InfoHub Logo

Abaı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
6M011300-bıologıa mamandyǵynyń magıstri
Moldabaeva Ásel Ǵabıtqyzy
Ǵylymı jetekshisi: Mýsaev Qýandyq Lebekuly

Egemendi elimiz halqynyń densaýlyǵy ol Ulttyń negizin saqtaýshy qazyna — baılyq desek qatelespegen bolar edik. Al aýytqyǵan densaýlyqty emdeý de, tikeleı dári–dármektiń tıgizer áseri baıyrǵy kezden-aq jalpyǵa málim. Dárilerdiń jasalý tabıǵaty eki túrli. Alǵashqysy, ıaǵnı erte kezden beri adam qoǵamymen birge jasalyp kele jatqan joly, tabıǵı ósimdikterdiń ár túrli shıpaly áserine negizdelgen. Ekinshisi, arnaıy tehnologıamen daıarlanatyn, tabıǵaty sıntetıkalyq-hımıalyq preparattar. Sońǵysynyń óndiristik joly meılinshe kúrdeli de jáne kóp qarjyny qajet etetindigi málim. Sondyqtan da, dárilerdi bul jolmen daıarlaý el ekonomıkasyna aýyrlyq túsiredi. Al oǵan qosymsha fızıologıalyq turǵydan sıntetıkalyq preparattardyń adam aǵzasyna tıgizer keri áseri aıtarlyqtaı, kerisinshe dáriler ósimdikter shıkizatynan alynsa, onda onyń jasaýy nemese daıarlaý tehnologıasy ári jeńil,  sonymen qatar adam aǵzasyna tıgizer keri áseri múldem az bolatyny belgili. Óıtkeni onyń áser etýshi bıologıalyq belsendi quramy tabıǵı organıkalyq zattar bolǵandyqtan, adam aǵzasyna úılesimdi, ózinen-ózi sińiriledi.

Dárilik ósimdikter túrlerin ıntrodýksıalaýda kóńil aýdararlyq basty kezeńniń biri, ol onyń úlken tirshiliktik aınalymyndaǵy ontogenezdik ereksheligin zertteý [1]. Sonymen ósimdikti tuqymynan ósip qalyptasqan úlgi daraǵynyń qurylymdyq ózgerisin 3-4 jyldar aralyǵynda yrǵaqty túrde baqylaý qajet dep sanaıdy.

Qurylymdyq analız tásilin qoldaný — ontogenez teorıasyn qalyptastyrýda jastyq kezeńderdegi morfologıalyq krıterıasyn bólip ereksheleýdi, anatomıalyq krıterıalarmen tolyqtyrýǵa múmkindik beredi. Ósimdik ontogeneziniń ár kezeńindegi onyń jer asty jáne jer ústi músheleriniń anatomıalyq qurylysyn zertteý, olarǵa dárilik áserli BBZ qaı múshede, eń kóp jınalatyndyǵyn anyqtaýǵa, sonymen birge málimetterdi farmakologıa-lyq maqalalardy negizdeýge múmkindik beredi. Ósimdiktiń jastyq kezeńderiniń sıpatyn, qurylymdyq erekshelikterin ajyratýda T.A. Rabotnov [2], I.G.Serebrákov [3; 4], A.A. Ýranov [5] jáne olardyń izbasarlarynyń basty tásildemelik nusqaýlaryn basshylyqqa  alý qajet.

Ósimdik ontogeneziniń erekshelikterin zertteý nátıjeleri tek ǵylymı qyzyǵýshylyq ǵana emes, sondaı-aq belgili bir paıdaly túrdi mádenılendi-rýde de tabysty boljaýǵa bolady [1].

Sonymen qatar, tuqym sharýashylyǵynyń praktıkasynda bir daraqtaǵy 1000 tuqym salmaǵy ósimdiktiń tolyq jaramdylyǵynyń mańyzdy kórsetkishi bolyp sanalady. Bul salmaq túr nemese sort úshin ósimdiktiń evolúsıalyq damý prosesinde, kez kelgen jaǵdaıda ózin - ózi týyndylaýdyń kepili, bir qalypty saqtaý úshin qalyptasqan. Biraq asa qolaısyz ósý jaǵdaıynda 1000 tuqym salmaǵy tómendeıdi.

Tuqymdy jınaý amaly sol ósimdiktiń bıologıalyq ereksheligine baılanysty. Ósimdikter tuqymynyń pisip jetilý merzimi boıynsha 2 topqa:   1-tuqymnyń pisip-jetilýi bir mezgilde júredi; 2-tuqymnyń pisip-jetilýi sozyńqy merzimde ótedi. Tek, jıyn-terimdik jetilý belgilerin anyqtaý úshin olardyń pisýine qaraı bólektep jınaý júrgiziledi [6].

Sondaı-aq vegetatıvtik kóbeıý múmkindigi zertteledi. Kópjyldyq ósimdik-terdiń vegetatıvtik kóbeıý qabileti, oǵan analyq ósimdiktiń barlyq qasıetin tolyq qaıtalap, tez kóbeıetin múmkindik beredi. Ósimdiktiń vegetatıvtik kóbeıýi, onyń tuqymymen kóbeıýi qıyndaǵan jaǵdaıda erekshe mańyzǵa ıe bolady. Bul úshin tamyr atpalaryn, vegetatıvtik órkenderdi qalemsheleýdi, partıkýlásıalaý, analyq túpti bólý jáne t.b. klondaý amaly zertteledi. Sonymen klondaıtyn ósimdiktiń ońtaıly jasyn jáne tıimdi qasıetterin anyqtaýǵa basty mán beriledi. Bul kórsetkishterdi durys anyqtaǵan jaǵdaıda  bir vegetasıalyq maýsymda 70-100 deıin otyrǵyzylatyn birlik alýǵa  múmkindik bolady [7].

Mádılendiriletin dárilik ósimdikterdiń shıkizattyq negizin keńeıtý birqatar sebepterge baılanysty ekonomıkalyq tıimsiz, budan basqa tabıǵattaǵy kóptegen endemdik ósimdikter qory qazirgi ýaqytta kúrt qysqaryp, azaıýda. Sondyqtan ońtaıly ekologıalyq aımaqtarda dárilik ósimdikterdi mádenı jaǵdaıǵa engizý negizderin qalyptastyrý jáne sharýashylyqta baǵaly ósimdikter popýlásıasyn suryptaý-ıntrodýksıanyń aktýaldy maqsaty. Dárilik ósimdikterdi ıntrodýksıalaýdaǵy zertteý, úsh kezeńdi qamtıdy [8].

Birinshi kezeń — ekspedısıalyq jolmen bastapqy dalalyq jáne otyrǵy-zylýǵa arnalǵan materıaldardy jınaý. Tabıǵı dárilik ósimdikterdiń tabıǵat jaǵdaıyndaǵy bıologıalyq erekshelikterin zertteý-sondaı-aq túrdiń tabıǵı arealyn jáne onyń qurylymyn anyqtaý jumystaryn oryndaý.

Ekinshi kezeńde — ósimdikpen atqarylatyn jumystar tikeleı ıntrodýk-sıalyq pıtomnıkte júrgiziledi. Kóshetikke ósý ortasynyń aýa raıynyń jaǵdaıyna baılanysty damý yrǵaqtylyǵyn, tózimdi de, ónimi mol analyq daraqtaryn suryptaý, olardyń kóbeıý (vegetatıvtik jáne tuqymymen) joldary; ontogenezi, jastyq qurylymdyq ereksheligi, maýsymdyq shıkizattyq jáne BBZ massasynyń jınaqtalý dınamıkasyn, shıkizatty jınaýdyń ońtaıly merzimin anyqtaý máseleleri zertteledi.

Úshinshi kezeń — jańa dárilik daqyldy eksperımenttik baza jaǵdaıynda óndiristik tájirıbelik tekseristen ótkizýdi jáne agrotehnıkalyq sharalaryn anyqtaýdy, sonymen qatar tuqymdyq materıaldy kóbeıtýdi, aýrý qozdyrǵysh zıankesterden qorǵaýdy jáne de dárilik ósimdikterdi egýdiń ekonomıkalyq tıimdiligin qamtıdy. Mundaǵy mańyzdy kórsetkish bıologıa-ekonomıkalyq baǵalaý bolyp tabylady.

Bıologıa — ekonomıkalyq baǵalaý dep, osy túsimdiligi jáne sapalyǵy joǵarǵy ekonomıkalyq jaǵynan tıimdi ónim berýi, demek sol úshin ósirilgen dep túsingen jón. Demek, dárilik ósimdikti mádenılendirgende nemese ıntrodýksıalanǵanda ol barynsha oıdaǵydaı damýy múmkin de, biraq soǵan qaramastan onda negizgi maqsatqa qajetti BBZ bolmaýy nemese onyń sapalyǵy birshama tómen bolýy múmkin [9]. Qazirgi kezge deıingi ósimdikterden alynǵan dárilik preparattar qory dúnıejúzi halyqtarynyń uzaq tarıhynda kúndelikti is júzinde paıdalaný jáne ǵalymdardyń izdenis jumystarynyń nátıjesinde jınaqtalǵan.

HH ǵasyrdyń basynda adamdardyń dári retinde qoldanylatyn zattarynyń 80% dárilik ósimdikterden alynǵan bolsa, olardy birte - birte sıntetıkalyq ádispen alynǵan zattar antıbıotıkter jáne gormonaldy preparattar yǵystyrdy. Biraq ta ǵylym men tehnıkanyń orasan jetistikterine baılanysty sıntetıkalyq ádispen kóptegen dáriler alynǵanyna qaramaı, ósimdikterden alynǵan tabıǵı dárilik preparattardyń ǵylymı medısınada alatyn orny erekshe [10].

Dárilik qasıeti bar BBZ ósimdik organızminiń ár túrli múshelerinde onyń belgili bir damý kezeńderinde jınaqtalady. BBZ bir ósimdiktiń túrinde onyń japyraqtarynda, sabaqtarynda, al ekinshi bir ósimdikterdiń gúlderinde nemese jemisterinde, al úshinshisinde tamyrynda nemese qabyǵynda jınaqtalady. BBZ mólsheri ósimdiktiń vegetasıalyq damý fazasynyń ár túrli kezeńderinde turaqty bolmaı ózgerip otyrady. Sondyqtan dárilik ósimdikterdi durys paıdalaný úshin olardyń árbir músheleriniń ontogenezindegi ósip qalyptasý erekshelikterin bilip, jınaý qajet. Bul turǵydan ósimdik músheleriniń ishindegi eń nashar, jetkiliksiz zerttelgeni, árıne, onyń jer asty músheleri: tamyry, tamyrsabaǵy, túıini jáne pıazshyqtary. Sondyqtan árbir BBZ jer astyndaǵy múshelerinde jınaqtalatyn dárilik ósimdikterdiń ontomorfogenezdik erekshelikterin bilý-dárilik ósimdikterdiń bıologıasyn tolyǵyraq meńgerip, olardy ǵylymı turǵydan zıansyz, tıimdi paıdalaný óte qajetti de, ózekti másele bolyp sanalady.

Burynǵy keńes odaǵy elderiniń terıtorıasynda ósetin ósimdikter túrleriniń sany 20 myń shamasynda, onyń 2,5 myń túriniń dárilik qasıeti bar [11]. Qazaqstanda kezdesetin dárilik ósimdikterdi shartty túrde 4 topqa bólýge bolady [12].

Memlekettik farmakopeıa komıteti qoldanýǵa ruqsat etken túrler.

Bolashaǵy bar túrler — hımıalyq qurlysy jáne klınıkalyq qasıetteri ár túrli dárejede zerttelgen túrler.

Halyq medısınasynda qoldanatyn túrler.

Ár túrli halyqtyń fólklorynda keltirilgen túrler.

Qazaqstanda resýrstyq jáne fıtohımıalyq zertteý jumystary joǵary dárejede júrgizilgendikten jalpy farmakopıalyq túrler sanyn tolyqtyrýǵa bolady. Osy ýaqytqa deıin Qazaqstanda dárilik ósimdikterdiń jer asty músheleri ontomorfogenezdik turǵydan arnaıy zerttelmegen. Tek qana keıbir ósimdikter tamyrlary týraly jazylǵan maqalalarda, kitaptarda keıbir dárilik ósimdikterdiń tamyrlarynyń morfologıasy týraly shamaly bolsa da málimetter kezdesedi [14-27]. Kúrdeligúldiler tuqymdasynyń Qazaqstan florasynda 148 týystyǵy, 879 túri ósedi [28]. Kúrdeligúldiler ókilderiniń tamyry men tamyrsabaǵynda BBZ negizinen: ınýlın, efır maılary, ılik zattar jáne dárýmender jıi jınaqtalatyndyǵy aıqyn. Bul keltirilgen BBZ resmı jáne halyq medısınasynda qazirgi tańda halyq arasynda barynsha keń taralǵan aýrýlarǵa: nesep aıdaýǵa, sýsamyr, ár túrli qabynýǵa, qaqyryq túsirgish, qatersiz-qaterli isikterdi jáne basqa da aýrýlardy emdeýge keńinen qoldalynady [29]. Desek te, Respýblıka florasynda kezdesetin kúrdeligúl-diler tuqymdasy  ósimdikteriniń dárilik qasıeti bar 2,7% is júzinde emdeý salasynda qoldalynady [30]. Demek, bul Respýblıkada qazirgideı dárilik preparattar tapshylyǵy aıqyn jaǵdaıda atalmysh tuqymdas túrleri bıologıalyq erekshelikterin jan-jaqty zertteýdi qajet etetin ózekti másele ekendigin kórsetedi.

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ

1. Sasyperova I.F. Izýchenıe osobennosteı ontogeneza, kak odın ız neobhodımyh etapov ıntrodýksıı travánıstyh poleznyh rastenıı // Sbornık stateı Rasıonalnoe ıspolzovanıe rastıtelnyh resýrsov Kazahstana. - Alma-Ata, 1986. - S. 3-4.
2. Rabotnov G.A. Jıznennyı sıkl mnogoletnıh travenıstyh rastenıı v lýgovyh senozah // Trýdy Bot. ınst. AN SSSR. Ser. 3. - 1950. - Vyp. 6. - S. 204-208.
3. Serebrákov I.G. Morfologıa vegetatıvnyh organov vysshyh rastenıı. – M.: Sovetskaıa naýka, 1952. - 391 s.
4. Serebrákov I.G. Ekologıcheskaıa morfologıa rastenıı. – M.: Vysshaıa shkola, 1962. - 317 s.
5. Ýranov A.A. Ontogenez ı vozrastnoı sostav popýlásıı svetkovyh rastenıı. - M.: Naýka, 1967. S. 3-8.
6. Saeva V.G. Semennaıa prodýktıvnosttravánıstyh rastenıı prı ıntrodýksıı // Semennaıa prodýktıvnostı vegetatıvnoe razmnojenıe rastenıı prı ıntrodýksıı. - Kıshınev, 1982. - S. 17-25.
7. Leshenko S.R., Aıdon K.I. Semennoe ı vegetatıvnoe razmnojenıe dekoratıvnyh kúltýr // Semennaıa prodýktıvnostı vegetatıvnoe razmnojenıe rastenıı prı ıntrodýksıı. - Kıshınev, 1982. - S. 14-17.
8. Maısýradze N.M., Ýgnıvenko V.V. Zadachı ıntrodýksıı lekarstennyı rastenıı ı pýtı ıh reshenıa // Rasıonalnoe ıspolzovanıe rastıtelnyh resýrsov Kazahstana. - Alma-Ata, 1986. - S. 173-177.
9. Mýhıtdınov N.M., Parshına G.N., Aıdosova S.S. K metodıke ızýchenıa osobenosteı ontogeneza travánıstyh lekarstvennyh rastenıı // Vestnık KazGÝ. Ser. bıologıcheskaıa. - 2001. - №7(14). - S. 3-6.
10. Shreter A.I. Poıskı ı ızýchenıe novyh lekarstvennyh rastenıı. - M.: Znanıe, 1980. - 64 s.
11. Kýznesov A.P., Torohova M.V., Gızatýllına L.I. Sokrovısha zelenoı aptekı. - Alma – Ata: Ǵylym, 1991. - 76 s.
12. Mýhıtdınov N.M., Parshına G.N., Myrzakýlov P.M. Rasshırenıe assortımenta lekarstvennyh rastenıı - vozmojnostsohranenıa prırodnyh resýrsov estestvennyh ı tehnıcheskıh naýk // Vestnık KazGÝ. Ser. bıologıcheskaıa. - 2001. - № 1. - S. 59-79.
13. Kýkenov M.N. Lekarstvennye rastenıa Kazahstana ı ıh ıspolzovanıa. - Almaty: Ǵylym, 1996. - 396 s.
14. Ametov A.A. Kornevaıa sıstema rastenıa estestvennıh fıtosenozov arıdnoı zony Alma - Atınskoı oblastı // Kornevaıa sıstema rastenıı pýstyn Kazahstana. - Alma – Ata, 1973. - S. 40-116 .
15. Ametov A.A. Osobennostı razvıtıa kornevoı sıstemy rastenıı lesnogo poıasa Terskeı Alataý // Ekomorfoz kornevoı sıstemy rastenıı v prırodnyh soobshestvah ı v kúltýre. - Almaty, 1984. - S. 17-33.
16. Ametov A.A., Baıtýlın I.O. Kornevaıa sıstema rastenıı sýbarıdnoı ýmerennoı zony Alma - Atınskoı oblastı // Kornevaıa sıstema rastenıı poıasa severnyh sklonov Zaılııskogo Alataý. - Alma – Ata, 1980. - S. 5-80
17. Ametov A.A., Djardemalıev A.Sh. Kornevaıa sıstema rastenıı prılavkov severnyh sklonov Zaılııskogo Alataý // Ekomorfoz kornevoı sıstemı rastenıı v prırodnyh soobshestvah ı v kúltýre. - Alma-Ata, 1984. - S. 34-48.
18. Baıtýlın I.O. Kornevaıa sıstema rastenıı arıdnoı zony Kazahstana. - Alma – Ata: Naýka, 1979. - 143 s.
19. Baıtýlın I.O., Djardemalıev A.Sh. Kornevaıa sıstema rastenıı lesnogo poıasa severnyh sklonov Zaılııskogo Alataý // Kornevaıa sıstema estestvenyh fıtosenozov Kazahstana. - Alma – Ata, 1980. - S. 6-79.
20. Begenov A.B. Osobennostı rasprostranenıa kornevoı sıstemy rastenıı osypeı Zaılııskogo Alataý // Bıoekologıcheskıe osnovy ıspolzovanıa rastıtelnogo pokrova Kazahstana. - Alma – Ata, 1987. - S. 77-89.
21. Begenov A.B. Kornevaıa sıstema rastenıı alpııskogo poıasa Zaılııskogo Alataý // Kornevaıa sıstema rastenıı estestvennyh fıtosenozov Kazahstana. - Alma – Ata, 1986. - S. 167-212.
22. Baıtýlın I.O. Kornevaıa sıstema rastenıı estestvennyh fıtosenozov Kazahstana. - Alma – Ata: Naýka, 1980. - 235 s.
23. Mýhıtdınov N.M. Podzemnıe organy rastenıı ı bıomassa rastıtelnyh soobshestv sýbalpııskogo poıasa Zaılııskogo Alataý // Osobennostı flory Tán-SHan. - Alma – Ata, 1980. - S. 60-72.
24. Mýhıtdınov N.M., Kalmataev O.K. Rasprostranenıa ı bıomassa podzemnyh organov rastenıı kýstarnıkovo-raznotravnogo poıasa Zaılııskogo Alataý // Ekomorfoz kornevoı sıstemy rastenıı v prırodnyh soobshestvah ı v kúltýre. - Alma-Ata, 1984. - S. 118-132.
25. Mýhıtdınov N.M., Aıtakova S.T. Ontomorfogenez vegetatıvnyh organov nekotoryh poleznyh vıdov rastenıe srednegorá Zaılııskogo Alataý // Izýchenıe ontogeneza ıntrodýsırovonnyh vıdov prırodnyh flor v botanıcheskıh sadah. - Kıev, 1992. - S. 114-120.
26. Mýhıtdınov N.M.,  Aıtakova S.T. Morfogenez podzemnyh organov Trifolium pratense, Origanum vulgare v ontogeneze // Izýchenıe ontogeneza rastenıı prırodnyh ı kúltýrnyh flor v botanıcheskıh ýcherejdenıah Evrazıı. - Kıev, 1994. - S. 153-157.
27. Mýhıtdınov N.M. Ekologı - morfologıcheskıe osobennostı kornevoı sıstemı rastenıı na solonsah ı solonsevatyh pochvah. - Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 1996. - 163 s.
28. Abdýlına S.A. Spısok sosýdıstyh rastenıı Kazahstana. - Almaty: Ǵylym, 1999. - 187 s.
29. Pýtyrskıı I.N., Prohorov V.N. Ýnıversalnaıa ensıklopedıa lekarstvennyh rastenıı. - Mınsk – M.: Knıjnyı dom, 2000. - 654 s     
30. Mýhıtdınov N.M., Parshına G.N. Lekarstvennye rastenıa. – Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 2002. – 308 s.

---