InfoHub Logo

Osy kitaptyń basynda Adam paıǵambardan Alanshy hannyń eki balasy — Tatar, Maǵolǵa sheıin aıtylǵan edi. Endi sonan keıingi han násilderin Ábilǵazy hannyń sózinshe aıtamyn. Shyńǵys hannan burynǵy atalar kóńilge asa senimdi bolmasa da, bizdiń musylman shejiresinde de osy Ábilǵazy sózinen anyqtysy bolmasa kerek, sebebi Ábilǵazy han on jeti shejire kitabyn salystyryp, ábden anyqty degenin alyp jazǵan.

Tatar hannyń balasy – Buǵa han, onyń balasy — Ilangy, onyń balasy — Atly han (muny Nájıb Ǵasymbek Iilsanı deıdi), onyń balasy — Atsyz han (muny Ǵasymbek Afsýr deıdi), onyń balasy — Orda, onyń balasy — Baıdý, onyń balasy — Súıinish han (munyń kezine sheıin Tatar-Maǵol tatý edi, munyń kezinde jaýlasyp shabysty).

Maǵol hannyń balasy — Qarahan, Ózhan, Kózhan, Kórhan degender. Maǵoldyń ornyna Qarahan boldy. Ulytaý, Kishitaýdy jaılap, Qaraqurym, Syrdarıany qystap júrdi. Qarahannyń balasy Oǵýz han Alanshy kezinde jurt dinnen shyǵyp edi, osy Oǵýz musylman bolyp, árkimdi musylman qylǵanyn ákesi Qarahan estip, balasymenen urysyp, sol soǵysta Qarahanǵa oq tıip ólip, ornyna Oǵýz han boldy. Munyń han bolǵanyn musylmansha shejire kitapta da «bizdiń paıǵambarlardan 3400 jyl buryn» deıdi. Bul Oǵýz han myqty han boldy, jer júziniń talaı jerin alǵan han edi. Oǵýz han degen ataqty han bolǵanyn barsha shejireniń bári aıtady. Qaısy bireýler joǵarǵy Móte, ıakı Móte degen han osy dese de, onyń ýaqyty durys kelmeıdi.

Burynǵy zamanda Toǵyz Oǵýz, Toǵyz Uıǵyr dep atalǵan halyq sonyń násili deıdi. Munyń alty balasy — Aıhan, Kúnhan, Juldyzhan, Taýhan, Kókhan, Deńizhan. Bulardyń árqaısysynyń báıbishesinen tórt-tórtten balasy bar jáne toqaldarynan da tórt-tórtten balalary bar deıdi. Báıbisheden balalary:
Kúnhannyń tórt balasy — Qalı, Baıat, Alqouly, Qaroıly.
Aıhannyń balalary — Iazır, Iabır, Dýdýrǵa, Doker.
Juldyzhannyń balalary — Ushar, Qarnaq, Meńli, Qarqyn.
Kókhannyń balalary — Baıyndyr, Jaýyldyr, Bejne, Jábıá.
Taýhannyń balalary — Salýr, Emir, Alaıýntly, Úrker.
Deńizhannyń balalary — Elhan, Negiz, Aýa, Qanyq.

Endi toqaldan týǵan balalary mynaý – Kene, Kóne, Torpaqty, Kireıli, Soltanly, Oqly, Kókli, Sojly, Harasanly, Iýrtshy, Jamshy, Torymshy, Komı, Sorhı, Forshyq, Qarashyq, Sorashyq, Qazǵurt, Tekan, Lalá, Márdá, Shýı, Qyrǵyz, Saıyr.

Oǵýz han ólgen soń Kúnhan boldy, onan soń Aıhan boldy, onan soń Juldyzhan boldy, onyń ornyna balasy Meńli han boldy, onan soń Deńizhan boldy, onan soń balasy Elhan boldy. Osynyń ýaqytynda joǵarǵy tatar hany Súıinishpenen soǵysyp, Súıinish han jeńip, maǵoldy qyryp, qalǵanyn quldanyp, maǵol atyn birjola joǵaltty. Sol soǵysta qolǵa túsken Elhannyń balasy Qıan menen inisi Negiz tutqynnan qashyp, qalǵan maǵol menen maldaryn jıyp alyp, bir qıyn taýdyń ishindegi aınalasy jartas, keń daraǵa baryp tyǵyldy. Ol daranyń atyn Ergeneqon qoıdy. Maǵynasy – «tip-tik jartas» degeni. Sebebi ózderi kelgen joldan basqa eshbir joly joq, aınalasy jartas edi. Kelgen jolda bek qıyn, jaıaýlap azar kelip edi, taıyp ketken mal byt-shyt bolýshy edi.

Tórt júz elý jyldaı sol darada ósip-ónip, onan soń syımaıtuǵyn bolǵan soń, aqyldasyp, bir ensizirek jartasty otpen órtep qıratyp shyqty. Ózderi kelgen joldyń topyraqty jerlerin sý buzyp, kóp jyl ótkendikten jol bolmaı qalyp edi. Sol daradan shyqqan kúndi Maǵol jurty qatty qurmettep, «baılaýdan bosanǵan kún» dep aıt qyldy. Bul kúnde Ergeneqon ishinde turǵan kezdegi han atalaryn eshkim bilmeıdi. Biraq shyqqandaǵy handary Qıan násilinen Bórteshne degen kisi edi. Bular kelip tatardy shaýyp, ata jurtyn qaıta aldy. Sonda maǵol bolmasa da, árkim «men maǵol edim» dep qosyldy. Bórteshneniń ornyna balasy Qoımaral han boldy. Onyń balasy — Bejinqıan, onyń balasy — Temish, onyń balasy – Qyshy mergen, onyń balasy — Bógenbundun, onyń balasy Samsaýshy, onyń balasy – Qalımajy, onyń balasy — Temirtas, onyń balasy — Meńliqoja, onyń balasy — Juldyz, onyń eki balasy bar edi, attary málim emes, jasyraq ólip, birinen bir ul, birinen bir qyz qaldy, uldyń aty — Daýynbaıan, qyzdyń aty — Alanǵý edi. Juldyzhan Daýynbaıanǵa Alanǵýdy tıgizip, Juldyz ólgen soń ornyna Daýynbaıan han boldy. (Meniń jas kúnimde Daýynbaıandy óleń qylǵan bir ertegi bolýshy edi, soǵan qaraǵanda Daýynbaıannyń ákesi – Altynhan). Daýynbaıan ólgende Belgitaı, Bekshitaı degen eki balasy jas qalyp, ornyna Alanǵýdyń ózin han qoıypty. Alanǵý baıǵa tımeı han bolyp turǵanda býaz bolǵan soń, el jurty bul qalaı dese, Alanǵý «aspannan túnde bir jap-jaryq nur keledi de adam bolyp qoınyma kiredi, «sen kimsiń?» deıin desem tilim sózge, denem qımyldaýǵa kelmeıdi, sonan býaz boldym, nanbasańdar kúzetip kórińder» degen soń, kúzetse, nurdyń kelgenin-ketkenin kórgen soń nanady. Bul sóz aqylǵa sıymsyz bolsa da, áıteýir kimnen tapsa da Alanǵý «sol nurdan taptym» dep úsh bala tapty. Attary – Býqon Qanyǵyn, Bosqyn Jaljy, Bodanjar monaq.

Bulardy «nurdan týdy, taza tuqym» dep, Bodanjardy han qoıdy. Osy kezge sheıin qytaılar patshasyn Aspan uǵly degen syqyldy sózder osyndaıdan.

Bodanjardan soń balasy Buqa han boldy. Onyń balasy – Datýmen han, munyń segiz balasy bar edi, jeteýin jalaıyrmen soǵysqanda óltirdi. Qalǵan úlken balasy Qaıdý han boldy. Qaıdýdyń úsh balasy – Baısuńqar, Shyrqalynqom, Jaýshın. Shyrǵalynqomnyń úsh balasy — Moryqdoqashyna, Kóndýshiná, Ólekshenishiná. Moryqdoqashynanyń balasy — Mamyqaı, onyń balasy — Qydantaıshy, onyń balasy – Aral, onyń balasy — Barǵytaı qyryldaq. Shyńǵysqan tusynda Taıjýt elin bólip alyp, Shyńǵyspen soǵysqan osy Barǵytaı edi. Joǵarǵy Qaıdý han ólgende ornyna balasy Baısuńqar han boldy, onyń ornyna balasy Túmen han boldy. Onyń toǵyz balasy bar edi – Notaqyn, Shaqsy, Qajýl, Qabýl, Symaqojan, Batkelekeı, Odırbaıan, Boljardoǵlan, Shyntaı. Notaqynnyń eki balasy — Orýt, Mańǵyt. Toqtamys hanǵa nóker bolǵan Edige osy Mańǵyt rýynan, Qutty Qababı degenniń balasy edi. Túmen hannyń bul toǵyz balasynyń ishinde Qajýl menen Qabýl egiz týyp edi. Qabýl – Shyńǵys hannyń arǵy atasy, Qajýl – Ámir Temirdiń arǵy atasy. Ámir Temir osy Qajýldyń balasy Erimshi Barlas degenniń násilinen, Samarqand mańyndaǵy Kóregen sýynyń boıynda Kesh degen jurttyń bastyǵy Taraǵaı Barlas degenniń balasy edi.

Endi Ámir Temirdiń násilin osy jerde aıtyp keteıin. Ámir Temir aldyńǵy aıtylǵan Taraǵaı Barlastyń balasy edi. 1335 jyly týǵan, Kesh degen shahardyń hakımi bolǵan. 1368-de birjolata úlken han boldy. Basynda Ámirhusaıyn degenmenen birigip Shyńǵys násiliniń Toqluq Temir hannyń balasyn óltirip, onyń artynan Ámirhusaıynnyń ózin óltirip Balyhty aldy. Horezm, Qashǵar, bútin Maýranahardy alyp jáne 1381-de Horasandaǵy Málik Ǵaıasaldındi ustap, Horasandy alyp, Sanzýarynshaburdy alyp, Sarabdaranda Hojaǵalı Maýındi qaratyp alyp, 1383-de Qandahar, Mazandarandy alyp, 1384-de Azerbaıjannan Sultanahmád Jalaıyrdy qýyp, Tábrız, Náhajýan, Qars, Tflısti alyp, Shırazdyń handyǵyn Muzaffar násilinen Shah Iaháǵa alyp berip, onan Dáshti qypshaqqa baryp, Toqtamys handy jeńip, Sıbırıanyń ishki jaǵyna sheıin kirgen jáne Rossıanyń oń tus jartysyn alyp, 1399-da Úndistanǵa soqtyǵyp, Delı menen Úndiniń kóbin alyp, 1400-de Sýaıys, Halep, Shamdy alyp, Baǵdatty shaýyp, 1401-de Stamboldyń ataqty Iyldyrym Baıazıd degen hanyn jeńip, ustap aldy. Ony qoıa bergen soń, aqyrynda qytaıdy shabamyn dep, eki júz myń áskermenen bara jatyp, jolda Otyrar degen jerde 71 jasynda 1404 jyly óldi. Ózi 36 jyl han boldy. Sheshesi Shyńǵys násiliniń qyzy edi. Úndistannyń han qalasy Delıdi alǵanda neshe myń tutqyndy bir jerde qyrǵyzdy. Isfahanda 70 myń kisiniń bas súıeginen úı salǵyzdy, júrgen jerin qanǵa boıaǵan, ómirinde beti qaıtpaǵan jan edi. Biraq ózi ǵalymdardy jaqsy kórip, qaıda ǵalym bolsa, kerekti kitap bolsa bárin Samarqandqa jıýshy edi.

Ámir Temirdiń tórt balasy bar edi. Úlkeni — Jahanger Ǵaıasıtdın. Onyń eki balasy – Pirmuhamed, Sultanmuhamed. Pirmuhamedtiń balasy — Qaıdý, Sultanmuhamedtiń balasy — Saǵıdýaqas. Ámir Temirdiń ekinshi balasy — Maǵzıddın Ǵumarshaıyq, onyń balalary — Pirmuhamed, Rústem, Baıqara, Merahmed, Eskendir. Baıqaranyń balasy — Mansur myrza, onyń balasy — Husaıyn Baıqara, munyń on tórt balasy bar – Badıǵálzaman, Shahǵárıp, Muzaffar, Abýalmuhsın, Muhamedhmuhsen, Abýáltarap, Muhamedhusaıyn, Farıdýhusaıyn, Haıdar, Muhamedmahsum, Farrahhusaıyn, Ibrahımhusaıyn, Ibinhusaıyn, Muhamedqasym. Ámir Temirdiń úshinshi balasy: — Ámirınshah Jalalıddın. Onyń balalary — Halel, Abýbákir, Ǵumar, Myrzamuhamed. Bul Myrzamuhamedtiń balasy — Abýsaǵıd, onyń balalary — Sultanahmed, Sultanmahmut, Ǵumarshaıyh. Bul Ǵumarshaıyhtyń balasy — ataqty Babyrshah, laqap aty Zahrıddın edi. Bul 12 jasynda han bolyp, on bir jyl ózbekpen jaýlasqan. Han bolǵan 1494 jyly Úndistan, aýǵan jaqty alyp, zor patsha boldy. 1531-de 49 jasynda Shaharbaǵda óldi. Babyrshahtyń tórt balasy bar edi – Muhamedhamaıýn, Qamıranmyrza, Áskerımyrza, Handalmyrza degen. Ornyna Muhamedhamaıýn han bolyp, onyń balasy Ákbarshah boldy. Babyrdyń násili 1807 jylǵa sheıin han boldy. Onan Nadırshah alyp, aqyrynda Úndistandy aǵylshyn alyp, Ámir Temir handyǵynyń násili joǵaldy. Ámir Temirdiń tórtinshi balasy — Shahrýhmaǵanalıdın, onyń balalary — Uluqbek, Ibrahım, Baısuńqar, Saıýrǵátmish, Muhamedjókeı myrza. Ulyqbektiń balalary — Ǵabdýllatıf, Ǵabdýlǵazız. Ibrahımniń balasy — Abdolla. Baısuńqardyń balalary — Sultanahmed, Babyr, Ǵalaldýla. Sultanahmedtiń balasy — Iadgarmuhamed. Babyrdyń balasy — Shahmahmud.

Ámir Temir násili kóbinese birin-biri óltirip jáne túrikmen Qara Iýsýf benen Shaıbaq han elin alyp, Shaıbaqty Shahısmaǵul óltirgen soń, Babyrshah shyǵyp, ózbekpen soqtyqsa da, Ǵabıdhannan jeńilip, bul jaqty ala almaı, Úndistanǵa ıe boldy. Sol sebepten Babyr násili Úndistandy kópke sheıin bılep turdy.

Joǵarǵy Ámir Temirdiń arǵy atasy Qajýlmenen egiz týǵan Qabýl Túmen hannyń ornyna han boldy. Onyń alty balasy – Bartan, Barǵaq, Qutýqtý, Qydan, Qublaı, Bodan qıat. Qabýldyń ornyna Bartan han boldy. Onyń tórt balasy — Esýkeı batyr, Móńtaı, Bóken taıshy, Darytaı. Bartannyń ornyna Esýkeı batyr han boldy. Onyń bes balasy — Temýshın, Jochıqysar, Qajýn, Belgýti, Edýkeı. Hannyń ornyna Temýshın han boldy. Shyńǵys han osy Temýshın edi. Tamam tatar-maǵoldy alǵan soń Temýshın aty qalyp, Shyńǵys han atandy. Edýkeı batyrdyń bes balasynyń násilin moǵoldar «Borjyǵyn Qıat» deıdi. Maǵynasy — «qyzyl shegir, shapshań, yńǵaıly» degen sóz. Baıaǵy Alanǵý «nurdan bala taptym» deıtuǵyn nur kisiniń kózi qyzylshegir degen eken, sol barsha tuqymynda solaı bolypty.

 

---