Otyryp bir oılansaq
Sherhanǵa hat
Qurmetti Sherhan! «Arbanyń aldyńǵy dóńgelegi qalaı júrse, sońǵy dóńgelegi solaı burylady» degen emes pe? Osy ekonomıkalyq reformany, naryqqa joldy bastaǵan Reseıge erip, biz de qoıyp kettik. Osy bes jyl boıy solarda búgin ne bolsa, erteń bizde de tap sol bolatynyn kórip, kózimiz jetip keledi. Olar jumys istep turǵan myńdaǵan zaýyt-fabrıkalardy toktatty, qalǵandaryn jekeshelendirip, toz-tozyn shyǵardy. Aqyry onda da, bizde de sonaý bir kezdegi qýatty, myqty ónerkásiptiń jartysynan azy (40 paıyz) ǵana qaldy. Óndiris kóleminen 80-jyldardyń, aýyl ónimi jaǵynan 70-jyldardyń, qurylys salasynan 60-jyldardyń, jalpy halyqtyń turmys-tutyný mólsherinen 50-jyldardyn deńgeıine deıin quldyrap tómen tústik. Ekonomıka mınıstri Reseıdiń ekonomıkasyn qaıta qurý, jandandyrý isi kemi 15 jylǵa sozylady da, oǵan bir trıllıon dollar qajet bolady deıdi. Al endi Sheshen shyǵynyn qosqanda eki trıllıon dollar qajet bolady. Munsha qyrýar qarjyny kim beredi? Qazir búkil dúnıe júzindegi damyǵan elderdiń basqalarǵa jylyna beretin qarjy kólemi 325 mıllıard dollar eken. Demek sol dúnıejúzilik aınalymda júrgen bar qarjynyń úshten birin jyl saıyn Reseıge berip otyrý kerek. Ony kim beredi, oǵan kim kónedi? A l Reseıdiń óz qazynasy oǵan mańaılamaıdy da!
Qazaqstanda she? Sheteldikterdiń basqarýyna berilgen baǵaly ónimder shyǵaratyn asa iri, paıdaly da tıimdi kásiporyndar, Sherhan-aý, alynǵan ónimdi ózderi satady jáne kimge, qanshaǵa satsa da óz erki eken. Eń ǵajaby, bizdiń zańymyz olarǵa qosymsha kún salyǵyn tólemeýge de erik beripti. Jezqazǵan mys óndiris oryndary osydan jarty jylda 3,2 mıllıard teńgeniń salyǵyn tólemegen. Sol sıaqty bar ónimin túgeldeı shetelderge satatyn Óskemen kombınattary, Sokolov-Sarybaı kenishi, Pavlodar alúmını zaýyty da sondaı salyqty tólemeıdi. Qaıta osy kásiporyndar bir toqsan ishinde buryn bergen qosymsha kún salyǵynan 3 mıllıard teńgeni qaıtaryp alǵan. Qaraǵandy metalýrgıa kombınatynyń ıesi Ispat-Karmet 1,2 mıllıard teńgeni qaıtaryp alǵan. Búdjetti sodan jantalasyp, turǵyn úı aqysy, usaq qyzmet esebinen, shaǵyn salalardan tolyqtyrmaı ne isteımiz?
Jaqynda úkimet basshylary endi kómir men temirdi tonnalap eseptemeý kerek, olardy aqshalaı baǵasymen esepke alý durys dedi. Iá, qarjy-qarajat bılegen memlekette bar dúnıe-múlikti aqshalaı baǵalaǵan durys ta shyǵar. Biraq dúnıe júzindegi barlyq elderde munaı, kómir, rýda, qara jáne tústi metaldardy, tipti altyn men ýrandy da tonnalap ólsheıdi de, tonnamen esepteıdi ǵoı. Odan nege qashamyz? Onyń sebebi — kóp jyl boıy kóp kólemge, mıllıondaǵan tonnalarǵa úırenip, bárin sonymen ólshep-baǵalap qalǵan halyq qazir de sol tonnasyn izdeıdi, soǵan qarap ónimderdiń azaıyp-kóbeıgenin bilip otyrady. Mine, másele osynda. Qazir ol tonnalar 4-—5 ese kemip ketken.
Birer mysal. 1990 jyly Qazaqstanda munaı 22 mıllıon tonna edi, endi 14 mln tonna ǵana bolyp otyr, kómir — 131 mıllıon tonna edi, endi 50 mıllıon tonna aınalasynda.
Bir kezde sonsha mıllıon qoıdyń qajeti bar ma, qoıdy kóbeıtpeı-aq et pen jún taba alamyz degen edi úkimet basshysy. Sodan qoıdy azaıtyp, 36 mıllıonnan qansha jyl eńbek-beınetpen jetken edik) 16 mıllıonǵa deıin azaıttyq. Onyń esesine etti, shujyqtardy shetelderden dollarǵa satyp alamyz.
Amerıkandyqtar kustyń keýde etin ózderi jeıdi de, sıdıǵan sıraqtaryn bizge jiberedi eken. Al ózimizdegi 50 mıllıon bas qusty jemsiz, kútimsiz qaldyryp, 20 mıllıonǵa túsirdik. Qandaı obal deseńizshi! Shetelderge bergen qarjyǵa sol qusqa nege jem ápermedik. Áne bir jyly egin jaqsy shyǵyp, 16 mıllıon tonna astyq qyzyldaǵanda, onsha astyq qajet emes, budan azy da jetedi dep aıtqanbyz. Endi qarasaq, sol astyqty altynǵa alýshylar kóbeıip jatyr...
Sherhan, aýyl hali týraly janyn aýyryp, qınalyp jazǵanyńdy men ábden túsinemin. Baıaǵyda mektep bitirgenshe jazǵy demalysta shesheme járdemdesip, qozy baqqan, buzaý qaıyrǵan aýylymyz ǵoı. Ondaǵy qıyndyq soǵystan kelgenin bári túsinetin, shydaıtyn. Erteń bári túzeledi, ornyna keledi dep úmittenetin. Qazirgi qıyndyq, kim jasasa da, qoldan jasalyndy ǵoı. Munyń aıaǵy nemen tynaryn da, qashan tyǵyryqtan shyǵatynyn da eshkim aıta almaıdy.
Bir qurt kemip, jartysynan az ǵana qalǵan qoı basy endi qaıtyp kóbeımeıdi. Sol aldyndaǵy 20 mıllıonǵa jýyq qoıynan aıyrylǵan qoıshylar taıaq ustap qańǵyryp qaldy. Qansha qoıshy jumyssyz qaldy, eseptep bershi deısiń sen. Onyń esepteıtin eshteńesi joq. Sol joıylǵan 43 myń otardy baǵatyn 130 myń qoıshy jumyssyz qalǵan. Olardyń otbasynda kún kórip otyrǵan adamdardyń sany (bir úıde 7-8 adamnan desek) bir mıllıonǵa jaqyndaıdy eken. Olar endi qaıda baryp, ne jumys istep, qaıtip kún keredi? Ótken jyly aýyldan 275 myń adam kóship ketipti. Bul da kemi bir jarym mıllıon adam! Olar bosyp qalaǵa keledi. Qalalardyń ózinde qazir bir mıllıonǵa jýyq adam jumyssyz júr. Almatyda Seıfýllın kóshesiniń boıynda aryqty jaǵalap otyrǵan jas jigitterdi kórdiń ǵoı. Solar bireý kelip alyp keter me dep, jumys kútip otyrǵandar.
Sol qoıdyń basyn saqtaýǵa (50 mıllıonǵa deıin kóbeıtpesek te) ábden bolatyn edi. Ol úshin qalyptasqan sharýashylyqtardy buzbaý, taratpaý kerek edi! Osy bir isti memleket aýyl qamyn óz moınynan sypyryp tastaýǵa umtylyp, shapshańdata, asyqtyra tústi. Aqyry ne bolǵanyn jurt kerip otyr. Sol naýqannan aman qalǵan jeke kolhoz-sovhozdardyń qazir sharýany durys júrgizip, turmysty da ustap otyrǵanyn gazetter jaqynda jazdy.
Aýyldy aman saqtaý úshin, Sherhan, aýyldardy sol jekeshelep alǵan mal-jerlermen birge (olardy ózderine jazdyryp) asa iri birlestik-assosıaııalarǵa bastaryn qostyrý qajet. Keı jerlerde MTS-terdi kaıta quryp jatyr, kooperatıvter qurylýda.
Sen qozǵaǵan áńgimeniń bir qyry bar. Kezinde úkimet kepildigimen qyrýar nesıe alǵandar kimder edi? «Delovaıa nedelá» gazetinde jarıalanǵan tizimde mynalar atalǵan: «Yntymaq — 7,5 mıllıon dollar (úsh ret), Jeńil ónerkásip holdıńi — eki ret, 8 mıllıon dollar, «Kyzmet» kompanıasy — 0,5 mln. dollar, Medeý-Emsash birikken (Túrkıamen) kásiporny 8 mıllıon dollar alǵan. Onyń bárine S. Tereshenko qol qoıyp, ruqsat bergen. Al jeke adamdardyń ishinde 19 adamnyń qaıtarmaǵan qaryzy 50 mıllıon dollar bolǵan.
Óz topyraǵynda, óz jerinde arzan júmysshy kúshine aınalý degen — neokolonıalızmniń en bir jasyryn da jeksuryn túriniń biri dep Marat Qabanbaev jazǵandaı, shetelderge basqarýǵa bergen kásiporyndardyń basshysy, óndiris júrgizýshileri arasynda kazaktar birtindep azaıyp, yǵysyp bara jatyr...
«Eseńgiretip emdeý baıyptamasy erkin naryq qatynastary men erkin baǵa rejımin tez engizýdi kózdedi, — dep atap korsetti Nursultan Nazarbaev óziniń «Ǵasyrlar toǵysynda» atty kitabynda. — Baǵa yryqsyzdandyrylatyn kezdiń ózinde ol birden úsh ese kóbeıedi dep esepteldi. Al shyn máninde, baǵa lezde 10-12 esege deıin ósti. Bir jaǵynan ekonomıser birden 4 ese kóp qate jiberip otyrsa da, aıtylmysh úlgi kúshtep júzege asyryldy. Tap sol kezden bastap ózgeristerge degen kúmánniń qazirgideı óte-móte kúsheıip ketýine negiz salyndy».
Prezıdent ótken jolymyzda oryn alǵan osyndaı jaǵdaıǵa nazar aýdaryp, koǵamdy revolúsıa arqyly ózgertý, reformany kúshtep taný qarama-qarsy nátıjege jetkizýi yqtımal ekendigin eskertedi. «Men evolúsıalyq damýdy, koǵamdy birtindep, jan-jaqty daıyndap alyp baryp, reformalaýdy jaqtaımyn», — dep tujyrymdaıdy Elbasy óz oıyn.
Osy baǵytty myqtap ustanatyn bolsaq, áli de kesh emes. Biz de oılanyp, bir qarap alsaq artyq bolmaıdy.
Demokratıalyq memlekette bári aıqyn, ashyq, birlesip qımyldaýǵa jaǵdaı bar emes pe? Óz tarıhymyzdan da izdeıtin, alatyn úlgi-ónegeler mol. Bizdiń qazirgi kezeńimiz, baıqap otyrsaq, Sherhan, sonaý 1917-1920 jyldardy eske túsiredi. Men jaqynda Smaǵul Sádýaqasov pen Sultanbek Qojanovtyń, kitaptaryn oqyp shyqtym. Qandaı ǵajap adamdar! Sol kezdegi basshylardyń bári ári ótkir saıası qaıratker, ári tereń bilimdi oıshyldar bolǵan-aý. Turar Rysqulovtyń tutas Túrkistan jolyndaǵy kúresi, Álıhan Bókeıhanovtyń Qazaqtyń táýelsiz avtonomıasyn qurǵan Alash ıdeıasy, Sáken Seıfýllın men Oraz Jandosovtyń «qazaq» atyn qaıtaryp alýy, Smaǵul Sádýaqasovtyń resmı jıynda «Men Goloshekınniń sózine qosyla almaımyn», — dep aıtyp salǵany — osynyn, bári qymbat taǵylymdar. Olar keı máselelermen ózara kelise almasa da (iri qaıratkerlerdiń óz kózqarasy, oıy bolady), ortaq el birligin, ulttyń qamyn oılaǵanda birge bolatyn.
Osy maqala-hattyń sońynda, Sherhan, saǵan aıtar bir sózim bar. Ekeýmiz eldiń, halyqtyń, ásirese aýyldyń hal-jaǵdaıy týraly jurttyń aıǵaılap ta, sybyrlap ta aıtyp júrgen sózderiniń tóńireginde oı qozǵadyq. Jaǵdaı solaı, degenmen reformany budan ári júrgizgende halyqtyń halin jeńildeter jaǵy oılandyrýǵa tıis. Reseı soǵan bardy.
Eldiń qorǵanysy jaıly mazasyzdanýyń oryndy. Endi búkilálemdik tynyshtyq bolsyn dep tileımiz. Óz ishimizden eshqandaı ot shyǵyp kete qoımas. Elbasy ol jaǵyn qatań eskerip otyr ǵoı.
Áıtpese bizdiń baıtaq shekaramyzdy túgeldeı tas túıin qorǵaıtyn ásker jasaqtaý, ony ustap turý bizge ázir aýyr.
Sen keıin sóziniń basyn qylmystyq áreketterge qarsy kúres jaıyna buryp jiberdiń. El aıtyp júrgen jaılardy, adamdardy tústep aıtypsyń. Oǵan úkimet amal-sharasyn qoldanar, jazyqtylaryn jazalar.
Al osy ekeýmizge tikeleı qatysy bar bir ángimeni sen bilip otyrsańda aıtpaısyń. Ol myna belgili bir jazýshylarymyz ben ǵalymdarymyzdyń ózara bet jyrtysyp, aıtysqa baryp, baspasóz betinde salǵylasýy. Keıbireýler óziniń qaraqan múdde-namysyn kózdep, halyqtyń, ulttyq tynyshtyq-berekesin qurban etip jiberýge de bar eken. Osyndaıdan saq bolýymyz qajet. Muny aıtyp otyrǵanym, Sherhan, bizdiń qalamgerlerdiń. sózine jurt qulaq asady. Sol úshin jaýapkershiligimizdi árqashan sezinip otyrsaq.
Men, Sherhan, anaý, «Qazaqstan. XXI ǵasyr» atty kólemdi maqalany jazǵandaǵy maqsatym — elimizdiń eshqashan banan respýblıkasy bolmaıtynyn, jerimizdiń sonshalyq qyrýar baılyǵy bar ekenin aıtyp, jaıyp salý edi ǵoı. Sen ony taratyp, jalǵap ákettiń, biraz oı qozǵadyq. Pikirimizdiń ulasyp, uıqasqanyń kórdik. Sol úshin saǵan raqmet.
Sálemmen KAMAL dosyń
You Might Also Like
