InfoHub Logo

Taıaýdaǵy birer kúnde Amerıkada qolǵa tımes bir kitap shyǵýǵa tıis. Men onyń avtorymen baıaǵydan bepi tanyspyn, kitabynyń mazmunyn maǵan jolyqqan saıyn da aıtatyn, hatpen de habarlap turatyn, al osydan eki aı buryn ol qoljazbasynyń mashınkalanǵan kóshirmesin jiberip, meniń pikirimdi surapty. Men kitaptyń qoldan-qolǵa tımeı oqylatyny, barlyq tilderge aýdarylatyny sózsiz ekenin aıttym.

Eń bastysy: kitapta avtordyń óz janynan qosqan eshteńesi joq. Naqty faktiler men dokýmentterdiń jıyntyǵy. Oqıǵa Amerıkanyń joǵary mártebeli ulyqtaryna, paıdaqorlaryna, saıahatshylaryna qatysty bolǵandyqtan avtor keıbireýleriniń aty-jónderin ózgertken, — bary sol ǵana.

Bilgińiz kelse, kitabynyń qysqasha mazmuny mynadaı.

Budan birneshe jyl buryn Kalıfornıanyń alty jigiti qupıa uıym qurýǵa kelisipti. Olar qaýip-qaterge urynbaı qalaıda tez baıýdy kózdepti. Mıllıonerler men mıllıarderlerdiń áıelderin urlap alaıyq ta, mol tóleý tóletip qaıtaryp otyraıyq desipti. Olar — qaıdaǵy bir qańǵybastar nemese qaraqshylar emes, kádimgi salaýatty jigitter: úsheýi ýnıversıtetti bitirgen, tórtinshisi — stýdent, besinshisi satýshy, altynshysy — keńse qyzmetkeri. Bári de ınabatty, sezimtal jandar: balalardy urlaý degenge bári de aza boılary qaza bop qarsy turdy. Egde kisilerdi ǵana urlaý kerek. Sol tıimdi desti.

Qandaı oıdyń bolsyn qarjysyz iske aspaıtyny aıan. Sondyqtan olar uıym qoryn jasaý úshin bar-joq aqshalaryn ortaǵa salady. Basqalardan qaryz da alady. Urlanǵan kisilerin asyrap-saqtap turýǵa kóp dúnıe qajet bolaryn da bilgen. Ekonomıkasy órkendemegen elderde urlyq-qarlyq jasap ta, bank tonap ta, bireýlerdi aldap-arbap ta jan saqtaýǵa bolady.

Al Amerıka sıaqty dáýleti shalqyǵan darqan elde qaltań qalyń bolmasa, — kórgen kúniń qarań!

Olar eń áýeli San-Fransıskonyń bir shylqyǵan baı bankıriniń áıelin urlaýdy josparlaıdy. Áıeldi urlap alady da, alys túkpirdegi bir seloǵa aparyp jasyryp, gazetke, radıo men televıdenıege habarlandyrý beredi: eger mıllıoner úsh táýliktiń ishinde seksen myń dollar tóleý jibermese, áıelin qyljıta salamyz deıdi. Gazetter men radıo, televıdenıe olardyń sharttaryn, árıne, jarıa etip-aq baǵady, biraq qudaıdyń qutty kúni kisi urlanyp jatqanyn kórip-bilip júrgen jurt oǵan selt etpeıdi. Kesimdi ýaqyt ótedi. Mıllıonerden eshqandaı habar-oshar joq. Jigitter oılana bastaıdy: urlap alǵan bıkeshimiz ózimizge masyl bolmasa ıgi edi, desedi olar. Ne satyp jiberetin, ne tastaı salatyn nárse emes. Onyń ústine baryp turǵan kók aıyl doly eken: shashymdy buıralat, qasy-kózimdi boıat, tyrnaǵymdy tazalat, aıaq-qolymdy ýqalat, júıke-tamyrym juqaryp júr, uıyqtatatyn dári taýyp ber! — dep mılaryn ashytady. Bosatyp qoıa berýge bolmaıdy, polısıa qyr sońyna túsedi. Óltirseń, — basyńnyń pálege qalǵany! Al kúıeýi qurǵyr aqsha jiberer emes...

Jigitter onyń kúıeýimen kelissóz júrgizýdi uıǵardy.

«Sender tym kóp surap otyrsyńdar, — dedi kúıeýi sál-pál oılanyp. — Ol sonshama somaǵa tipti de tatymaıdy». Ne kerek, áıeldiń baǵasy elý myńǵa túsirildi. «Joq, ol oǵan da tatymaıdy», dedi kúıeýi. «Haıyr-haıyr, endeshe qyryq myń ber!» — «Eger sender ony osydan jıyrma jyl buryn, ıaǵnı men alǵash úılengen kezde urlaǵan bolsańdar, onda men tóler edim...» — «Jaqsy! Tup-týra otyz myń bolsyn!» Kúıeýi jigitterge baǵjıa qarady da basyn shaıqady. Otyz myń opyryla-opyryla jıyrma myńǵa, on bes myńǵa tústi... Mıllıoner ıliger emes. Ótken jyly onyń qańǵybas mysyqtardy qorǵaý qoǵamyna on bes myń dollar jarna tólegeni eske alyndy. Oǵan mıllıoner aıylyn da jıǵan joq, — birinshiden, mysyqty jaqsy kóretinin, ol qoǵam zańdy túrde tıimdi jumys isteıtinin, oǵan jarna banktiń jyl saıynǵy kirisinen tólenetinin, al esh jerde tirkelmegen beımálim qupıa qoǵamǵa aqshany óz qaltańnan ǵana tóleý kerektigin aıtyp ashyndy.

Jigitter tólem mólsherin on myń dollarǵa deıin kemitti jóne ol aqsha bıkeshtiń bodaý bolǵan merzimdegi kútimine jumsalǵan shyǵynnyń ornyn toltyrýǵa ǵana qajet ekenin, bar qarjyny soǵan jumsap, ózderiniń quralaqan qalǵandaryn málimdedi... Mıllıoner deni durys jaýap berýdiń ornyna sharap isheıik dep ózeýredi.

Qupıa qoǵamnyń músheleri tilderin tistep qaıtty da, jaǵdaıǵa qaraı basqa bir sheshim jasady. Áıelin bosatyp qoıa berdi de, mıllıonerdiń ózin urlap alyp ketti. Oǵan degen tólemniń mólsherin de seksen myń dollar dep belgiledi. Kesimdi ýaqyt taǵy da ótti, úmit taǵy da aqtalmady. Mıllıonerdiń áıeli soqyr tıyn da bermeımin dep azar da bezer boldy. Endeshe kúıeýińmen qoshtasa ber desti oǵan. «Senderdiń ishki isterińe aralasýǵa haqym joq», dedi áıeli qaıǵyly únmen, kózinde qýanysh oty jylt etip.

Jigitter ońasha mekenderine omalyp oraldy da, mıllıonerge betiń qaraǵan jaqqa kete berýińe bolady degendi aıtty. Al mıllıoner eshqaıda ketpeımin dep zarlap otyra qaldy. «Men munda ǵana emes, tipti túrmede de otyrýǵa rızamyn, tek sol bátshaǵardyń qarasyn kórmesem boldy!» — dep jalbaryndy.

Ashýǵa býlyqqan alty jigit ony bas salyp, esikten laqtyryp jiberýge aınaldy. Mıllıoner aıaq-qolyn sermep jata qalyp: «Men senderge on myń bereıin! On myń bereıin! Qudaı úshin osynda qaldyryńdarshy!» — dep bajyldaı bastady.

Dál sol sátte qupıa qoǵam qurýshylardyń basyna bir ǵajap ıdeıa kele qaldy...

Alyp qashqandardyń shtab-páterinde «turǵany» úshin mıllıoner, qansha bajyldaǵanmen, aqyrynda seksen myń dollar tóleýge májbúr boldy. «Qurmetti jigitter eger ótken aptada kelip, áıelińdi bosatpaımyz, seni áıelińnen qutqarǵymyz keledi dese, men olardyń suraǵan somasyn oılanbastan-aq bergen bolar edim dep aǵynan jaryldy ol. Jigitter sol kúni keshke onyń áıeline jetip bardy. Eger bizge seksen myń dollardy dereý sanap bere qoımasań, biz kúıeýińdi dál búgin ákelip tastaımyz dedi. Áıel aqshasyn aıamady. Ras, birden ustata salǵan joq, burqyrap biraz sóılegen boldy...

«Semány saqtaıtyn armıa» ıdeıasy osylaı týdy da, kalıfornıalyq alty jigittiń kásibine qanat bitti. Birazdan soń fırma barlyq shtatta óziniń fılıalyn ashyp, kúrep tabys taba bastady. «Semány saqtaıtyn armıa» degen atyna «erikti», «ıgi nıetti» degen qosymsha anyqtaýyshtar berildi, biraq jumysty áý bastaǵysyńsha astyrtyn isteıtin boldy. Óıtkeni: fırma da, onyń klıentteri de istiń múlde qupıa júrgizilýin qalady, sebebi olar salyq tóleýden sóıtip qana qutyla alatyn edi. «Semány saqtaıtyn armıanyń» búginde de aıy ońynan týyp tur, erli-zaıyptylardy bir-birinen qorǵap, eki alyp bıge shyǵyp, aqshanyń astynda qalyp júr.

Avtor klıent-kúıeýlerdiń: paıdaqorlardyń da, saıasatshylardyń da minez-qulqyndaǵy mynadaı bir ózgeshelikti ashyp kórsetken: olar áıelderin urlatý úshin fırmaǵa aqshany artyǵymen tóleıtini sıaqty, urlanǵan sekretarshalaryn satyp alýǵa da aqshany aıamaı jumsaıdy. Onyń sebebin túsiný op-ońaı: tájirıbeli kadrlardyń qyzmette bolmaı qalýy eń aldymen ekeýara ortaq iske nuqsan keltiredi!..

Orysshadan aýdarǵan ǴABBAS QABYSHEV

---