Sh. Ýálıhanov jáne sýret óneri
Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdany,
№45 «Aq Orda» mektep – gımnazıasynyń
beıneleý pániniń muǵalimi Shaımerden Azathan Serikuly
Sh. Ýálıhanov jáne sýret óneri
Qazaqtyń uly ǵalymy, aǵartýshy, shyǵystanýshy, tarıhshy, etnolog, geograf, fólklortanýshy Ýálıhanov Shoqan Shyńǵysuly (1835 - 1865jj) jaqsy sýretshi de bolǵan.
Ǵalymnyń baı muralarynyń bir bóligin beıneleý óneri salasyndaǵy eńbekteri quraıdy. Ol negizinen portret, peızaj jáne halyqtyń turmys - saltyn beıneleý janrymen aınalysqan. Óz eńbekterin sýretpen tolyqtyryp otyrǵan, kóbinese akvarel, maıly boıaýmen, al keıde týsh, qalam, sıamen jumys istegen. Sýretshilik ónerdi arnaıy úırenbese de onyń sýretterinde kásibı sheberlerge tán ózindik qoltańbasy bar. Bul ǵalymnyń tabıǵı darynynyń erekshe bir qyryn baıqatady. Qazirgi ýaqytta Shoqannan bizge mura bop qalǵan 150 - ge tarta sýret bar.
Onyń qolynan shyqqan sýretterdiń birazy HİH ǵasyrdyń 60 - shy jyldary «Vsemırnaıa ılústrasıa», «Iskra», «Rýsskıı hýdojestvennyı lıst» sekildi bedeldi basylymdarda jarıalanǵan. Shoqan óziniń kúndelikterin, qoljazbalaryn sýretpen kórkemdep, kórneki keskindemelerimen de tolyqtyrdy. Ǵalym sondaı - aq tastaǵy jazýlardy, ondaǵy kóne zamannyń sýretterin qaǵazǵa aınytpaı túsirý arqyly keıingi urpaqtyń sol jazýlardy oqýyna jaǵdaı jasady.
Beıneleý óneri tarıhynda on, jıyrma ǵana eńbegimen maman sýretshi atanyp, álemdik dańqqa ıelengender bar. Shoqan Ýálıhanov bizge 150 týyndysyn mura etip qaldyrdy. Demek, Shoqannyń sýretshiligi - maman kózben qaraýǵa bolatyn, talǵammen ólshep, tanymymyzǵa sińiretin sýretshilik.
Qazaq halqynyń tuńǵysh sýretshisi Sh. Ýálıhanov bala jastan sýret salýmen shuǵyldanǵan. Kadet korpýsynda oqı júrip, sýret salýǵa degen qushtarlyǵyn odan ári shyńdaı túsedi. Onyń beıneleý ónerine degen beıimdiligine ájesi Aıǵanym men ákesi Shyńǵystyń tárbıesi erekshe áser etti.
Qorshaǵan ortany beınelegende, kórgenin qapysyz sýretke sala bilgen Shoqan tas músindermen qatar tańbaly tastardaǵy beınelik sýretterdi qaǵazǵa túsirip, júıeli zertteýdi kózdegen. Onyń salǵan sýretterinde qazaq halqynyń mádenıetin zertteýge múmkindik beretin qarý - jaraq, sadaq, qoramsaq, kise, selebe, jel aýyz, qamshy nobaılarynan ulttyq muranyń úlgilerin kórýge bolady. Sonymen qatar ǵalym ulttyq kıimder men kıiz úıdiń qyr - syryn óte jaqsy bilgen.
Sýret salýmen bala jastan shuǵyldanǵan Shoqan on eki jasynda «Jataq» atty sýrettemesin salady. Sýretshi bul eńbeginde kıiz úı men túıeshi balany óte nanymdy beıneleıdi. Bul onyń tyrnaq aldy týyndysy bolsa da, boıaý úılesimdiligi jarasymdy úndestik tapqan shyǵarma bolyp tabylady. Kókeıge uıalaǵan oıdy jedel qaǵaz betine túsirýge umtylǵan qalamger talaı týyndyny ómirge alyp keledi. Shoqan kadet korpýsynda oqyp júrgende sýret pen syzý pánderinen júıeli bilim alady.
Úzdiksiz izdenister men qajyrly eńbeginiń jemisi Shoqannyń qazaq halqynyń tuńǵysh sýretshisi ekendigin dáleldeı túsedi. Onyń ózindik bir ereksheligi - kórgen zatty jaqsy este saqtap, oısha salýǵa daǵdylanýy. Qorshaǵan ortany beıneleýde zertteýshilik ádiske beıim. Mysaly, «Raýǵash jáne kıiktiń laǵy» atty nobaıyna kóńil bólsek, munda shóptiń qurylysy men kıiktiń sulý tulǵasy dál uqsastyqpen beınelengendigin baıqaı alamyz.
Shoqannyń portrettik adam tulǵasyn beıneleýde sol adamnyń ishki jan - dúnıesine úńile otyryp, minez - qulyq ereksheligine aıqyn sıpattama beredi. Óziniń «Avtoportreti» - kásibı tıpte oryndalǵan shyǵarma. Onyń grafıkalyq týyndylary arasynda portrettik janr basty oryn alady. Shoqan - ótkir oıly, kórgenin jańylmaı beıneleıtin asa sheber sýretker. Shoqannyń adam kelbetin beıneleýdegi asa sheberligi - adamnyń ishki jan - dúnıesin jarqyratyp ashýynda. Ol «Buǵy rýynyń bas manaby Boranbaı» sýretinde Boranbaıdy keskindeýinde keýdeden joǵary kelbetine kóbirek kóńil bóledi. Qıǵash qas, qysyq kóz, qyr muryndy, shoqsha saqal, sırek murtty mańǵolǵa uqsas dóńgelengen óńin nanymdy beıneleıdi. Kúńgirt tústerdi úılesimdi paıdalaný arqyly Boranbaıdyń bet - pishinin aıqyndaı túsken. Shoqannyń kez - kelgen portretti shyǵarmasyn alyp qarasaq, jandy syzyqtyń qudiretimen qas - qaǵym sátte beınelengen nobaılary asqan sheberlikpen týyndaǵan. Adamnyń tynymsyz is - áreket jasaýdaǵy tulǵasyn dáldikpen qaǵaz betine túsire bilgen. «Tezek sultannyń portreti», «Sarybaǵysh rýynyń manaby Sartaı», « Uly júz sultany Mamyrhan Rústemov» t. b. portretti týyndylary ulttyq mazmunda óz sheshimin tapqan.
Shoqan qoltýmalarynyń shoqtyǵy bıigi portrettik janr bolǵanymen, tabıǵat tamashasyn, halyqtardyń turmys - tirshiligin, saltyn beıneleýde esh tosyrqamaıdy. «Aspan álemi» degen etúdinde ǵalym - sýretshi qazaq halqynyń kónedegi kúntizbeni táptishteı syzyp, Qus joly, Arqar juldyz, Súmbile, Tarazy, Jetiqaraqshy, Temirqazyqtyń ornyn kórsetedi.
Shoqannyń kónedegi arhıtektýralyq eskertkishterdi, tamyljyǵan tabıǵat sulýlyǵyn, «Kıiz úı aldyndaǵy qazaqtardy», «Kitap ustaǵan qazaqty» da salǵany bar. Portrettik jumystarynda Shoqan adamnyń kúrdeli psıhologıasyn utymdy detaldarmen (qara qaýyrsyn, qandaýyr pyshaq t. b.) ashyp otyrady. Bul eńbekter oryndalý sáttiligimen ǵana emes, ulttyq beıneleý ónerimizdiń, onyń ishinde ulttyq realısik grafıkamyzdyń alǵashqy úlgisi bolýymen de qundy.
Shoqan murasynyń ishinde sáýlet qurylystary beınelengen sýrettemeler óte kóp. Shyǵarmashylyq eńbeginiń nátıjesi tarıhı derektemelerge dálel bola alady. Mysaly, «Semeıdegi tas meshit», jáne «Túp ózenindegi qyrǵyz beıitteri» qyrǵyz ben qazaq ólkesindegi sáýlet óneriniń úlgilerin zertteýi dúnıejúzilik sáýlet ónerimen sabaqtastyrylǵan.
Sh. Ýálıhanov sheksiz saharanyń san qubylǵan tabıǵatynyń ortasynda júrip, ónerin jetildiredi. Shoqannyń 1856 jyly qaryndashpen salǵan «İle Alataýyndaǵy beket», sýretinde dala aýa raıynyń keńistik zańdylyǵyn meılinshe utymdy paıdalana bilgen.
Shoqannyń sýretteri men grafıkalyq keskindemeleri sújettik janrǵa tán. Uly saıahatshy 1858 jyly Qashqarıada bolyp, jergilikti Qytaı halyqtarynyń mádenıetimen jetik tanysady. Ol qytaılardyń qala syrtyndaǵy baqtary, jazǵy meken - jaılary óte kórikti, ásirese úılerdiń terezeleri oıýlanyp, shatyrynyń erneýleri juldyzshalarmen erekshelengendigin kórsetedi. Onyń «Shyǵys - Túrkistan uıǵyrlarynyń kıimderi», «Túrkistan áıelderiniń kıimderi» atty shyǵarmalary - osy baǵyttaǵy sátti týyndylary. Shoqan óz halqynyń ónerin dúnıejúzilik mádenıetpen baılanysty zertteýde ulttyq boıaýdy saqtap qalýdy arman etti. Shoqannyń beıneleý ónerine qosqan úlesi - ulttyq murajaıymyzdyń asyl qazynasy.
Búkil sanaly ǵumyrynda Shoqan óner zertteýshisi retinde kórindi. Ol qysqa ǵumyrynda sýret, sáýlet, músin jáne qolónerge aıryqsha mán bergen. Osy salalar boıynsha Shoqannyń eńbekterin zerttegen tarıhshy Álkeı Marǵulan onyń sýret jazbalaryn mynandaı jeti topqa bóledi:
1. Jas kezinde salǵan sýretteri.
2. Qazaqstan men Qyrǵyzstan mádenı jáne arheologıalyq eskertkishteriniń sýretteri.
3. Qazaqtardyń, qyrǵyzdardyń, uıǵyrlardyń turmysy men saltyna qatysty sýretter.
4. Ystyqkól ekspedısıasy sýretteri.
5. Qulja saparynan týǵan sýretter.
6. Qashqar ekspedısıasy sýretteri.
7. Zamandastar portretteri.
Túıindep aıtar bolsaq, Shoqan Ýálıhanov basqa eshteńe tyndyrmaı, tek qana bizge jetken sýretterimen belgili bolǵanda da, rýhanı tarıhymyzdyń tórinde turar edi. Shoqannyń jazba muralarynan kóp qyrlaryn taratyp áketip júrgenimizdeı, beıneleý ónerindegi Shoqan muralary da etnografty, tarıhshyny, sáýletshi - sýretshini, topograf, geograf, botanık, mýzykantty, ádebıetshi, ólketanýshyny qyzyqtyrady. Sonyń ishinde, ǵalymnyń sýretshilik eńbegi áli de óz zertteýshilerin kútýde. Ulttyq beıneleý ónerinde, eń aldymen, qazaq halqynyń tuńǵysh sýretshisi Shoqan Ýálıhanovtyń murasynan sabaq alyp, onyń sýretteri tolyq zerttelip, ǵalymnyń sýretshilik murasynyń ómirdegi shyn qýaty anyqtalyp, óz ornyn tapsa eken deımin.
№45 «Aq Orda» mektep – gımnazıasynyń
beıneleý pániniń muǵalimi Shaımerden Azathan Serikuly
Sh. Ýálıhanov jáne sýret óneri
Qazaqtyń uly ǵalymy, aǵartýshy, shyǵystanýshy, tarıhshy, etnolog, geograf, fólklortanýshy Ýálıhanov Shoqan Shyńǵysuly (1835 - 1865jj) jaqsy sýretshi de bolǵan.
Ǵalymnyń baı muralarynyń bir bóligin beıneleý óneri salasyndaǵy eńbekteri quraıdy. Ol negizinen portret, peızaj jáne halyqtyń turmys - saltyn beıneleý janrymen aınalysqan. Óz eńbekterin sýretpen tolyqtyryp otyrǵan, kóbinese akvarel, maıly boıaýmen, al keıde týsh, qalam, sıamen jumys istegen. Sýretshilik ónerdi arnaıy úırenbese de onyń sýretterinde kásibı sheberlerge tán ózindik qoltańbasy bar. Bul ǵalymnyń tabıǵı darynynyń erekshe bir qyryn baıqatady. Qazirgi ýaqytta Shoqannan bizge mura bop qalǵan 150 - ge tarta sýret bar.
Onyń qolynan shyqqan sýretterdiń birazy HİH ǵasyrdyń 60 - shy jyldary «Vsemırnaıa ılústrasıa», «Iskra», «Rýsskıı hýdojestvennyı lıst» sekildi bedeldi basylymdarda jarıalanǵan. Shoqan óziniń kúndelikterin, qoljazbalaryn sýretpen kórkemdep, kórneki keskindemelerimen de tolyqtyrdy. Ǵalym sondaı - aq tastaǵy jazýlardy, ondaǵy kóne zamannyń sýretterin qaǵazǵa aınytpaı túsirý arqyly keıingi urpaqtyń sol jazýlardy oqýyna jaǵdaı jasady.
Beıneleý óneri tarıhynda on, jıyrma ǵana eńbegimen maman sýretshi atanyp, álemdik dańqqa ıelengender bar. Shoqan Ýálıhanov bizge 150 týyndysyn mura etip qaldyrdy. Demek, Shoqannyń sýretshiligi - maman kózben qaraýǵa bolatyn, talǵammen ólshep, tanymymyzǵa sińiretin sýretshilik.
Qazaq halqynyń tuńǵysh sýretshisi Sh. Ýálıhanov bala jastan sýret salýmen shuǵyldanǵan. Kadet korpýsynda oqı júrip, sýret salýǵa degen qushtarlyǵyn odan ári shyńdaı túsedi. Onyń beıneleý ónerine degen beıimdiligine ájesi Aıǵanym men ákesi Shyńǵystyń tárbıesi erekshe áser etti.
Qorshaǵan ortany beınelegende, kórgenin qapysyz sýretke sala bilgen Shoqan tas músindermen qatar tańbaly tastardaǵy beınelik sýretterdi qaǵazǵa túsirip, júıeli zertteýdi kózdegen. Onyń salǵan sýretterinde qazaq halqynyń mádenıetin zertteýge múmkindik beretin qarý - jaraq, sadaq, qoramsaq, kise, selebe, jel aýyz, qamshy nobaılarynan ulttyq muranyń úlgilerin kórýge bolady. Sonymen qatar ǵalym ulttyq kıimder men kıiz úıdiń qyr - syryn óte jaqsy bilgen.
Sýret salýmen bala jastan shuǵyldanǵan Shoqan on eki jasynda «Jataq» atty sýrettemesin salady. Sýretshi bul eńbeginde kıiz úı men túıeshi balany óte nanymdy beıneleıdi. Bul onyń tyrnaq aldy týyndysy bolsa da, boıaý úılesimdiligi jarasymdy úndestik tapqan shyǵarma bolyp tabylady. Kókeıge uıalaǵan oıdy jedel qaǵaz betine túsirýge umtylǵan qalamger talaı týyndyny ómirge alyp keledi. Shoqan kadet korpýsynda oqyp júrgende sýret pen syzý pánderinen júıeli bilim alady.
Úzdiksiz izdenister men qajyrly eńbeginiń jemisi Shoqannyń qazaq halqynyń tuńǵysh sýretshisi ekendigin dáleldeı túsedi. Onyń ózindik bir ereksheligi - kórgen zatty jaqsy este saqtap, oısha salýǵa daǵdylanýy. Qorshaǵan ortany beıneleýde zertteýshilik ádiske beıim. Mysaly, «Raýǵash jáne kıiktiń laǵy» atty nobaıyna kóńil bólsek, munda shóptiń qurylysy men kıiktiń sulý tulǵasy dál uqsastyqpen beınelengendigin baıqaı alamyz.
Shoqannyń portrettik adam tulǵasyn beıneleýde sol adamnyń ishki jan - dúnıesine úńile otyryp, minez - qulyq ereksheligine aıqyn sıpattama beredi. Óziniń «Avtoportreti» - kásibı tıpte oryndalǵan shyǵarma. Onyń grafıkalyq týyndylary arasynda portrettik janr basty oryn alady. Shoqan - ótkir oıly, kórgenin jańylmaı beıneleıtin asa sheber sýretker. Shoqannyń adam kelbetin beıneleýdegi asa sheberligi - adamnyń ishki jan - dúnıesin jarqyratyp ashýynda. Ol «Buǵy rýynyń bas manaby Boranbaı» sýretinde Boranbaıdy keskindeýinde keýdeden joǵary kelbetine kóbirek kóńil bóledi. Qıǵash qas, qysyq kóz, qyr muryndy, shoqsha saqal, sırek murtty mańǵolǵa uqsas dóńgelengen óńin nanymdy beıneleıdi. Kúńgirt tústerdi úılesimdi paıdalaný arqyly Boranbaıdyń bet - pishinin aıqyndaı túsken. Shoqannyń kez - kelgen portretti shyǵarmasyn alyp qarasaq, jandy syzyqtyń qudiretimen qas - qaǵym sátte beınelengen nobaılary asqan sheberlikpen týyndaǵan. Adamnyń tynymsyz is - áreket jasaýdaǵy tulǵasyn dáldikpen qaǵaz betine túsire bilgen. «Tezek sultannyń portreti», «Sarybaǵysh rýynyń manaby Sartaı», « Uly júz sultany Mamyrhan Rústemov» t. b. portretti týyndylary ulttyq mazmunda óz sheshimin tapqan.
Shoqan qoltýmalarynyń shoqtyǵy bıigi portrettik janr bolǵanymen, tabıǵat tamashasyn, halyqtardyń turmys - tirshiligin, saltyn beıneleýde esh tosyrqamaıdy. «Aspan álemi» degen etúdinde ǵalym - sýretshi qazaq halqynyń kónedegi kúntizbeni táptishteı syzyp, Qus joly, Arqar juldyz, Súmbile, Tarazy, Jetiqaraqshy, Temirqazyqtyń ornyn kórsetedi.
Shoqannyń kónedegi arhıtektýralyq eskertkishterdi, tamyljyǵan tabıǵat sulýlyǵyn, «Kıiz úı aldyndaǵy qazaqtardy», «Kitap ustaǵan qazaqty» da salǵany bar. Portrettik jumystarynda Shoqan adamnyń kúrdeli psıhologıasyn utymdy detaldarmen (qara qaýyrsyn, qandaýyr pyshaq t. b.) ashyp otyrady. Bul eńbekter oryndalý sáttiligimen ǵana emes, ulttyq beıneleý ónerimizdiń, onyń ishinde ulttyq realısik grafıkamyzdyń alǵashqy úlgisi bolýymen de qundy.
Shoqan murasynyń ishinde sáýlet qurylystary beınelengen sýrettemeler óte kóp. Shyǵarmashylyq eńbeginiń nátıjesi tarıhı derektemelerge dálel bola alady. Mysaly, «Semeıdegi tas meshit», jáne «Túp ózenindegi qyrǵyz beıitteri» qyrǵyz ben qazaq ólkesindegi sáýlet óneriniń úlgilerin zertteýi dúnıejúzilik sáýlet ónerimen sabaqtastyrylǵan.
Sh. Ýálıhanov sheksiz saharanyń san qubylǵan tabıǵatynyń ortasynda júrip, ónerin jetildiredi. Shoqannyń 1856 jyly qaryndashpen salǵan «İle Alataýyndaǵy beket», sýretinde dala aýa raıynyń keńistik zańdylyǵyn meılinshe utymdy paıdalana bilgen.
Shoqannyń sýretteri men grafıkalyq keskindemeleri sújettik janrǵa tán. Uly saıahatshy 1858 jyly Qashqarıada bolyp, jergilikti Qytaı halyqtarynyń mádenıetimen jetik tanysady. Ol qytaılardyń qala syrtyndaǵy baqtary, jazǵy meken - jaılary óte kórikti, ásirese úılerdiń terezeleri oıýlanyp, shatyrynyń erneýleri juldyzshalarmen erekshelengendigin kórsetedi. Onyń «Shyǵys - Túrkistan uıǵyrlarynyń kıimderi», «Túrkistan áıelderiniń kıimderi» atty shyǵarmalary - osy baǵyttaǵy sátti týyndylary. Shoqan óz halqynyń ónerin dúnıejúzilik mádenıetpen baılanysty zertteýde ulttyq boıaýdy saqtap qalýdy arman etti. Shoqannyń beıneleý ónerine qosqan úlesi - ulttyq murajaıymyzdyń asyl qazynasy.
Búkil sanaly ǵumyrynda Shoqan óner zertteýshisi retinde kórindi. Ol qysqa ǵumyrynda sýret, sáýlet, músin jáne qolónerge aıryqsha mán bergen. Osy salalar boıynsha Shoqannyń eńbekterin zerttegen tarıhshy Álkeı Marǵulan onyń sýret jazbalaryn mynandaı jeti topqa bóledi:
1. Jas kezinde salǵan sýretteri.
2. Qazaqstan men Qyrǵyzstan mádenı jáne arheologıalyq eskertkishteriniń sýretteri.
3. Qazaqtardyń, qyrǵyzdardyń, uıǵyrlardyń turmysy men saltyna qatysty sýretter.
4. Ystyqkól ekspedısıasy sýretteri.
5. Qulja saparynan týǵan sýretter.
6. Qashqar ekspedısıasy sýretteri.
7. Zamandastar portretteri.
Túıindep aıtar bolsaq, Shoqan Ýálıhanov basqa eshteńe tyndyrmaı, tek qana bizge jetken sýretterimen belgili bolǵanda da, rýhanı tarıhymyzdyń tórinde turar edi. Shoqannyń jazba muralarynan kóp qyrlaryn taratyp áketip júrgenimizdeı, beıneleý ónerindegi Shoqan muralary da etnografty, tarıhshyny, sáýletshi - sýretshini, topograf, geograf, botanık, mýzykantty, ádebıetshi, ólketanýshyny qyzyqtyrady. Sonyń ishinde, ǵalymnyń sýretshilik eńbegi áli de óz zertteýshilerin kútýde. Ulttyq beıneleý ónerinde, eń aldymen, qazaq halqynyń tuńǵysh sýretshisi Shoqan Ýálıhanovtyń murasynan sabaq alyp, onyń sýretteri tolyq zerttelip, ǵalymnyń sýretshilik murasynyń ómirdegi shyn qýaty anyqtalyp, óz ornyn tapsa eken deımin.
You Might Also Like
-
Muǵalim: elimiz táýelsizdik alǵannan beri Naýryz meıramyn aıryqsha ótkizip keledi. Naýryzdyń 22 - shi juldyzynda kún menen tún teńeledi. Qys ótip, kóktem kelip, mal tóldeıdi. Bar tirshilik jandanyp, a...
