InfoHub Logo

Saıası elıta “Elıta” termıni sózinen fransýzdyń “elite” degen sózinen shyqqan, suryptalǵan, tandalǵan, iriktelgen degen maǵynany bildiredi. XVIII ǵasyrdan bastap ol sózben joǵary sapaly tovarlardy atady. XX ǵ. bastap saıasattaný men áleýmettanýda bilimi, baılyǵy, bedeli, bıligi joǵary adamdardyń azǵantaı áleýmettik tobyn bildiredi.

Tarıhı jaǵynan alǵanda adamdardy el bıleýshi tandaýlylarǵa jáne olardyń degenin isteıtin baǵanyshtylarǵa bólý ıdeıasy óte erteden bastaý alady. Mysaly, Konfýsıı (b.z.b. 551-479) adamdardy asyl azamattarǵa (bıleýshi elıtaǵa) jáne tómengi (qarapaıym) adamdarǵa bóldi. Platon bıleýshi fılosoftarǵa, áskerlerge, eginshiler men kásipshilerge ajyratty. Alaıda elıtarlyq teorıany kózqarastar júıesi retinde XX ǵ. basynda ıtalıa ǵalymdary G. Moska, V. Pareto, nemis R. Mıhels jáne t.b. kalyptastyrdy.

Gaetano Moska (1854—1941) elıta teorıasyn “Saıası ǵylym negizderi” (1896) degen eńbeginde negizdedi. Onda ol qoǵam basqarýshylar men basqarylýshylarǵa bólinedi dedi. Oǵan uıtqy bola- tyn qasıetterge áskerı erlikti, baılyqty, dinı dárejeni (mártebeni) jatqyzdy. Osy úsh qasıet, onyń oıynsha, adamǵa basqarýshylar (elıta) qataryna kirýge esik ashady.

“Elıta” termınin ǵylymı aınalymǵa engizgen Valfredo Pareto (1848-1923). “Jalpyǵa birdeı sosıologıa traktatynda” (1916) ol “elıtalardyń aınalý” teorıasyn jasady. Ol boıynsha elıta bılik basyna aldyńǵy qatarly ıdeıany usynýynyń arqasynda keledi. Ol ıdeıa júzege asqanda olardyń energıasy azaıyp, izdenisi baıaýlaı bastaıdy. Olardyń ornyna jańa ıdeıamen jańa elıta bılik basyna keledi. Mundaı almasý qoǵamda árqashan bolmaq. Iaǵnı, deıdi olar, bir elıta ekinshini almastyryp, jańaryp, qoǵamdy alǵa jyljytyp otyrady. RobertMıhels(1876-1936)“Saıası partıalar, Demokratıa-nyń olıgarhıalyq úrdisteri týraly ocherk” (1911)degen eńbeginde “olıgarhıanyń temirdeı zańyn” shyǵardy. Onyń oıynsha, bukara halyqtyń ózine ózi uıymdastyrýǵa jáne basqarýǵa qabileti jetpeıdi. Parlamenttik demokratıa jaǵdaıynda keıbireýler jurtshylyqtyń koldaýyna ıe boldy. Sóıtip kásibı daıyndalǵan adamdardan turatyn basqarý apparaty paıda bolady. Ol kópshilikten birtindep alshaqtaıdy, qoǵamnyń qarapaıym múshelerine ózderin qarsy qoıady. Sonyń nátıjesinde bılikti óz qoldarynan shyǵarmaı, saqtap qalýǵa tyrysatyn tomaǵa-tuıyq dóńgelek, sheńber paıda bolady. Munda at tóbelindeı baılar saıası jáne ekonomıkalyq bılikke ıe bolady. Halyqtyń egemendigi, bıligi degenniń bári bos kıal. “Olıgarhıanyń temirdeı zańy” osy deıdi R. Mıhels.

Amerıkanyń saıasattanýshysy Raıt Mılls (1916—1962) “Bıleýshi elıta” atty eńbeginde AQSH-tyń XX ǵ. ortasyndaǵy elıtasyna taldaý jasaıdy. Ol elıtany mártebeler jáne strategıalyq rólder atqaratyn top dep anyqtaıdy. Onyń oıynsha, qoǵam úshin eń mańyzdy ról atqaratyn saıası, ekonomıkalyq jáne áskerı ınstıtýttar. Soǵan oraı bılik elıtasyn memleket, korporasıalar jáne áskerı basshylar quraıdy.

Fransıa saıasattanýshysy R.J. Shvarsenberger “Absolúttik quqyq” degen eńbeginde qazirgi elıtany jabyq kasta retinde sıpattaıdy. Fransıada ol saıasatkerlerden, joǵary ákimshilikterden jáne isker adamdardan turatyn bıliktiń úshburyshyn quraıdy. Olar úkimetti kalyptastyrady, memleketti bıleıdi, iri korporasıalar men bankterdi basqarady.

Sonda koǵamda saıası elıtany týdyratyn faktorlar qandaı? Olarǵa mynalar jatady: 1) qoǵamǵa arnaıy bilimi, tájirıbesi, qabileti bar kásibı basqarýshylar kerek; 2) adamdardyń psıhologıalyq (týa bitken) jáne áleýmettik (oqý, tárbıe barysynda qoly jetken) teńsizdikteri; 3) qoǵamda basqarýshy eńbek joǵary baǵalanady jáne yntalandyrylady; 4) buqara halyqtyń saıası enjarlyǵy, selqostyǵy (kúndelikti ómirde árkim saıasattan shalǵaı óz jumysymen aınalysady).

Saıası elıta strategıalyq maqsatty aıqyndaıdy, memlekettiń ishki jáne syrtqy saıasatyn belgileıdi, óz josparlaryn júzege asyrýdyń tetikterin tabady, qoǵam aldyna qoıylǵan maqsattardyń júzege asýyna baqylaý jasaıdy.

Sonymen, saıası elıta dep qazyna-baılyqty, qarjy-qarajatty bólýge baılanysty jáne t.b. saıası mańyzdy sheshimder qabyldaýǵa qatysty joǵary mártebesi men yqpaly bar uıymdasqan topty aıtady. Qazirgi saıasattaný ǵylymynda bilimniń elıtologıa degen arnaıy salasy bar. Ol elıtalardyń qalyptasý jaǵdaıyn, onyń qoǵamdaǵy rólin, áleýmettik-saıası prosesterge yqpal etý ádis-tásilderin jáne t.b. zertteıdi.

 Saıası elıtalardyń qalyptasýy men jiktelýi

Saıası elıtalardy qalyptastyrýdyń, joǵary laýazymdy qyzmetke iriktep alýdyń 2 túri bar: antreprenerlyq jáne gıldıa júıesi. Antreprenerlyq túrde basqarýshy qyzmetke úmitkerdiń erekshe qasıetteri, kópshilik jurtka unaı bilý qabileti basty oryn alady. Munda kandıdattyń baılyǵyna, kásibine, bilimine, mamandyǵyna, t.s.s. onsha mán berilmeıdi. Ol eń aldymen óziniń tapqyrlyǵyn, jasampazdyǵyn, belsendiligin kórsete bilýi qajet. Mysaly, AQSH-ta akter bolǵan Ronald Reıgan da prezıdenttikke saılandy. Elıtany qalyptastyrýdyń bul túri óziniń ashyqtyǵymen, demokratıalyǵymen, úmitkerge koıylatyn shekteýlerdiń azdyǵymen sıpattalady. Sondyqtan turaqty demokratıalyq elderde bul tur keńtaraǵan.

Saıası elıtalarǵa suryptaýdyń mundaı túriniń kemshiligi — saıasatqa syrttaı jaǵymdy kóringenimen shyn máninde kezdeısoq, prınsıpsiz, urynshaq, avantúrıs adamdardyń bılik basyna kelýi. Ondaı adamdardyń is-áreketin boljap, piship bolmaıdy. Sondyqtan qoǵam ómirinde daý-janjaldar, saıası shıelenisterdiń múmkindigi kóbeıedi.

Gıldıa júıesinde úmitker bılik satysy boıynsha baıaý bolsa da anyq kóterilip otyrady. Munda joǵary laýazymdy qyzmetke úmitkerge kóptegen talaptar koıylady. Oǵan kandıdattyq bilimi, adamdar arasyndaǵy jumys tájirıbesi, partıalyq stajy jáne t.s.s. jatýy múmkin. Talapkerler belgili bir taptyń, toptyń, tektiń, partıanyń músheleriniń arasynan shyǵýy kerek. Sondyqtan bılik basyna tandaýdyń bul túri jabyq bolyp sanalady.

Gıldıa júıesi básekelestikke jol bermeıdi, bıleýshini tuıyq qoǵamdyq toptan iriktep alatyn, kertartpa túr. Onyń ar- tyqshylyǵy — saıasatkerdiń bolashaq is-áreketin aldyn ala boljaýǵa, soǵan oraı shara qoldanýǵa bolady. Bıleýshi elıtanyń arasynda daý-janjaldyń múmkindigin kemitedi. Osyndaı júıeniń bir túrine burynǵy sosıalısik elderde keń taraǵan nomenklatýralyq elıta jatady.

Qalaı bolǵanda da qoǵam saıası elıtasyz, kásibı mamandanǵan basqarýshylarsyz óz qyzmetin tolyq atqara almaıdy. Orys fılosofy N. A. Berdáev qoǵamnyń damý deńgeıi men saıası elıta sanynyń arasynda ózara baılanys barlyǵyn ashyp, “elıta koefısıentin” shyǵardy. Ol joǵary zerdeli, zıatkerlik bóliginiń halyqtyń jalpy saýatty sanymen salystyrǵanda bir paıyzyn qurasa, ol qoǵam ómirin toqyraýǵa ákeledi. Al elıtanyń koefısıenti 5 paıyzdan assa, qoǵam damýynyń joǵary múmkindigi barlyǵyn aıǵaqtaıdy deıdi ǵalym.

Saıası elıta ár túrli keledi. Sondyqtan ol jikteledi, toptastyrylady. Bılikke ıeligine qaraı basqarýshy jáne opozısıalyq elıta dep bóledi. Basqarýshy elıta dep memlekettik bılikke ıe, mańyzdy saıası sheshimderdi kabyldaýshylardy aıtady. Olardyń kataryna ene almaı qalǵan, biraq sol úshin kúres júrgizetinder bılik basyndaǵylardyń is-áreketin synap, ol qylyqtaryn taýyp, qatelikterin kórsetedi. Olardy opozısıalyk nemese kontrelıta dep ataıdy. Saıası elıtanyń jańarý, qaıta jasaqtalý tásiline saı ashyk jáne jabyq elıta dep bóledi. Ashyq elıtada barlyq áleýmettik top ókilderine esik ashyq. Jabyq elıtada ol belgili bir taptan, tekten shyqqandarmen ǵana tolyqtyrylady. Mysaly, gıldıa júıesi.

Indıa saıasattanýshysy P. Sharan bılik etý qoryna baılanysty elıtany dástúrli jáne qazirgi dep bóledi. Dástúrli elıtaǵa din, salt, jol-joraǵa baılanysty bólinýdi kirgizedi. Oǵan joǵary din basylaryn, aqsúıekterdi, damyp kele jatqan elderdegi áskerı basshylardy jatqyzady. Qazirgi elıtaǵa zańǵa, formaldy erejelerge súıenýshilerdi jatqyzyp, olardy óz kezeginde 4 topqa bóledi: 1) bılik qurylymdaryn basqaratyn, mańyzdy sheshimder qabyldaıtyn joǵarǵy elıta; 2) memleket qyzmetkerleriniń joǵary jigin (mınıstrlikter, vedomstvolar, komıtetter basshylary) quraıtyn ákimshilik elıta; 3) belgili bir tabysy, kásibı mártebesi jáne bilimi bar adamdar (joǵary kyzmetkerler, menedjerler, ǵalymdar, zıatkerler); 4) joǵaryda kórsetilgen úsh kórsetkishtiń (tabysy, kásibı mártebesi, bilimi) bireýi nemese ekeýi jetispeıtin aralyq (margınaldyq) jaǵdaıdaǵy adamdar. Qoǵamnyń tolyqqandy órkendep, qarqyndy damýy úshin elıtamen kereǵarlyqqa kelip, kúrespeı, qýdalamaı, shekteýler qoıyp, sheńberin taryltpaı, zıaly zerdeli qaýymnyń, daryndy tulǵalardyń ózin-ózi kórsetip, halyqqa, eline qyzmet etýine jaǵdaı jasap, sapasyn arttyra túsken abzal.

Bizdiń Qazaqstandaǵy elıtaǵa kelsek, elimiz egemendigin alǵanymen bıleýshi top onsha ózgere koıǵan joq. Olardyń kóbi Keńes Odaǵy kezinde nomenklatýralyq qyzmetter atqaryp, komýnıstik partıa ydyraǵannan keıin memleketgik ınstıtýttarǵa (Prezıdent, Úkimet ákimshiligine) qyzmetke kóshti. 1993 jylǵy Konstıtýsıa boıynsha bıliktiń 3 tarmaǵy teń delindi. Alaıda shyn máninde bılik atqarýshy organnyń qolyna tıdi. 1995 jylǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy Prezıdenttik bılikti bekitip, atqarýshy bıliktiń mártebesin arttyra tústi. Jekeshelendirý kezinde halyqtyń eńbegimen jasalǵan múlikke ıe boldy.

Qazaqstan qazirgi elıtasyna kimder jatady desek, oǵan Prezıdent apparatynyń quramy (Prezıdent, onyń ákimshiliginiń bastyǵy, orynbasarlary, bólim basshylary, kómekshileri, keńesshileri), Parlament, mınıstrlikter basshylary men orynbasarlary, dıplomatıalyk elıta kiredi. Olardyń arasynda tıimdi nesıeler alyp, bıznespen aınalysyp, baıyǵandar barshylyk. Olar qarjy-karajat, ekonomıkalyq qorlar, qajetti maǵlumattarǵa ıelik etedi.

Aımaqtyq elıtaǵa oblys ákimderi jatady. Bıleýshi elıtaǵa tartý, olardy jańǵyrtý máselesine kelsek, joǵary basshylarǵa berilgen nemese solardyń balalarymen tolyǵýda. Olar oryndarynan bosatylsa, kelesi laýazymdy orynǵa otyrady. Sonyń saldarynda ol “syrttan keletin” adamdarǵa jabyq elıtaǵa aınaldy. Shynaıy kóp partıalyq bolmaǵan soń, saıası bılikke olardyń yqpaly shamaly. Sybaılas jemqorlyqtyń sany kóbeıýde. Bılik basyndaǵylardyń kóbi óz kúnin kúıttep, jalpy halyqtyń jaǵdaıy tómendep, jumyssyzdyq beleń alýda.

Mundaı jaǵdaıdy boldyrmaı, tyǵyryqtan shyǵý, saıası elıtanyń sany men sapasyn kóterý úshin olardy ashyq, jarıalylyq jaǵdaıynda, zerdeli, bilimdi, bilikti, eline, halqyna shynaıy jany ashyp, qyzmet etetin azamatgardan tandaǵan jón.

---