InfoHub Logo

Qazaq satırasynyń dara sańlaǵy, ári sarbazy kórnekti dramatýrg, kórkemsóz sheberi S.Adambekov  1922 jyly 15 qarashada Ońtústik Qazaqstan oblysy Arys aýdany, Qaraspan aýylynda dúnıege kelgen. Arys qalasyndaǵy Tólegen Tájibaev atyndaǵy balalar úıinde tárbıelendi. Zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy M.Áýezovtiń dýaly aýyzymen aıtylǵan «jeti juldyzdyń» biri jazýshy atamyzǵa ózi tárbıelengen otbasynda, balalar úıinde jylda úlken qurmet kórsetilip, jyl saıyn týǵan kúni 

Uly Otan soǵysy (Asharshylyq) jyldarynda Sadyqbek atamyzdyń otbasy men týǵan týysqandary Qaraqalpaqstanǵa qonys aýdaryp bara jatqan kezde, Sadyqbek atamyz adasyp ketken. Sosyn, taýyp alǵan azamattar Arys qalasynyń balalar úıine tapsyrypty. Ol kezde shamamen on jasar bala bolǵan eken. Keıinirek kóp uzamaı, Musabek atasy izdep, taýyp kelgende, nemeresi barǵysy kelmegen kórinedi. Ol jerden alyp ketse, qaıta sonda qashyp barady eken. Alyp kelgen saıyn qaıta-qaıta qashyp kete bergen-di. Sadyqbek Adambekovtyń negizgi alǵa qoıǵan maqsaty oqý joly bolǵan. Bilim jolynan nár alyp, óner jolyn qurǵysy kelgen-di. Al, eger atasynyń qolynda bolsa, mundaı múmkindikter bolmas edi. Sebebi, úlkender oqý úrdisine qarsy bolǵan eken. S.Qojanov atyndaǵy orta mektepte bilim alady. Jastaıynan ádebıetke qumar, zerek te sezimtal Sadyqbek Adambekovtyń tyrnaqaldy týyndylary-óleńderi, satıralyq áńgimeleri aýdandyq «Sosıalısik jol», «Ońtústik Qazaqstan» jáne respýblıkalyq basylymdarda mektep qabyrǵasynda júrgen kezinde-aq jıi jarıalanyp turǵan. Ýnıversıtet bitirmeı uly atanǵan jazýshy, qazaq satırasynyń sardary. 

Qazaq ádebıetiniń ulylarynyń biri Ǵabıden Mustafınniń mereıtoıynda sýyrylyp sóz sóılegen Sadyqbek Adambekov: «Odaqta ýnıversıtet bitirmeı uly jazýshy atanǵan qalamger - úsheý. Bireýi - atyshýly Maksım Gorkıı, ekinshisi - Ǵabıden Mustafın. Al, úshinshisi...» ‒ dep, toıshyl qaýymǵa synaı qaraǵan satırık az-kem kidirińkirep baryp, julyp alǵandaı bylaı depti: «Úshinshisi - Sadyqbek Adambekov». Keıinirekte óziniń belgili suhbattarynyń birinde Ǵabıden Mustafın «Mereıtoıyńyzdan qandaı nárse este qaldy?» degen suraqqa Sadyqbek atamyzdyń joǵarydaǵy sózderin aıtypty.   

1941 jyly Qyzylordadaǵy pedagogıka ýchılıshesin bitirip, sondaǵy pedagogıka ınstıtýtyna túsedi. Biraq, Uly Otan soǵysynyń bastalýyna baılanysty oqýyn toqtatýǵa májbúr bolady. Onyń alǵashqy shyǵarmashylyq joly Uly Otan soǵysy jyldarynda bastalady. Sadyqbek Adadambekov 40 jyldardyń basynda Uly Otan soǵysynyń qıan keski shaǵynda qalamyn ushtap, Uly maıdannyń sherýine qosylyp qalam tartty. «Tánim týǵan jerdiń topyraǵyna tısin» dep ómiriniń sońǵy onshaqty jylyn Arysta ótkizdi. 1990 jyldardyń basynda Almaty qalasynan Arys qalasyna qonys aýdaryp kelgen. «Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, ulǵaıdy arman dep qaıran Abaı qalaı aıtqan?» ‒ depti bir saparynda jazýshy atamyz. Jas eńkeıgen soń, týǵan topyraqtyń qadir-qasıeti de ólsheýsiz arta túsedi eken. Kókirekte arman kóp. Al, armansyz adam - ólgen adam. «Kózinen ot shashyraǵan, tabanynan shoq shashyraǵan» Sadyqbek Adambekov ózi aıtqandaı «Jaǵasyn kir shalmaı, kóńilin muń shalmaı» arystyqtardyń aıaly alaqanynda sońǵy saparǵa attandy. Ashshy mysqyl men ajarly kúlkige sýarylǵan kórkem dúnıelerimen qalyń oqyrmanyn jylatyp otyryp kúldiretin jazýshy atamyz edi.  

Iá, qasıetti adamnyń qudireti-aı deseńshi. Satıranyń sarbazynan sardaryna deıin kóterilgen  S.Adambekov sońǵy kúnin kúntizbege (kalendarǵa) belgilep ketipti. Sadyqbek Adambekov 80 jyldyq múshel toıynyń qarsańynda dúnıeden ozdy. 2002 jyly 17 qyrkúıek kúni kóz jumǵan bolatyn. 19 qyrkúıek kúni ekinshi mekkege Túrkistan qalasyna aparyp jerledi. 

Satırıktiń arǵy atasy Musabek starshyn bolǵan. Musabektiń jarynyń esimi Kúlimhan. Tórt uly bar, olar: Adambek, Atabek, Sultanhan, Moldahan.

Sadyqbek atamyz Adambektiń balasy.

Adambektiń bes áıeli bolǵan. Báıbishesi ‒ Almagúlden: Qaldykúl jáne Sadyqbek. Qaldykúl apamyz soǵysta habarsyz ketken jan-jaryn 9 jyl kútken. Kúderin úzgen soń ekinshi ret turmys qurǵan. Qaldykúl apamyzdyń Maqboza jáne Qapıza, Fatıma atty qyzdary bar. Al,  Sadyqbek atamyzdyń bir ǵana qyzy bar - Marjan. 

Ekinshi áıeli ‒ Aıhannan: Altynkúl (ákemniń anasy ıaǵnı, meniń ájem), Qundyzaı, Táńirbergen. Táńirbergen 16 jasynda sýǵa ketip qaıtys bolǵan. Altynkúl apamyz 2006 jyldyń shilde aıynda dúnıeden ozǵan bolatyn. Qundyzaı apamyzda qazir aramyzda joq. Altynkúl apanyń 9 uly, 1 ǵana qyzy bar. Qundyzaı apanyń 5 uly, 3 qyzy bar. 

Satırıktiń ákesi Adambek ulym joq deı bergenge uqsaıdy. Al oǵan Sadyqbek atamyz qatty renjigen. Sondaı-aq, ákesimen aıtysyp qala bergen. Adambek  úshinshi   áıeli ‒ Yrysqaldy ájemizdi ákelgende, Sadyqbek atamyz: «Adambek alyp ushyp  aldyń pushyq, kórseń eger ketedi záreń ushyp, úıine bara qalsań as ishýge ketesiń qusyp, qusyp» depti. Sonymen ne kerek, Yrysqaldy ájemizden bala joq.  

Endi, tórtinshi áıeli ‒ Darıǵadan: Mereke (jarynyń esimi Jeńis. OQO Qaraspan aýyldyq okrýgine qarasty Maqtashy eldimekeniniń turǵyny), Tamasha, Saǵynbek (jarynyń esimi Nurhan. OQO Arys qalasynyń turǵyny), Alpysbaı, Ersinbek (jarynyń esimi Átirgúl. OQO Arys qalasynyń turǵyny). Mereke apamyzdyń 6 qyzy bar. Saǵynbek kókeniń 3 uly, 1 qyzy, Ersinbek kókeniń de 3 uly, 1 qyzy bar.

Besinshi ámeńgerlikke alǵan áıeli ‒ Pernekúlden Arystan esimdi jalǵyz ul. Janysbaı atty nemere aǵasynyń áıelin ámeńgerlikke alǵan eken. Musabektiń ekinshi uly – Atabek. Jarynyń esimi Pirý. Atabek atamyzda Kúnsulý, Manap, Hansha, Álimbek, Amantaı esimdi 3 qyz, 2 ul.

Úshinshi uly ‒ Sultanhan. Onyń Ermek, Sársen, Sattar, Ábdiǵalı, Gúlzıa, Kúlásh atty tórt uly, eki qyzy bar. 

Al tórtinshi uly Moldahan soǵysta habarsyz ketken.

Sadyqbek atamyz Isa Baızaqovtyń Maqboza atty (qaryndasy bolýy kerek) qyzyna resmı túrde úılengen bolatyn. Biraq, odan náreste bolǵany-bolmaǵany belgisiz.

Jazýshy sońǵy kúnderin Saǵynbek kókemizdiń úıinde ótkizgeni maǵan málim. Saǵynbek jáne Ersinbek  kókelerimniń aýzynan birshama estelikter jazyp alǵan edim: 

* * *

Birde, esiktiń aldynda aqsaq ıtke qarap, tapshan ústinde jatqan kókemiz  Saǵynbekke: 

‒ Oı, Saǵynbek, Saǵynbek,

     Esigińniń aldynda 

     Aqsaq ıt pen aqsaq shal,

     Sende qandaı arman bar, ‒ degen eken. 

* * *

     Sondaı-aq, bir kúni esiktiń aldynda otyrǵan Sadyqbek atamyzben, kózildirik taqqan bir tanysy amandaspaı, ótip bara jatqanda:

‒ Dúnıeniń tórt buryshyn ustap turǵan sen emessiń, 

Kózińdi soqyr qylǵan men emespin,

nege sálem bermeısiń? ‒ degen eken.

* * *

Jazýshy osylaı ázilimen óz oıyn aıtyp, astarlap jetkize bilgen. 

Bir kúni Ersinbek kókeniń úıinen tańerteńgisin úıden shyǵyp ketipti, pensıasyn alam dep. Ol kisiniń ádeti pensıasyn alsa, nan alyp, et alyp, sosyn aqshasyn jetim balalarǵa taratyp keledi eken. Sosyn túske taman kelip, kelinderine etti berip, as ázirletkizedi. Biraz ýaqyttan soń, aqshasyn izdeı bastaıdy. Árıne barlyǵy birge izdeıdi. Sonda atamyz: «Nede bolsa, myna balalar alǵan ǵoı, osylardan durystap suraıyq, osylar biledi, osylar aıtady», ‒ dep, balalardan kóredi. Úıdiń ishi ý-shý bolyp jatady. Ýlasyp-shýlasyp jatqan kezde, úıge qonaqtar kelip qalyp, barlyǵy birden tynyshtalyp dastarqan jaıa bastaıdy. Sonda atamyzdyń aıtqany: «Áı, shyraqtarym, onda jalǵasy kelesi sanda», ‒ depti. 

* * *

Mine, osyndaı kekesin sózderimen jan-jaǵyn tek jaıpaı kúldire júrgen satırıktiń syrtqy pishinine qarasań, kúlkige, kúldirýge ǵana jaralǵan sekildi. Desek te, ishki bolmysy kúlip júrdi me eken, kúlkige jaraldy ma eken?

Almatydaǵy aqyn jazýshylar, ádebıet súıer qaýym Sadyqbek atamyzdy oınap-kúlip, arqyn-jarqyn qabyldaıtyn bolǵan. Ásirese, Syrbaı Máýlenov, Tahaýı Aqtanov, Qaınekeı Jarmaǵambetov jáne basqalarmen de dostyǵy, ázil-qaljyńy jarasyp turady eken.  

Qaınekeı Jarmaǵambetov asa salmaqty, minezdi, úlkenge de, kishige de tonnyń ishki baýyndaı jaqyn, shúıirkelese ketetin, oqyǵan-toqyǵany kóp, kerek deseńiz, birge qydyryp kete beretin adam bolǵan.  

Kólemi shaǵyn bolǵanymen, jýrnaldardy shyǵarý ońaı emes. Materıaldary qyzyqty da, ótkir bolýy kerek degendeı... Bas-aıaǵy bes-alty adamnan aspaıtyn jazǵyshtardyń bar-joǵy birden kózge túsedi ǵoı. Qaınekeı Jarmaǵambetov kóńilsizdeý otyr eken. Kózildirigin mańdaıyna ysyryp qoıypty da: 

‒ Álgi sasqalaq Sadyqbek qaıda júr? ‒ depti.

 «Meni redaktor suraı qalsa, redaksıa tapsyrmasymen júr deı sal» ‒ dep, aıtyp ketken atamyzdy:

‒ Á, ol nómirge materıal ázirleý úshin ketken, ‒ depti Myńbaı Rásh. 

‒ Meni izdedi me, eı? ‒ dep, Sadyqbek atamyz keledi.

‒ İzdegende qandaı! Sasqalaq sary Sadyqbek qaıda júr? - dep jatyr degen kórinedi Myńbaı myrza..

‒ Qap-aı, á! qap-aı! ‒ dep, tolqyp, ile redaktorǵa kirip, sebebin aıtyp, keri shyǵarynda bastyqtan  aqsha surapty. Qaınekeı Jarmaǵambetov myrs etipti de: «Esikti jaýyp bólmeden shyq ta, ile qaıta kirip, tórt jol óleń shyǵar. Sosyn kóremiz» ‒ depti.        

Sákeń de shapshań basyp, shyǵyp ketedi de, artynsha qaıta kirip, sahnadaǵydaı aldyna kelip, bir tizerleı, júgine qalyp:

‒ Qaınekeı-aý, Qaınekeı

Qarjyń bar ma, kanekeı?

Sadyqbegiń minekeı,

Restoranyń ánekeı! ‒                                                                                      

dep, tereze jaqty nusqaı, aıtqan ázili keıin jurtqa tarap ketken kórinedi. Qarap tursam, árıne, qurdastarǵa bári de jarasady.

 

* * *

Instıtýtta oqyp júrgende, Sadyqbek Adambekov orystardyń jerleýine qatysyp, trýbada oınap, aqsha tabady eken. Syrbaı Máýlenov bolsa, Sadyqbekti ańdyp turyp, tapqan aqshasyn bólisip, syra ishetin kórinedi. Taǵy bir aqsha tapqan kúni Syraǵańdy kóre salyp, Sákeń qasha jónelipti. Sonda, Syraǵań sońynan:

‒ Sadyqbek-aý, aqshasyz bolsań qashpas eń, 

Kápir, kómý kásibińdi tasta sen! 

Tartyp alam qaltańdaǵy aram aqshańdy,

Qudaı aıdap qolyma eger bir tússeń, ‒ dep, aıqaılapty. Sákeń men Syraǵań bir jyldyń tóli eken. Ekeýi shynaıy dos bolyp, ázil-qaljyńdaryn sapyryp júretinin jurt biletin.

* * *

Syraǵa ekeýi Syrǵa shomylýǵa barady. Sonda:

‒ Oıbaı! Sýǵa kettim! ‒ dep, súńgı jónelgen Sadyqbek atamyzǵa: 

‒ Aıttym ǵoı, ıirimge jolama! – dep, Syraǵa úreılenip, tezdetip júzip baryp qutqarypty. Sákeń Syraǵanyń qoryqqanyna qaramastan taǵy da, kózin aqshıta qaraı, tizesin nusqaı kórsetip:

‒ Oıbaı aıaǵym-aı, ‒ dep, aıqaıǵa basypty. Álden ýaqyttan soń, Syraǵa Sákeńdi arqalap alyp, aýyr denesimen osynsha salmaqty kóterip qara terge túsipti.

Oıbaıyn doǵarmaǵan soń, demalmastan qonaq úıge arqalap barady. Jetkennen soń, eki metrdeı qalǵanda Syraǵańnyń arqasynan jerge qarǵyp túsip, «Aldadym», ‒ dep, qashqan eken. Sonda Syraǵań: « Áı, sasqalaq sary, seni me, bálem!» ‒ dep, kózinen jas shyqqansha kúlgen kórinedi.

* * *

Qaıran jazýshy on jyl boıy kórispegen dostaryn, qurdastaryn ańsap júrgen eken. Saǵynyshyn, myna bir minezimen dáláldeıdi. 

 «Syr aıtam Sákeń týraly» deıdi Zupar Músilimov:

 ‒   «Arys» shıpajaıyndaǵy  nómiri qyryq besinshi bólmede otyrǵanbyz gazet qarap.  

 ‒  Zúparjan, aıda, kettik vokzalǵa, ‒ dedi, shalt sóıleıtin ádetimen. «Nege, ne maqsatpen baramyz onda?» degim-aq kelip tur. Biraq, Sákeńniń ashýy murnynyń astynda ekeni ózime aıan. Jınala bastadym.

«Arys-1» stansıasyndaǵy jolaýshylar vokzalyna keldik. Kókem kóńildi. Ótken-ketkenderdiń arasynan sulý qyz-kelinshekter kórse, ádemi ázilin de joldap jatyr. 

 «Almaty-Máskeý» poıyzy birinshi jolǵa toqtaıdy. Saq bolyńyzdar!» ‒ dep habarlaǵanda perronǵa qaraı jyldam jóneldi. Poıyzdan túsken jolaýshylardyń arasynan bireýdi izdegendeı alaq-julaq qarady. 

 «Qap, Almatydaǵy dostarymnyń eshqaısysy kórinbeıdi ǵoı. Jolaýshylaýdy qoıǵan ba, táıiri», ‒ dep, ókingendeı boldy. Basy tómen salbyrap, baıaý basyp, únsiz kele jatty da, kenetten: «Shyǵar, qalamsabyńdy», ‒ dep, kilt toqtaı qalǵany. Sonda jazylǵan shýmaq mynaý:

    ‒ Shyǵaryp salam kúnde men,

    Almaty-Máskeý poıyzyn,

    Safýan dep qalamyn, 

    Bireýdi kórsem boıy uzyn.

* * *

Sabyr aǵamyz  «Sosıalısik  jol» gazetiniń redaksıasynda  bólim meńgerýshisi bolyp jańadan kelgen kezi eken. Keńsede redaktor men onyń orynbasary joq kezde telefon shyryldaıdy. Telefon shyryldap qoımaǵan soń, kóterse arjaqtaǵy adam:

‒ Áı, bul redaksıa ma? Tyńdap turǵan qaı danyshpan? Qazir men baramyn. Esiktiń aldyna shyǵyp kútip tur, ‒ dep, buıyra sóılepti.

«Danyshpan» dep, mazaqtamaqshy bolǵan kim eken, nede bolsa, kelgen soń kórermin, ‒ dep, oılapty.

Bir kezde aıaǵyn silteı basqan ashań sary kisi kelip: 

 ‒ Menimen sóılesken danyshpan senbisiń? Tanysyp qoı, men ‒ Sadyqbek Adambekovpin, ‒ depti.

Sóıtip, keńsege kirgen soń, etene tanystyqtan soń, Sabyr aǵamyzdyń aǵasy Áshim Shaımerdenulymen birge Arys balalar úıinde tárbıelengenin, Qyzylordada oqýǵa birge barǵanyn, 21-jasynda soǵysta qaıtys bolǵanyn, «Bizdiń úıdiń juldyzdary» degen pesasynda onyń da atalatynyn aıtyp bergen eken. Sodan bastap, Sadyqbek atamyzdy Sabyr aǵamyz týǵan aǵasyndaı syılap, qurmettegen.

Kózi tirisinde atamyz:  «Sabyr! Sen qaı jaǵynan alsańda, maǵan jaqyn adamsyń. Eń jaqyndyǵy ‒ baıyrǵy jýrnalıs, óziń, álińdi biletin, qanaǵatty jýrnalıssiń - osynyńdy jaqsy kórem. «Qanaǵat» degen sóz ‒ jalqaý, sylbyr bolý degen sóz emes. Jan-jaǵyńa sezimtal bolý degen sóz. Tek aıtatyndaryńyzdy aýdandyq gazet betinde ǵana aıtpaı, el azamattarynyń atyn oblys, respýblıka kólemine shyǵarý kerek. Sabyla bermeı, naýqanǵa uryna bermeı, gazetti óte taza ustaý ‒ seniń qolyńda. Súıekke bitken minez etpen ketedi. Al, halyqqa qyzmet isteý ‒ ardyń isi», ‒ depti, Sabyr aǵamyzǵa joldaǵan hatynda.

Satıra jóninde, satırashyl jazýshy jóninde, ádebı synnyń sheńberinde  túsiniksiz syr bar sıaqty. Máselen, osy Sadyqbek Adambekov shyǵarmalary jaıynda osy ýaqytqa deıin jarytyp kim jazypty? Jalpy tilimizde, ártúrli sholýlarda atalǵany bolmasa, jazýshynyń shyǵarmasy túbegeıli sóz bolǵan emes. Máselen, S.Adambekovtyń 1981 jyly «Aıýbaıdyń ajaly» degen dramalyq shyǵarmalar jınaǵy basylyp shyqqany bar, osy úsh kitap jóninde áli kúnge deıin jibi túzý taldaý jasalynbady. Jalpy satıralyq shyǵarmaǵa da, kózqarastyń túzýligi joǵary deńgeıde bolsa eken deımin.  

Basyn báıgege tikken birtýar alash arystary keshe de az bolmaǵan, búgin de az emes. Erteńde az bolmaıdy dep bilem. Ult táýelsizdigi naq osyndaı azamattardyń kúndelikti, ári tegeýrindi is-áreketiniń jemisi. Olar sózimen de, isimen de, búkil bolmysymen de urpaq esinde máńgi qalady. Olardyń biri – satırık Sadyqbek Adambekov ekeni daýsyz. 

Bımyrzaeva Aıkerim Mahanbetqyzy

Túrkistan oblysy, Túrkistan qalasy

«Keremet» bastaýysh mektep-balabaqsha kesheni

dırektorynyń tárbıe isi jónindegi orynbasary

---