InfoHub Logo

«Shańdy joryq» — qazaq-qalmaq soǵysyndaǵy sońǵy shaıqastardyń biri. Qytaıdaǵy Sın ımperıasy Jońǵar handyǵyn talqandap, halqyn qyryp-joıǵannan keıin Edil qalmaqtaryna ata-babalarynyń jeri qańyrap, ıesiz qaldy degen laqap tarady. Osyǵan baılanysty halyqtyń kóshbasshylary Ubashy han jáne Seren taıshylar taıpalastaryn atamekenderi Jońǵarıaǵa qaıtarý úshin uly kósh jasaýǵa úgit júrgizdi. Shapqynshylyqtardan qajyǵan, Reseı ókimetiniń qysymyna shydamaǵan qalmaq halqy 1771 jyly 5 qańtarda ata-mekenderi Jońǵarıaǵa qaıta kóshýdi bastady.

Qazaq áskerleriniń Edilden Jońǵarıaǵa údere kóshken Edil qalmaqtaryn óksheleı qýǵan joryǵy halyq arasynda «Shańdy joryq» dep atalǵan. Qalmaqtardyń negizgi bóligin quraıtyn torǵaýyttar Edildiń sol jaǵasyn, ıaǵnı onyń shyǵys jaǵyn; dúrbit pen hoshaýyttar oń jaǵasyn alyp jatqan edi. 11 198 otbasy ózennen óte almaı, Reseı jaǵynda qaldy. 30909 otbasy nemese shamamen 170—180 myńdaı adam qazaq jeri arqyly Jońǵarıaǵa qaraı jolǵa shyǵady.

Olardyń qarýly kúshteri - 40 myń jaýynger edi. Edil qalmaqtarynyń kóshkeni týraly habar alǵan Reseı úkimeti olardy kúshpen keri qaıtarýǵa tyrysty. Biraq olar qýǵynshy uıymdastyrǵansha, qalmaqtar qazaq ıelikterine tereńdep enip úlgerdi. Qalmaqtar birneshe qazaq aýyldaryn taptap ótip, Jem ózeniniń jaǵasynda az ýaqyt aıaldady. Olardyń kelgenin bilgen Kishi júz hany Nuraly tez arada ásker jınap, qarsy attandy. Jem ózeniniń boıynda alǵashqy shaıqas ótti. Ubashy jeńilis tapty jáne Nuralyǵa ýaqytsha bitim týraly hat joldady. Biraq ol nátıjesiz boldy. Qalmaq kóshteri Muǵaljardy aınalyp ótip, odan ári jyljydy. Kóktemgi sý tasýy kezinde qamystan sal jasap, Torǵaıdan qıyndyqpen ótti. Kóshtiń artynda qalǵan qaza tapqan adamdardyń máıitteri, álsiregen adamdar kún saıyn kóbeıe berdi. Qazaqtar kóshtiń júrisin qadaǵalap otyrdy jáne tolassyz shabýyldar uıymdastyryp, mol oljaǵa keneldi. Naýryz aıynan bastap jazdyń ortasyna deıin tórt aıdaı ýaqyt boıy qalmaqtar qazaq jasaqtaryn qıyndyqpen toıtaryp, aıaldamastan ilgeri jyljydy. Maýsymnyń aıaǵyna qaraı olar Saryarqany tolyǵymen Balqashqa deıin qıalaı kesip ótip, Moıynty ózeni jaǵasynda aıaldady. Osy jerde olardy Abylaı han bastaǵan qazaqtardyń birikken áskeri qorshaýǵa aldy. Qazaq jaýyngerleriniń jalpy sany elý myń boldy, jekelegen jasaqtardy Nuraly han, Ádil sultan, Orys sultan basqardy. Ólim qaterin sezgen qalmaq basshylary Abylaı hanǵa bodandyqqa qabyldaýdy usynyp, elshi jiberdi. Qalmaq elshileriniń usynystaryn talqylaý úshin Abylaı áskerı keńes shaqyrady. Abylaı olardyń usynysyn qabyl alyp, shyǵystan tóngen qytaılardyń qaýpine qarsy qalqan retinde paıdalanýdy kózdedi. Biraq toǵyz urpaq boıy osy jaýmen soǵysyp kelgen halyq ókilderi olardy birjolata joıyp jiberý kerek dep málimdedi. Keńes sozylyp ketip, úsh kúndik bitim jarıalandy, onyń sońǵy kúninde tutqyndar almasyp, másele túpkilikti sheshiletin bolyp belgilendi. Biraq úshinshi táýlikke qaraǵan túnde qalmaqtar asa kúshti soqqy jasap, qorshaý sheńberin buzyp ótti. Tań aldynda qazaqtar jaýyngerlik qataryn qaıtadan tártipke keltirdi. Qazaq jasaqtary jaýdy kúndiz-túni óksheleı qýyp, áskerı kúshin birtindep joıa berdi. Qalmaqtar Balqashtyń tushshy sýly batys jaǵynan aınalyp, İle ózeniniń boıymen joǵary órlep Jońǵarıaǵa ótýdi josparlady. Alaıda qazaqtar olardy sýǵa jetkizbeı, shól dalamen basýǵa májbúr etti. Shel men sansyz shaıqastardan qaljyraǵan qalmaqtar qyrylyp, tiri qalǵandary tutqynǵa túsýmen boldy. Tek eń tabandy, jaqsy qarýlanǵan az ǵana toby Qastek, Qaskeleń, Kegen jáne Narynqol arqyly zor qıyndyqpen Jońǵarıaǵa jetti. Moıyntydaǵy túngi shaıqasta qalmaqtardyń bir toby bólinip shyqty. Tanjý taıshy basqarǵan bul top Balqashtyń soltústik jaǵalaýyn jaǵalaı júrdi. Biraz ýaqytqa deıin olardy eshkim baıqamaı bul kósh jaǵdaılaryn jaqsartyp alady. Alaıda kóp uzamaı qazaqtar bulardy da qyspaqqa aldy. Bul kezde olar Aıagóz, Qaratal ózenderinen ótip, İlege jetken edi. Soǵan qaramastan qazaqtardyń shabýylynan olardyń da 1/10-i ǵana qashyp qutyldy. Olar İleniń joǵarǵy jaǵyna qaraı qashyp, Qytaı shepterine jetken edi. Jaıyqtan Jońǵarıaǵa deıingi aralyqty alty aıda azappen ótip, tiri jetken 10-15 myńdaı qalmaqtar Qytaıǵa baryp, quldyq qamytyn kıdi. Sın ákimshiligi olardy jekelegen usaq aýyldarǵa bólshektep, óziniń bodany dep jarıalady. Qalmaqtardyń Edilden Jońǵarıaǵa údere kóshýi Edil-Jaıyq boıynda úlken dúrbeleń týǵyzdy. Kóp uzamaı bul mańda E.Pýgachev bastaǵan sharýalar kóterilisi bastaldy. Jaıyqtan óte almaı Reseıde kidirgen 50-60 myń adam aman qaldy.

300 jyldyq jońǵar-qazaq soǵysynyń eń sońǵy kezeńi tarıhta «Shańdy joryq» degen atpen qaldy. Munda «Shańdy joryq» dep aspanǵa burqyratyp shań kótergen joryq degen maǵynany emes, qalmaqtarmen soǵystyń eń sońǵy iri, aıaýsyz ótken kezeńi beınelep otyr.

---