańger tanylǵan Jarmahan Tuıaqbaev ta úndemeıdi.
«Túıeni jel shaıqasa, eshkini kókten izde» degen. Jańaǵydaı esil erler únsiz qalǵanda, biz pendege ne shara! Almatynyń aınalasyn nebir záýlim kotejder, vılla, ásem saraılar qaptap ketti. «Qandaı qarjyǵa salynǵan, tekserińder!» — dedi Prezıdent. Zańǵa budan artyq ne kerek?
— Saltanatty saraıyńyzdyń quny qansha? Qarjyny qaıdan aldyńyz? — Eki-aq suraq. Osy suraqqa jaýap joq. Suraq qoıǵandardyń tamaǵyna tas tyǵylyp qalǵandaı.
Osydan baryp qoǵamda jaǵymsyz moral qalyptaspaq: «Adal júrseń — ashtan ólesiń», «Aqyldy bolsań — nege kedeısiń?», «Adal bolý — tıimsiz».
Mundaı ımansyz moraldi qalyptastyra bastaǵan úkimettiń ózi bolsa, basqa qaı Qudaıǵa baryp aryz aıtarsyń?!
Kamal! Altyn bar jerde — ázázil bar. Bizdiń Qazaqstan — XX ǵasyrdyń sońyndaǵy Klondaık. Kezinde Aláskadaǵy altyn alqabyna jer-jerden adamdar, dúnıeqor pendeler qandaı aǵylsa, qazir de olar Qazaqstanǵa solaı aǵylyp jatyr. Olardyń arasynda nıeti túzýi de bar, buzyǵy da bar. Biraq esinde bolsyn, «Altyn kórse, perishte joldan shyǵady» degen fılosofıany tapqan qazaq — danyshpan.
Perishtege Qaraǵanda Shýmov, Malahov degender kádimgi pendeler ǵoı. Eger Ońtústik Koreıadaǵydaı Shýmov, Malahov tutqyndalyp, tergeýge alynsa...
Al jalpy bir tazarmaı — jarymaımyz. Tym bolmasa Geıdar Alıevtiń tazartýyndaı...
Qazaqstan — bárimizdiń ortaq úıimiz.
Kim úıin las ustaǵysy keledi deısiń.
Ortaq úıdegi ár azamat tańerteń uıqydan turǵanda: «Úıimniń taza bolýy úshin men búgin ne isteýim kerek?» — dep túregelse, uıqyǵa jatarda: «Úıimniń taza bolýy úshin men búgin ne istedim?» — dep jatsa...
«Túzeler edi bul zaman, peıili jaman pendeni ketse astyna jer tartyp». Bul — ejelden kele jatqan arman.
Ańyzdyń, mıftiń aıtýynsha, Ázázil Adam-Ata men Haýa-Anadan buryn jaratylǵan. Sol úlkendigin salmaqtap, Qudaıdyń qudiretine qarsy shyqqan. Adam-Ata men Haýa -Anany azǵyryp, týra joldan taıdyryp, jumaqtan qýǵyzǵan.
Ázázilmen kúres ońaı emes. Ońaı emes dep tym-tyrys jatyp alǵan da jaramas. Kúrespesek — qurydyq. Qazaqstan ólgen ógizdiń terisindeı bolady. Árkim taspa tilip ákete beredi. Bul hatty osymen doǵaraıyn. Múmkin, Úkimettiń tutqasyn ustap otyrǵan azamattar ekeýara áńgimege ún qosar...
Sherhan MURTAZA
9-tamyz, 1996 jyl
You Might Also Like
