InfoHub Logo

— Anaý kisi ǵulama ǵalym.

— Janalyq birdeńe ashty ma?

— Suraǵynyń sıqyn! Árıne, ashty. Bizde qazir saýatsyz halyń bylaı tursyn, kózi ashyń qarataıaqtaryńnyń ózi ǵylymdy kereksinip júrgen joq. Al myna ǵalymymyz asa mańyzdy bir sharýa tyndyryp, ádebıetimizdiń tarıhyna teńdessiz úles qosty.

— Ol ne sharýa?

— On besinshi ǵasyrda Shermende degen aqyn bolǵan...

— Estigem joq.

— Keıingi urpaǵyna qalyń jınaq qaldyrǵan. Onyń aty kóptegen eńbekterde atalady.

— Onda turǵan ne bar?

— Ádebı zertteý kitaptardyń bárinde de Shermende tórtinshi maıda týdy delinip júr. Al ǵulama ony múlde joqqa shyǵardy.

— Qaıtip?

— Alty júz bettik kitap jazdy.

— Óz pikirin sol kitabynda dáleldegen be?

— Joǵa. Tym kúrdeli máseleni bir kitappen retteı almaısyń. Birinshi tom — kirispe. Ǵulama ol tomynda Shermendeniń tórtinshi maıda týmaǵanyn ǵana aıtqan.

— Sonsoń?

— Sonsoń — ekinshi tomynda ma, úshinshisinde me, álde tórtinshi tomynda ma — ol tórtinshi maıdyń qate ekenin qalt jibermeı dáleldegen. Al Shermendeniń qashan týǵanyn besinshi, altynshy tomdarynda habarlamaqshy.

— Sonda ol jıyny neshe tom jazbaqshy?

— Ol jaǵy áli belgisiz. Ázirshe jazyp úlgirgeni bir tom. Sonyń ezine týra on bes jylyn sarp etti.

— Ne deısiz? On bes jylyn?

— Árıne! Ǵylymnyń ne ekeninen siz múlde beıhabar ekensiz ǵoı.

— Sonda ol qalǵan tomdaryn qashan jazbaqshy?

— Eger qudaı ǵumyr berse, endi bir on bes — jıyrma jylda ekinshi tomyn bitirip qalar. Qazir ol alpys tórt jasta.

— Eger álgi, jaman aıtpaı...

— Onda onyń isin basqa oqymystylar jalǵastyrady, úzilgen jerinen ary qaraı jaza beredi.

— Sizge bir suraq qoıýyma bola ma?.. Men sizdiń aıtqandaryńyzdy muqıat tyńdap otyrmyn. Sizdiń sózińizge qaraǵanda, Shermende aqyn tórtinshi maıda týmaǵan kórinedi. Sonda ol qashan týǵan?

— Mine, ádebıetimizdiń tarıhyn tártipke keltirip alý úshin birden-bir qajet negizgi faktiniń ózi osy. Shermende maıdyń tórtinde emes, úshinen tórtine qaraǵan túnde týǵan. Másele túngi saǵat on ekige jetpeı sheshilgendikten, onyń týǵan kúni úshinshi maı bolýy kerek. Ádebıet tarıhshylarynyń bári osyny bilmeı shatasyp, Shermende tórtinshi maıda týdy dep jurtty adastyryp keldi.

— Ǵulamanyń jańalyǵy sony anyqtaǵany ma?

— Ol az ba? Atamzamanǵy aqynnyń týǵan kúnin anyqtaý aqıretke baryp kelgenmen birdeı...

— Ǵulamańyz onysyn birer sózben aıta almaǵan ba? Alty júz bet kitap jazyp azaptanǵany nesi?!

— Mássaǵan! Jańalyǵyn já dep aıta salsa, onyń ǵalymdyǵy, bylaıǵy jurttan artyqshylyǵy qaıda? Ǵalym — joq sózdi kóp sóz etip aıta bilgendigimen ǵalym. Ol bas-aıaǵy bes sózdi bes júz betke soza alady. Ǵulama men mıǵulanyń bir-birinen aıyrmashylyǵy da sonda.

— Solaı-aq delik, sonda Shermendeniń tórtinshi maıda emes, úshinde týǵanyn siz qaıdan bilesiz? Kitapty oqydyńyz ba?

— Suraǵyńyzǵa bolaıyn! Ǵalymnyń óz kitabynda ne aıtqysy kelgenin kim uǵa alýshy edi! Ǵylymnyń kúrdelilenip ketkeni sonshama...

— Jaraıdy, jaqsy, al sonda siz qaıdan bildińiz?

— Kitapty oqýyn oqyǵan joqpyn. Maǵan ony ózi aıtty... Sonsoń, ǵylymı eńbek degender eshqashanda oqý úshin jazylmaıdy.

— Onda ne úshin basyp shyǵarady?

— Murnyńyzǵa ǵylymnyń ıisi de barmaıdy eken-aý. Aıtalyq, bir eńbek basylyp shyqty delik, jurt ony japatarmaǵaı satyp alyp oqydy delik, túgeldeı túsindi delik. Sonda ol eńbekte ne qadir-qasıet qalady? Qazir ǵalymdar óz eńbegin elge taratýǵa áste qulshynbaıdy, kitaptary sórelerde shań basyp jatsa da aıyldaryn jımaıdy. Esińizde bolsyn: avtordyń bedelin, álbette, biren-saran kisiler ǵana oqıtyn, nemese eshqashan eshkim oqymaıtyn, oqyǵan jurt áreń túsinetin, nemese eshqashan eshkim túsine almaıtyn kitaptar ǵana kóteredi.

— Ǵajap eken.

— Tańdanarlyqtaı ne bar munda? Eshkim eshteńe túsine almaıtyn etip jazý op-ońaı deısiz be? Mine, siz ekeýimiz myljyńdasqaly týra bir saǵat bolsa da, bir-birimizdi jap-jaqsy túsinip otyrmyz. Káne, eger qolyńyzdan kelse, eshkim túsinbeıtindeı etip bes mınýt sóılep kórińizshi. Káne?

— Qıyn ǵoı.

— Qıyn ǵoı deısiz. Múlde múmkin emes! Bes mınýt sóıleý bir basqa da, sandyraqtamaı bes júz bettik kitap jazý — bir basqa. Esi aýysqandar da kúni boıy kókı alady. Biraq olar ólse de ǵalym bola almaıdy. Bes júz bettik eńbek jazý oqymystynyń ǵana qolynan keledi. Kelgende qandaı deseńshi. Oqyp eshteńe túsine almaı máńgiresiń de otyrasyń. Onyń esesine, aınalaıyn baýyrym, búkil úrim-butaǵyńdy jaýyp jiberip izdeseń de ol kitaptan emge bir árip qatesin taba almaısyń. Al esi aýysqan beıbaq eki sózdiń basyn qurap jaza bilmeı sorlaıdy.

— Shermende aqynnyń tórtinshi maıda týmaı, úshinen tórtine qaraǵan túnde týǵanyn ǵulama qalaı dáleldegenin biler me edi.

— Ol dáneńeni dáleldep áýre bolmaıdy. Jınaǵyndaǵy bir óleńde Shermende: «Men dúnıege keshe menen erteńdi jalǵaı keldim» degen. Soqyrǵa taıaq ustatqandaı emes pe? Keshe menen erteńdi qaı ýaqta jalǵaı alasyń? Árıne, tún ortasynda. Etistikten ózgergen «jalǵaı» degen sóz istiń áli aıaqtalmaǵanyn, aldaǵy ýaqta ǵana aıaqtalatynyn ańǵartady. Demek, Shermende tún ortasy bola bergende, ıaǵnı saǵat on ekige bes mınýt, nemese eki mınýt qalǵanda shyr ete túsken. Budan onyń týǵan kúni maıdyń tórti emes, úshi degen qorytyndy ózinen-ózi shyǵady.

— Onyki durys-aq deıik, baýyrym, biraq sonsha áýreniń qajeti qansha?

— Qajeti qansha? Páli! Bir ǵulama úsh tom eńbek jazady da, Shermendeniń úshinshi maı kúni jıyrma úsh saǵat otyz mınýtta týǵanyn dáleldep beredi. Ekinshi ǵulama oǵan: «Shyraǵym, shataspańyz. Shermende jıyrma úsh saǵat otyz mınýtta emes, jıyrma úsh saǵat otyz bes mınýtta týǵan» deıdi de, bes tom eńbek jazyp tastaıdy. Sóıtip, aqyr aıaǵynda, Shermendeniń týǵan jeri men kúni ábden anyqtalyp shyǵady.

— Ǵafý etińiz, men áli de túsinińkiremeı otyrmyn. Shermende maıdyń úshinde emes, tórtinde, jıyrma úsh saǵat otyz mınýtta emes, jıyrma úsh saǵat otyz bes mınýtta týsa da meıli. Odan kelip-keter ne bar?

— Baǵa jetpes bozdaǵym-aý, ádebıetimizdiń tarıhy osyndaı oqıǵalardan quralady emes pe? Ǵulamalardyń bireýi: «maıdyń úshinde» deıdi, ekinshisi: «maıdyń tórtinde» deıdi, sóıtip aıtys qyzady. Qaısysynyń kitaby bárinen qalyń da túsiniksiz bolsa, sonyń sózi ótedi.

— Odan kimge, qandaı paıda bar?

— Jarqynym-aý, sondaı máselemen shuǵyldanǵandar profesor-assıstent bolyp shyǵady. Janyn shúberekke túımeı-aq dańqqa bólenedi, qaǵanaǵy qaryq saǵanaǵy saryq bop ómir súredi, keıingi urpaqqa aty qalady. Ǵalymdar bolmasa, mysaly, biz Shermendeniń qaı kúni, qaı saǵatta týǵanyn bilmeı óter edik. Sol tárizdes basqa da kóptegen jáıtterden mahrum bolar edik. Nadandyqtyń shyrmaýynda sorlap júrer edik. Adamzat qashanda aıtyspen kórkeıedi. Kódedeı kep ǵalymdardyń biri, álbette, oıda joqta bir ıdeıany qyltıta qoıady. Ekinshisi oǵan atoılap qarsy shyǵady, sóıtip ıý-qıý bastalady da ketedi. Úshinshisi karap túra ma: «ekeýińde de es joq!» dep ol da kirisedi. Bizdiń ǵylym, mine, osylaı órkendep keledi.

— Durys-aq! Baıyptap oılap qarasań, ǵalymdarsyz bizdiń kúnimiz qarań eken. O, toba! Nadandyq jaılaǵan mynaý jalǵanda aqıqattan adasyp qalaı tiri júrmiz?! Ǵalymdar bolmasa, bu kúnimizge de zar bolady ekenbiz. Aqyn Shermendeniń qashan týǵanyn bilmeı kete barady ekenbiz. Ony bárimiz de tórtinshi maıda týdy dep júre beredi ekenbiz. Jo-joq, mundaı dúnıede ómir súrý ekitalaı. Ǵulamalarsyz ne kún kórip jarıtynymyzǵa meniń tipti aqylym jetpeıdi!

Orysshadan aýdarǵan ǴABBAS QABYSHEV

---