InfoHub Logo

Shyńǵys han 1154 jyly, dońyz jyly moǵol ishinde Blýnıldyq degen jerde týypty. Týǵanda bir qoly jumýly bolǵan soń, kindigin kesken qatyn ashyp qarasa, ýysynda qan bar eken, sony aqsaqaldar esitip, «kóp el bolyp, zor han bolyp, kóp qan tógedi eken» dep tájrıbe qylypty. Aqyrynda sonysy durys keldi. Bul Shyńǵys hannyń alǵan jerin, qylǵan isin túgel aıtýǵa bir úlken kitap bolady. Bir sheti qytaı, bir sheti arab, barsha Azıadaǵy jurtty túgel alyp, Evropanyń da bergi shetin aldy. Osy Shyńǵys taýynda han kóterilip, Haqan, ıaǵnı handardyń hany atanyp, úlken han bolǵany – 1203 jyly bolsa kerek. Parsy jaǵyn alyp, qaıtarynda Buharadan molda ákeldirip, din jaıyn surap, ózgeniń bárine «durys» dep, qaj jaıyn suraǵanda «jerdiń júziniń bári qudaıdyń úıi bolsa kerek, ondaı bir ǵana jerdi qudaıdyń úıi demek durys emes» dep, moldalarǵa syı berip qaıyrdy.

Shyńǵystyń tórt balasy — Joshy, Shaǵataı, Úgedeı, Týly. Shyńǵysqan tiri kúninde eldi tórteýine bólip berip, báriniń ústinen Úgedeıdi haqan qoıdy. Sonda qyrǵyz, qazaq, sart, noǵaı – barsha tatar atalary Joshy menen Shaǵataı qol astynda bolǵan.

Joshynyń úlken balasy — Orda, onyń laqap aty Ejen edi. Bul qalmaq handarynyń atasy bolsa kerek, onyń mánisin bilmeımin. Biraq Ejenniń bir balasy — Tolý, onyń balasy — Aıashy, onyń balasy — Ǵazan han. Joshynyń ekinshi balasy — Batýhan (laqap aty Saıyn) 1227-de Shyńǵys tiri kúninde Joshynyń ornyna han boldy. Munyń orys jurtyn qaratyp alǵany 1243 jyly edi. Batýdyń tórt balasy – Móńgótemir, Syrtaq, Ulaqshy, Toqan. Toqannyń balasy — Todamóńge. Móńgetemirdiń balasy – Toǵrýl, onyń balasy – ataqty Ózbek han ózi de musylman bolyp, halqyn da musylman qylyp, sonda Joshy ulysy ózbek atandy.

Onyń balasy — Jánibek, bul da jaqsy han boldy. Munyń balasy Berdibek han bolǵan soń, «handyq óz tuqymyma qalsyn» dep, týysqan jaqyndaryn óltire berip, aıaǵynda ózi de eki jylǵa tolmaı óldi. Batý násiliniń handyǵy joǵaldy. Sol sebepten «nar moıyny Berdibekte kesildi» degen maqal sol. Joshynyń úshinshi balasy – Bórge oǵlan. Shyńǵys násilinen de buryn musylman bolǵan osy edi, Bereke han atanyp edi. Biraq halqy musylman bolmaǵan soń, Ózbekke sheıin musylmandyq joǵalyp edi. Bul Berge han 1266 jyly óldi.

Joshynyń tórtinshi balasy — Toqaıtemir, bizdiń qazaq osynyń qol astynda bolǵan jáne Ábilmansur Abylaı hannyń arǵy atasy osy edi. Toqaıtemirdiń tórt balasy — Móńgótemir, Todamóńgó, Ýrantemir, Óztemir. Móńgótemirdiń balasy – Toqtaǵý. Óztemirdiń úsh balasy — Qoja, Sarıja, Abaı. Qojanyń balasy — Badaqul, onyń balasy — Arys han, onyń eki balasy — Temirmálik han, Quıyrshyq han. Temirmáliktiń úsh balasy — Bekbolat, Temirqutty, Shadıbek. Temirquttynyń eki balasy — Bolat han, Temirhan. Bul Temirdiń laqap aty — Úluǵmuhamedhan, bizdiń qazaq Ormambet han deıdi. Bekbolat, Shadıbek hám Temirquttynyń násili – Noǵaı handary. Joǵarǵy Quıyrshyq hannyń balasy — Baraq han. Onyń eki balasy – Dárýısh hám Abýsaǵıd han. Áz Jánibek han atalǵan osy Abýsaǵsd edi. Qazaqty ertip alyp Qashqardaǵy Shaǵataı násiline qaratqan Áz Jánibek osy edi. Munyń toǵyz balasy — Iranchy, Mahmut, Qasym han, Aıtek, Janys, Qambar, Tátish, Úsek, Jádik. Osy aıtylǵan Qasym han — bizdiń qazaqta «Qasym hannyń qasqa joly» degen bitim jolyn shyǵarǵań han edi. Munyń balasy – Syǵaı han, eki balasy — Táýekel han, Ondan. Bul Ońdannyń balasy — Qaınar kishik, onyń balasy – Bekeı, onyń balasy — Hudaımende, onyń balasy – Tursyn, onyń balasy — Kishi Baraq («Qyryq san Baraq han» degen, Abylaıdan sońǵy han bolǵan osy). Onyń balalary – Syǵaı, Daıyr, Qanbaba, Bókeı han, Maman, Qanǵoja. Osy aıtylǵan Bókeı hannyń toǵyz balasy bar – Shyńǵys, Esim, Ýalı, Taýke, Batyr, Sultanǵazy, Ábilǵazy, Kóksal, Ábilmambet. Osy aıtylǵan Batyrdyń bir balasy – Myrzataı, onyń bir balasy — Nurmuhamed, onyń balasy — Álıhan Bókeıhanov.

Joǵarǵy aıtylǵan Syǵaı hannyń bir balasy — Táýekel han, onyń balasy — Esim han. Qazaqtyń «eńsegeı boıly er Esim» degeni osy han edi, jáne Tursyn Muhamed handy óltirip Qataǵandy shapqan osy edi. Onyń eki balasy — Sultanbet, Jahanger han. Sultanbettiń balasy — Orys, onyń balasy — Táten, onyń balasy — Qanǵoja, onyń balasy Arǵynǵazy. Joǵarǵy Jahanger handy bizdiń qazaq Salqam Jáńgir deıdi. Onyń eki balasynyń biri — qalmaq hannyń qyzy qatynynan týǵan áz Táýke han jáne biri Ǵaıyp hannyń qyzynan týǵan — Ýalıbaqı. Salqam Jáńgirdiń ornyna áz Táýke han bolǵanda Ýalıbaqı ókpelep, Úrgenishtegi naǵashysy Ǵaıyp hanǵa ketedi. Áz Táýke hannyń «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes» degen bitim joldy shyǵarǵan osy edi. Áz Táýkeniń eki balasynyń biri – Ábilqaıyr han jáne bir balasy—Bolat han. Onyń eki balasy – Sámeke, Ábilmámbet. «Aqtaban shubyryndyda» orta júzge Sámeke han edi, uly júzde úlken han Ábilmámbet edi, kishi júzde Ábilqaıyr edi. Sámekeny balasy — Hudaımende, onyń balasy — Qońyrqulja. Ábilmámbet ózimizdiń Ábilmansurǵa (Abylaıǵa) úlken handyǵyn bergen edi. Onyń eki balasy — Bolat, Ábilfaıyz. Bolattyń balasy — Satemir, onyń balasy – Qudaımende, onyń balasy — Ákim tóre. Ábilfaıyzdy qazaq Ábýlpeıiz deıdi. Onyń eki balasy — Bopy, Joshy. Joǵarǵy Ýalıbaqıdyń balasy — qanisher Abylaı, batyrlyǵynan «qanisher» atanǵan. Onyń balasy – Kórkem Ýálı, onyń balasy – ózimizdiń han Abylaı (shyn aty Ábilmansur). Onyń balalary – Toq, Qosum, Aryq, Ádil, Rústem, Toǵym, Sók, Abdildá, Shama, Ýálı, Shyńǵys, Qasym. Bul Qasymnyń balalary – Esengeldi, Sarjan, Kenesary, toqaldan — Naýryzbaı.

Joǵarǵy Joshynyń Toqaıtemir degen balasynyń bir balasynyń aty – Óztemir, sonyń balasy – Saryja, onyń balasy – Kónshik, onyń eki balasy – Túlektemir, Toqquly qoja. Túlektemirdiń balasy – Jebene, onyń balasy – Hasen, onyń balasy – Muhamed, onyń balsy – Hajygereı. Qyrym handary osy Hajygereı násilinen. Munyń segiz balasy – Dáýletıar, Nurdaýlet, Haıdar, Qutlyqzaman, Keldesh, Óztemir, Iamǵurshy, Meńligereı. Hajygereıden soń Meńligereı han bolyp, 1475 jyly Stambol sultanyna qarady. Munan soń kóp ýaqyttan soń Saqypgereı bolyp, onyń balasy Ǵazygereı bolyp jáne bir balasy Fatıhgereı bolyp, onyń balasy – Jánibekgereı, onyń balasy – Muhamedgereı, onan soń joǵarǵy Ǵazygereıdiń balasy – Ǵınaıatgereı, onan soń onyń balasy – Bahadırgereı, onan soń onyń balasy – Muhamedgereı, onan soń balasy – Muradgereı, onan sońǵy balasy – Dáýletgereı, onan sońǵy balasy – Qablangereı, onyń balasy – Sálimgereı bolǵan kezde, Rossıanyń knázi Dolgorýkııdiń sózimenen Qyrym halqy buzylǵan soń, Sálimgereı Stambolǵa qashty. Sol joly orys penen Osmanly, ıaǵnı Stambol padıshasy bitiminde Qyrym, Qoban, Bessarabıanyń sóz erki ózinde bolsyn dedi. Bul bitim 1774 jyly edi. Odan soń Sahypgereı degen han bolyp, onyń artynan joǵarǵy Dáýletgereı bir azǵana bolyp, onan soń Sahypgereıdiń balasy Shańgereı bolyp, knáz Potemkınniń sózimenen orysqa qarady. Qazynadan bek kóp jalovanıa almaq boldy. Bul qaraǵany 1783 jyly edi, úsh-tórt jyldan soń jalovanıa da joq boldy.

Joǵarǵy Kónshiktiń bir balasy – Toqquly qoja dep edik. Onyń balasy – Toıǵoja, onyń balasy – ataqty Toqtamys han, munyń segiz balasy – Jalalıdın, Japarberdi, Kópek, Kerimberdi, Eskendir, Abýsáǵıd, Kóshek, Qadyrberdi. Baıaǵy Toqtamys hanǵa nóker bolǵan Edige bı óldi degende, «Edil qatsa – kim ótpes, Edige ólse – kim ketpes» degen osy Qadyrberdi edi, osy sóz maqal bolyp qaldy.

Joǵarǵy Óztemirdiń úshinshi balasy – Abaı, onyń balasy – Tomǵan, onyń balasy – Qutluq, onyń balasy – Temirsultan, onyń balasy – Muhamed, onyń balasy – Shýaq, onyń balasy – Iarmuhamed, Nurmuhamed. Nurmuhamedtiń úsh balasy – Abdilǵazız, Hysyraý, Subyhanquly. Abdilǵazız Buharaǵa han bolǵan. Ábilǵazy Bahadýr han ýaqytynda Subyhanquly Balhta edi.

Joshynyń besinshi balasy — Shaıban, onyń on eki balasy — Bahadýr, Baınal, Qadaq, Bylqa, Sherik, Nárken, Qurtqa, Aıashy, Saıylǵan, Bıanjar, Qonshy, Majar. Noǵaı han atanǵan osy Bahadýr bolsa kerek. Onyń eki balasy – Joshybuǵa, Qutluǵbuǵa. Joshy buǵanyń tórt balasy — Badaqul, Bektemir, Náqchar, Esbuǵa. Badaqquldyń balasy — Myńtemir, onyń alty balasy — Elbek, Jántá, Bolat, Súıinish, Tónke, Bekqondy. Bolattyń eki balasy — Ibrahım, Arabshah. Ibrahımniń eki balasy — Hyzyr, Dáýletshaıyh. Hyzyrdyń balasy — Temir qoja. Dáýletshaıyhtyń balasy — Ábilqaıyr han. Qazaqty alyp áz Jánibek han ókpelep ketetuǵyn Ábilqaıyr han osy edi. Munyń eki balasy — Hoja Muhamed, Shahbutaq. Shahbutaqtyń eki balasy — Mahmud, Muhamedshahbaqyt. Shaıbaq, Shıbanı han deıtuǵyn osy Shahbahyt edi, Oratóbede, Qasym hanǵa qaraǵan tamam qazaq «ózbek – óz aǵam, sart – sadaǵam» dep qosylǵany osy Shaıbaq edi. Munyń týysqany Mahmudtyń balasy – Abdolla han, onyń balasy – Abdilǵazız.

Joǵarǵy Ibrahımnyń týysqany Arabshahtyń balasy – Hajıtoly, onyń balasy – Temirshaıyh. Ony qalmaq óltirgende ishte qalǵan balasy – Iadgar han, munyń tórt balasy – Ábýlák, Ámeń, Ábek, Búrge. Búrgeni Shaıbaq óltirgende qatyny býaz qalyp, ony joǵarǵy aıtylǵan Ábilqaıyrdyń bir balasy Qoja Muhamed alyp edi. Sol qatynnyń Búrgeden býaz qalǵan balasy — Jánibek týdy. Qoja Muhammed ony «óz balam» deýshi edi. Anyǵy – Búrgeniń balasy. Buryn Búrgeden eki bala qalyp edi — Elbars, Belbarys. Elbarystyń úsh balasy — Sultanǵazy, Muhamedǵazy, Sherǵazy. Sultanǵazynyń eki balasy — Ǵumárǵazy, Hysyraýǵazy. Naıman atasy Sofy myrzanyń «Arab Muhamedti óltiremin de, ornyna qoıamyn» dep alyp kelgeni osy Hysyraý edi. Belbarystyń úsh balasy – Husaıynqajy, Qurbanqajy, Sultanqajy. Sultanqajynyń balasy – Hasan qul, onyń eki balasy – Bilál, Salyq .Joǵarǵy Búrgehannyń ishinde qalǵan balasy Jánibektiń balasy – Eskendir, onyń balasy — Buharada han bolǵan ataqty Abdolla, onyń balasy – Abdýlmomyn.

Joǵarǵy Ámeńniń alty balasy – Safıan, Bojǵa, Ýanysh, Qalqan, Aqataı, Aǵanaı. Safıannyń bes balasy – Júsip, Júnis, Ǵalı, Aǵysh, Palýanqul. Bojhannyń úsh balasy – Esh, Dos, Borym. Eshtiń eki balasy — Shahquly, Tahır. Ýanyshtyń úsh balasy – Dinmuhamed, Mahmud, Ǵalı. Dinmuhamedtiń eki balasy – Bendemuhamed, Abilmuhamed. Bendemuhamedtiń balasy – Tursynmuhamed, bizdiń arǵy sheshemiz Qońyrbıke – osynyń qyzy hám Esimhannyń óltirgeni osy Tursyn edi.

Abilmuhamedtiń balasy – Jalel. Ýanyshtyń Mahmud degen balasynyń alty balasy – Muhamed, Ámın, Ǵalı, Muhamedámın, Arab, Aqbaba. Ýanyshtyń Ǵálı degen balasynyń eki balasy — Eskendir, Sanjar. Aqataıdyń alty balasy — Hajymuhamed, Mahmud, Bolat, Temir, Allaquly, Sulaımen. Qajymuhamedtiń eki balasy – Arabmuhamed, Súıinishmuhamed. Arabmuhamedtiń alty balasy – Aspandıar, Habashsultan, Sharıfmuhamed, Horazm, Shajazǵansultan, Ábilǵazy («Shejire-ı túrik» degen shejire kitapty jazǵan osy Ábilǵazy Bahadúr han edi).

Bolattyń tórt balasy – Baba Hamza, Qorshy, Palýanqul. Temirdiń úsh balasy – Muhamed, Qadirberdi, Ábilqaıyr.

Joǵarydaǵy Myńtemirdiń balasy Baqqondynyń balasy – Ǵalı, onyń balasy – Hajymuhamed, onyń balasy – Mahmudik han, onyń eki balasy – Abaq, Murtaza. Abaqtyń balasy – Týlýq, onyń balasy – Shamaı sultan, onyń balasy – Oraz, onyń balasy – Bahadýr. Joǵarǵy Murtazanyń balasy – Kóshim han, bul Kóshim qolynan Turandy orys alyp, Kóshim han Mańǵyt ishine baryp sonda óldi.
Joshynyń altynshy balasy – Shymbaı, onyń násilin bilmeımin.

Joshynyń kenje balasy – Berikjar, onyń balasy – Hınd, onyń balasy – Taǵashy, onan keıingisin bilmeımin.

Shyńǵysqannyń ekinshi balasy Shaǵataıdyń jeti balasy – Mýtógen, Mojy, Bildeshi, Saıynbilge, Sarman, Baıdar, Súıminke. Mýtógenniń úsh balasy – Qaraáleke, Bozaı, Esentý. Qaraálekeniń balasy – Mubárák shah. Bozaıdyń balasy – Qodaǵaı, onyń balasy – Buǵatemir, onyń balasy – Ózektemir, onyń balasy – Iasýr, onyń balasy – Ǵazan han. Bul Ǵazan bek zor han bolǵan. Aldyna kelerde ámirler álde qandaı bolamyz dep úı ishimen qoshtasyp kelýshi edi muny, óziniń qol astyndaǵy Ámirfarǵad degendi túsirip, onyń ornyna Úgedeı násilinen Danyshmandcha degendi han qoıdy. Ǵazannan sońǵy handaryn ámirler bıleýshi edi. Joǵarǵy Esentýdyń balasy – Baraq han (Shaǵataı násilinen eń buryn musylman bolǵan osy) Ǵaıasıddın atandy, munyń balasy – Dýısheshen, onyń segiz balasy – Kópek, Sorǵý, Doıtemir, Elgishtaı, Kúnje, Abýkan, Tarmashır, Esenbuǵa (bul Esenbuǵanyń shyn aty Elǵoja edi). Sorǵýnyń balasy – Baıanqul. Doıtemirdiń balasy – Boran, Elgeshtaıdyń balasy – Dorjy, onyń balasy – Qabyl. Kúnjeniń balasy – Bolat, onyń balasy – Muhamed, onyń balasy – Ǵadyl, Abýkenńiń eki balasy – Esentemir, Jińshi ekeýi bir shesheden edi. Jińshi han bolǵanda, inisi Esentemir Jińshini óltirmek bolǵanda, sheshesi Jińshige aıtyp qoısa da, Esentemir Jińshini óltirip han boldy jáne «syrymdy aıttyń» dep sheshesiniń emshegin kesti. Esentemirdiń balasy — Temirshah.

Joǵarǵy Esenbuǵa hannyń balasy — Tuǵluq Temir, bul da bek zor han bolypty. Áz Jánibek han Ábilqaıyr hanǵa ókpelep kelip qaraǵany osy Tuǵluq Temir edi. Munyń eki balasy — Iliıas qoja, Qyzyr qoja. Qashqar, Jarkent Alataýdaǵy handar osynyń násilinen. Qyzyr qojanyń bir balasy – Júnis, onyń eki balasy – Mahmud, Ahmet. Mahmudtyń laqap aty – Janeke. Ahmet bizdiń qazaqqa han bolyp, qalmaqty shapqannan Alashyhan atandy. Bulardy Oratóbede Shaıbaq óltirdi.

Shaǵataıdyń bir balasy – Sarman, onyń balasy – Beki.

Shaǵataıdyń jáne bir balasy – Baıdar onyń bir balasy – Alǵýhan Shaǵataıdyń óz ornyna han boldy. Shaǵataıdyń ózge násilin bilmeımin.
Shyńǵystyń úshinshi balasy – Úgedeı óz ornyna úlken haqan bolǵan, munyń bes balasy – Kúıik, Kóten, Kójý, Qarashar, Qashyn. Qashynnyń balasy – Qaıdý, onyń balasy – Danyshmandcha (Erqyzǵan Ǵazandy túsirip ornyna qoıǵan osy Danyshmandcha), munyń balasy – Sýrǵatmysh (Ámir Temirdiń han qoıǵany osy edi), onyń balasy – Mahmud (ony jáne han qoısa da ekeýin de Ámir Temir ózi bıleýshi edi. Aıaǵynda Mahmudty óltirip, ózi han boldy. Stambol hany Iyldirim Baıazıdti ustap alatuǵynda qýyrshaq syqyldy han qylyp alyp barǵany osy edi. Biraq anyǵynda ózi han edi).

Shyńǵys hannyń tórtinshi balasy hám kenjesi – Týly. Onyń tórt balasy – Móńgóhaqan, Hýlagý (muny qazaq Áleke deıdi), Qublaı, Aryqbóke. Hýlagý Iran–Týrandy túgel alyp hám Baǵdat, Mysyrdy da alyp, Mustaǵsymballa halıfany óltirdi. Onyń bes balasy – Móngótemir, Eshmot, Abaqa, Ahmed, Taraǵaı. Móńgótemirdiń balasy – Anbajy, onyń balasy – Temir, onyń balasy – Jolǵutty, onyń balasy – Muhamed. Eshmottyń balasy – Saneke, onyń balasy – Súleımen. Abaqannyń eki balasy – Arǵyn, Qıhatý. Arǵynnyń eki balasy – Ǵazanhan, Oljaıtý. Týly násilinen eń buryn musylman bolǵan joǵarǵy Hýlagý balasy Ahmed degen edi. Ǵazan Arǵyn balasy úlken han bolǵan. Stamboldyń handarynyń atasy Ǵusman han tusynda Rýmdy alyp, árbir kishkene hanǵa bólip jibergen osy Ǵazan han edi. Oljaıtýdyń balasy – Abýsáǵıd (Ǵazannan soń bul han boldy. Óıtse de Ǵazannan soń jáne ámirler bıledi). Qıhatýdyń balasy – Alafárnák, onyń balasy – Jahantemir, muny túsirip ornyna ataqty Shaıyh Hasan jalaıyr han boldy. Taraǵaıdyń balasy – Baıdý, onyń balasy – Musa, onyń balasy – Ǵalı, onyń balasy – Arpahan.

Osy shejiredegi aıtylǵan barsha maǵol-tatardy bılegen Shyńǵys han násilderi birin-biri kúndep, óltirip, shabysyp, handyqqa talasyp, aqyrynda bólek-bólek kishkene han bolyp, sonyń bárin de aıaǵynda orys aldy. Jerdiń júzin silkintken handardyń arty solaı boldy. Osydan ǵıbrat alý tıis.

Qazandy 1552 jyly aldy. Astarhandy 1554-te aldy. Bashqurtty 1578-de, Qyrym-Qýbandy 1783 jyly aldy. Dárbándti 1796 jyly, Erevandy 1837 jyly aldy. Kavkazdy 1859-da alyp, Shaıyh Shamıl tutqyn boldy. Qoqan menen Tashkentti 1865 jyly aldy. Samarqandty 1868-de aldy. Hıýany 1873-te aldy. Túrikten Batým hám Káristi 1877-de aldy. Túrikmendi 1881 jyly aldy. Mervti 1884 jyly aldy.

---