InfoHub Logo

Joǵarǵy ár túrli shejire kitaptardyń sózinen bizdiń qazaq Nuh paıǵambardyń Iafas degen balasynyń násilinen, qytaısha Týkú — bizdiń tilde túrik atalǵan halyqtan ekeni anyq boldy. Túrik degen «dýlyǵa» degen sóz eken. Onan soń bir kezde ǵýn, ıakı hýn dep atalypty. Ony Nájıb Ǵasymbek Orhon ózenine qoıylǵan attan qoıyldy deıdi. Onan keıin ár túrli atpen bólektenip ketse de, biz uıǵyr atynan shyqqan elmiz. Bul uıǵyr degen «birigip qosylǵan» degen maǵynada dep shejire jazýshynyń bári aıtqan dese de bolady. Sol uıǵyrdan qyrǵyz, qańyly, qypshaq, arǵynýt, naıman, kereıt, dýlat, úısin degen taptar shyǵyp, solardyń násilinen shyqqanbyz. Aqyrynda Shyńǵys han tamam tatar maǵoldy alyp, tórt balasyna el bólip bergende, úlken balasy Joshy menen onan kishi balasy Shaǵataıǵa tatar atanǵan elderdi bergende, sonyń ishinde tatar atanyp jáne Joshyǵa tıgeni Joshy ulysy, Shaǵataıǵa tıgeni Shaǵataı ulysy atanǵan, onan keıin bizdiń Joshy ulysyndaǵy atalarymyz Joshy násilinen Ózbek han musylman bolǵanda, barsha Joshy ulysy ózbek atanyp, onan keıin Áz Jánibek hanǵa erip, Noǵaı hannan bólingende qyrǵyz, qazaq atanǵan elmiz, ol kezde ol atpen atanǵan el jalǵyz ǵana bizdiń úsh júzdegi qazaq emes, kóp el edi. Onyń kóbi otyryqty ómirge kirip, ár jerge baryp, birtalaıy noǵaı, bashqurt atanyp, birtalaıy ózbek, sart atanyp ketken. Aqyrynda qazaq degen aty bizde qalǵan.

Joǵaryda aıtyp edik, Adam paıǵambardan beri qaraı osy ýaqytqa sheıin úzilmeı jazylyp kelgen shejire joq dep. Áz Jánibek hannan beri qaraı bizdiń qazaq atalary týraly shyndy-ótirikti aıtylǵan sózder bar, sonyń ishinde anyqty degenin hám durys shejire habaryna týra kelgenderin shejire kitaptardyń sózine qosyp jazamyn.

Shyńǵystyń úlken balasy Joshy han ólgen soń ornyna Batý (Joshy balasy) han boldy. Ony orystar Batı deıdi. Laqap aty Saıyn han edi. Onyń orys jurtyn qaratyp alǵany — 1242 jyly. Batýdan soń inisi Búrge han boldy. Joshydan buryn ol Edil-Jaıyqta qypshaq atanyp turǵan túrikter bar edi. Sol sebepten Dáshti qypshaq handyǵy dep atalýshy edi. Búrge han kezinde úsh ordaǵa bólinip, Altyn orda, Aq orda, Kók orda dep, báriniń ústinen Altyn ordadaǵy Búrge han bıleýshi edi. Aq ordaǵa Joshynyń Shaıban degen balasy han bolyp, ber jaqtaǵy tamam kóshpeli el Kók orda atanyp, oǵan Joshynyń Toqaıtemir degen balasy han edi. Bizdiń Ábilmansur Abylaı han — sol Toqaıtemir násili. Joǵarǵy Búrge han musylman bolyp, Bereke han atanyp, oǵan erip inisi Toqaıtemir de musylman bolyp edi, óıtse de halyqqqa musylmandyq ornyqpaı, olardan soń joǵaldy. Búrgeniń ornyna Toqaıtemirdiń Móńketemir degen balasy úlken han bolyp, onan soń onyń inisi Todamóńke bolyp, onan soń joǵarǵy Móńketemirdiń balasy Toqtaǵý boldy. Onan soń joǵarydaǵy Batýdyń Myńtemir degen balasynyń Toǵrýl degenniń balasy Ózbek han boldy. Munyń han bolǵany 1301 jyly edi. Bul Ózbek han musylman bolyp, halqyn da musylman qyldy. Sol musylmandyq buzylǵan joq, «din Ózbekten qaldy» degen maqal sol jáne sol hannyń atymenen Joshy ulysy ózbek atandy.

Joshy ulysynyń úlken hany turatuǵyn Altyn ordanyń orny osy kúngi Edil sýynyń boıynda, Astrahan men Saratov arasyndaǵy Sarev degen qala edi. Noǵaılar Saraı dep atap, ony orystar Sarev dep ketti. Sol kezde de bizdiń qazaqtyń orny osy Saryarqada edi, 1446 jyly Joshy násilinen ataqty uluǵ Muhamed han ( qazaq Ormambet han deıdi), sol ólgen soń Joshy násilderi handyqqa talasyp, árbir kishkene handyqqa bólindi. Ýluǵ Muhamedtiń shyn aty Temirhan edi.

Sol kezde Shıban násilinen Ábilqaıyr han degen 1452 jyly Qazan hanyna da, Qyrymǵa da qaramaı, óz aldyna Joshy ulysynyń kúnshyǵys jaǵyn túgel bılep turdy. Sonda qazaqtyń hany Áz Jánibek han edi, Ábilqaıyrǵa qarap turýshy edi. Áz Jánibektiń shyn aty Ábýsaǵıd edi. Toqaıtemir násilinen Baraq han balasy edi. 1455 jyly Áz Jánibek han nemere inisi Shahgereı hanmenen tamam qazaqty alyp, Ábilqaıyrǵa ókpelep, Shýdaǵy Shaǵataı násilinen Esen Buǵanyń balasy Toqlýq Temirhanǵa qarady. Ábilqaıyrǵa ókpelegen sebebin bizdiń qazaq bylaı aıtady. Bizdiń osyndaǵy arǵyndardyń arǵy atasy Daıyrqoja hannyń súıikti qazysy eken, ádil aıtqandyqtan Aqjol atanypty. Jáne Qaraqypshaq Qobylandy batyr da Ábilqaıyrǵa súıikti eken. Ekeýi ishinen jaýlasyp júrgende, bir kúni dalada Qobylandy batyr Daıyrqojany óltirip ketipti. Áz Jánibek han bilip, Qobylandyny sharıǵat boıynsha qysas qylyp óltirýge surapty. Ábilqaıyr han bereıin dese, kóp qypshaq buzylatuǵyn bolǵan soń bere almaı, «úsh kisiniń qunyn alyp bitim qyl» degen soń, Áz Jánibek han ókpelep ketkeni, bizdiń qazaqta maqal bolyp júrgen «Qara qypshaq Qobylandyda neń bar edi, qulynym» degen sóz Daıyrqojanyń súıegin aınalyp júrip jylaǵan ákesi Qydan taıshy degen kisiniń sózi, aty Qydan edi, taıshy degen óleńshi, aqyn degeni. Bizdiń qazaqtyń «arǵyn atasy – Qotan aqyn» deıtuǵyny osy jáne bul sózge bir dálel arǵyn Janaq aqynnyń ýaq Jarqyn bıge aıtqan óleńi. Jarqyn bı «atańda aqyndyq bar ma edi?» degende, Janaq bı aıtypty:

«Alashta Arǵyn aǵa týǵan zerek,
Ózgeden ol kisiniń jóni bólek,
Arǵynnyń túp atasy aqyn Qotan
Óleńge bizden usta bolsa kerek».
Joǵarǵy Áz Jánibek han qazaqty alyp aýarda Noǵaı atanǵan týysqanymyzdyń jaqsylary qazaqtyń jaqsylarymenen kórisip amandasyp jylasypty, sony bizdiń qazaq dombyrashylary «Ormambet han ólgende, on san noǵaı búlingende, noǵaı-qazaq aırylǵandaǵy jylaý kúı» dep dombyramenen bir zarly kúı tartady. Bul Áz Jánibek hanǵa erip, qazaq atanǵan eldiń qazaq atanbaı turyp bólingen arǵyn, naıman, kereı, qańly, qypshaq, úısindegi dýlat degen syqyldy týysqandary kóp. Jer júzindegi túrik násildi jurttardyń kóbiniń ishinde bar jáne qazaq atanǵan soń da kóbi bólinip, noǵaı, bashqurt, ózbek atanyp ketken. Mundaǵy úsh júzdiń qazaǵy atanyp júrgen el sonan qalǵan biraz ǵana kisiniń násili.

Bizdiń qazaqtyń úsh júzge bólingenin qazaqtar bylaısha aıtady: Áz Jánibek qazaqty Qashqardaǵy Shaǵataı násiline qaratqan soń, keshikpeı sol kezde qazaqty hám kóshpeli basqa elderdi Júnis hannyń Ahmet degen balasy bılep, onyń aǵasy Jáneke (shyn aty Mahmud degen) Tashkentte úlken han bolypty. Sonda Ahmethan qazaqtyń áskerge jaraýlysyn úshke bólip, uly júz, orta júz, kishi júz dep qalmaqty shaba bergen soń, qalmaqtar Ahmethandy Alashy qoıypty. Maǵynasy «Jan alǵysh» degeni, ony esitken soń Ahmethan «qalmaq bul atty qoryqqan soń qoıdy, endi qalmaqty shapqanda «alashylap» shabyńdar» degen soń, qazaqtar «alashy» dep shaýyp, sol qazaqqa uran bolypty. «Alash – alash bolǵanda, Alashy han bolǵanda, qalmaqqa ne qylmadyq» dep qazaqtyń maqtanatuǵyny sol.

1499 jyly joǵarǵy Áz Jánibek ókpelegen Ábilqaıyrdyń nemeresi Shaıbaq degen Ámir Temir násilinen Buhara, Samarqandty tartyp alyp, İ508 jyly Maýrenahardy alyp, Tashkentti almaq bolǵanda, qazaqty bılegen Ahmet Alash penen aǵasy Jáneke Mahmut Oratóbede Shaıbaqpen soǵysqanda, qazaqtar «Shyńǵys tiri kúnde de bizdi Joshy ulysyna berip edi, Shaǵataı – bizdiń hanymyz emes, tájik-sart – týysqanymyz da emes, ózbek – óz aǵam, sart – sadaǵam» dep Shaıbaq hanǵa qosyldy. Sol soǵysta Shaıbaq jeńip, Mahmud Jáneke menen Ahmet Alashty óltirgen soń, ondaǵy Shaǵataı násiline qarap júrgen qazaqpen jaqyn elder jáne qazaqqa qosyldy. Bul sózdiń anyqtyǵy Ábilǵazy Bahadýr, Arıstov ekeýiniń kitabynda da bar. Sol sebepten qazaqtyń aýyz sózi ras shyqty. Ol ýaqytta Áz Jánibektiń balasy Qasym han edi. Qol astyndaǵy halqy bir mıllıondaı boldy.

«Qasym hannyń qasqa joly» degen qazaqtyń alǵashqy bitim bıligin shyǵarǵan osy han edi. Onyń balasy Syǵaı han bolyp, onyń balasy Táýekel han boldy. 1598 jyly Syǵaı han Shaıbanı násilinen Tashkentti tartyp alyp, Túrkistanǵa ornyqty. Óıtse de kóshpeli halyqtyń qalaly jurtty bılemegi qıyn boldy jáne bir jaǵynan maǵoldan qysym kórip, qazaqtyń jerine kelgen qalmaqtar da tynyshtyq bermeı, Syǵaı hannyń ornyna han bolǵan Táýekel han kezinde Shaıbanı násilderi Tashkentti qaıta aldy. Olardyń hany Tursyn Muhamed degen edi. Joǵarǵy Táýekel hannyń ornyna balasy Esim han boldy. Qazaqtyń eńsegeı boıly Er Esim deıtuǵyn hany osy jáne joǵarǵy Qasym hannan qalǵan qazaqtyń jolyn túzetip, «Esim hannyń eski joly» atandyrǵan osy edi. Bul Esim han 1628 jyly Tursyn Muhamed handy óltirip, Qataǵan elin shapty. Bul sózdiń anyǵy mynaý:

«Shejire túrikti» jazǵan Ábilǵazy Bahadúr han týysqandarymen handyqqa talasyp, Úrgenishtegi ózbekter buzylyp, úsh bólinip ketkende, «osy Esim han qolyna kelip turdym» deıdi. Sonda Esim han Tursyn handy óltirip, Qataǵandy shapty deıdi. Járdem kóremin dep kelgen handardyń jaıy bylaı bolǵan soń, Esim hannan ruqsat alyp qaıttym deıdi. Bulaı bolǵanda bizdiń toǵyzynshy atamyz Sarynyń qatyny – Tursynhannyń qyzy Qońyrbıke – sol 1628 jyly alyp kelingen bolatyn. Ony qazaqtar bylaı aıtýshy edi: atamyz Sarymenen bir týysqan inisi Áli degen bir sartta qyzmetker bolyp júrgende, Esim han Qataǵan eliniń hany Tursyndy óltirip, Tashkentti qaıta alypty degen habar kelipti. Muny estigen soń Áli sarttyń jemge baılaǵan eki atyna minip, elge qaraı qashypty. Jolda kele jatyp, ákesiniń ólgeninen buryn seıilge shyǵyp júrgen Tursynhannyń qyzdaryna jolyǵyp, olarǵa syryn aıtpaı elge kelip, elden kisi alyp baryp, Aıbıke, Nurbıke, Qońyrbıke degen Tursynhannyń qyzdaryn qansha nóker qyz hám jasaý-joldastarymenen alyp kelgen soń, Álige kórip bastap barǵan joldasyna Qońyrbıkeni barsha kıim, shatyr, saımanymen bergen soń, jasaý kıimderin ózi alyp, Qońyrbıkeni aǵasy Saryǵa beripti. Sol Qońyrbıkeden bizdiń segizinshi atamyz Kishik penen Mámbetsopy týypty. Esim hannan soń balasy Jahanger boldy. Ony qazaq Salqam Jáńgir deıdi. Onan soń onyń balasy áz Táýke han boldy. «Esim hannyń eski joly» degen joldan kem qalǵan bitim joldardy túzetken osy edi. «Kúltóbeniń basynda kúnde keńes» degen jol bitim sol edi. Bul áz Táýkeniń tusynda qazaqqa Qataǵan da, qalmaq ta, ózbek-sart ta jaý bolyp, Tashkentti alyp, qazaq onda kóp tura almaı, 1652 jyly aýyp, Amýdarıasynyń jaǵasyna parsynyń bergi shetine bardy. Bul áz Táýke Salqam Jáńgirdiń qalmaqtyń hanynyń qyzy qatynynan týǵan balasy edi. Munan basqa Úrgenishtegi Ǵaıyp hannyń qyzynan týǵan Ýalıbaqı degen balasy bar edi. Jáńgirdiń ornyna áz Táýke han bolǵanda, handyqqa ókpelep Ýalıbaqı Ǵaıyp hanǵa ketip edi.

Áz Táýkeniń tusynda qazaq Amýdarıada turǵanda buryn parsyǵa qarap turǵan Aqjar degen túrik násilinen bir Nadyr shah degen myqty kisi shyǵyp, parsy jurtyn qaratyp alǵanda, qazaq sonan qorqyp, qaıta aýyp Syrdarıaǵa kelipti. 1690 jyldardyń shamasynda áz Táýke ólip, ornyna balasy Bolat han boldy. Ol kelgende qazaqtyń burynǵy ornyna qalmaq ıelenip qalǵan eken. Sol taqyrypty janjal-tóbeles bolyp, aqyrynda 1723 jyly qazaq, qalmaq bolyp jıylyp soǵysqanda, qalmaqtyń bastyǵy Sevan Rabdan qazaqtyń kóbin qyryp, qalǵanyn qýyp jibergen. Sonda qazaqtar ash-jalańash, jaıaý shubap bir kóldiń basyna kelip, kóldi aınala sulap jatypty. Sonda bir aqsaqal kisi aıtypty: «Balalar, adam bastan keshken jaqsylyqty qandaı umytpasa, jamanshylyq kórgenin de sondaı umytpaý kerek, bizdiń bul kórgen beınetimizdiń aty «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama bolsyn», – deıdi, maǵynasy «tabanymyz aǵarǵansha jaıaý júrip, kóldi aınalyp jatqan kún» degeni jáne sol jolda aıtylǵan qazaqtyń eski óleńi mynaý:

«Qarataýdyń basynan kósh keledi,
Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi.
Qaryndastan aırylǵan qıyn eken,
Qara kózden móldirep jas keledi.

Myna zaman qaı zaman, qysqan zaman,
Basymyzdan baq-dáýlet ushqan zaman.
Shubyrǵanda izińnen shań boraıdy,
Qańtardaǵy qar jaýǵan qystan jaman.

Myna zaman qaı zaman, baǵy zaman
Baıaǵydaı bolar ma taǵy zaman.
Qaryndas pen qara oryn qalǵannan soń,
Kózdiń jasyn kól qylyp aǵyzamyn».

Aýyp kóshkende Qara taýdan kósh asqanda, enesin ertip alǵan bir taılaq kóshti janap bozdaıdy. Qaryndasyn, jaqynyn qalmaqtar óltirgen jylaýlar, ony joqtap ol da zarlaıdy, kóshtiń aldy-artyn shalyp júrgen batyrlar qaraýylda otyryp ony kórip aıtqan óleńderi edi.
Bizdiń Ánet babań degen kisiniń 97 jasynda júre almaı qalǵan joly da osy. Bákeńmenen týysqan Qalqamannyń Mámbeteıdiń Mamyr degen qyzy týraly «oqqa baıladyń» dep Ánet babańa ókpelep, Buhara tóńiregine ketkeni de osy jolynyń az ǵana aldy edi. Ánet babańnyń báıbishesiniń bes balasy kóp Bolattar qalmaqtyń oǵyna ushyp ólgeni de sol soǵysta edi.

Osy Aqtaban shubyryndy bolyp aýǵanda uly júz Buhara, Tashkent mańyna jaqyn qalyp, orta júz Esil, Nura, Sarysýǵa bardy. Qypshaqtar onan ary Aral kóli menen Aq teńizge baryp, bashqurttar menen kishi júz alshyn onan kúnbatys hám sol tusqa bardy. Sonda kishi júzdiń hany áz Táýkeniń bir balasy Qart Ábilqaıyr degen han edi. Orta júzde Bolat hannyń bir balasy Sámeke han edi. Uly júzdegi úlken han báriniń ústinen qaraıtuǵyn Bolat hannyń Ábýmuhamet degen balasy edi. Ony bizdiń qazaq Ábilmámbet deıdi. Arıstov sózinde «sol aýǵanda uly júzdiń qańly, dýlat degen taptary qalmaqqa qarap qaldy» deıdi. Qalmaqpenen kóbinese urysqan bizdiń orta júz edi. Qazaqtar úsh bólinerde «kúnimiz týsa, tynyqqan soń jıylyp, qalmaqtan ata qonysymyzdy alalyq» dep ýaǵdalasyp tarady. Qalmaqtyń osy zorlyǵynan aýyp ishkeri orysqa jaqyn barǵandar 1731 jyldarda qalmaqtan qutylýǵa orysqa qaramaq boldy. Munan keıin uly júzdegi Ábýmuhamet han tamam qazaqqa habar aıtyp jıylyp, qalmaqpen uryspaq boldy. Sol kezde ózimizdiń Abylaı han jas bala kúninde uly júzge kelgen kezi edi, onyń mánisi mynaý:

Joǵaryda aıtylǵan Salqam Jáńgirdiń bir balasy Ýalıbaqı handyqqa ókpelep, Úrgenishtegi naǵashysy Ǵaıyp hanǵa bardy dep edik, onyń balasy Abylaı degen bek myqty bolyp, jekpe-jekke shyqqan batyrlardy óltire bergen soń, Qanisher Abylaı atandy. Onyń balasy Kórkem Ýalı, onyń balasy Ábilmansur, bizdiń han Abylaı degenimiz osy Ábilmansur edi. Joǵaryda úsh atasy da Ǵaıyp han qolynda turyp, han bolmaı ólgen. Munyń tusynda Ǵaıyptyń násilinen handyq ketip, júdeý tartqan soń, Ábilmansur jetim bala kúninde «qazaq – elim, Saryarqa – jerim» dep izdep, úısin Tóle bıdiń qolyna keldi. Tóle bı basynda túıe baqtyryp, onan soń jylqy baqtyryp, aqyrynda ár túrli minezderinen unap, bala qylyp kútipti. «Kimsiń?» dese, «bilmeımin» dep, «atyń kim?» dese, «siz qoıǵan at atym bolsyn» degen soń, shashy ósken kıimi jyrtyq balany Sabalaq dep at qoıypty. Bir kúni «Ábilmámbet han qazaqty jıyp, qalmaqpen urysqaly jatyr» degendi estip kelip, Tóle bıden soǵysqa barýǵa ruqsat surapty. Tóle bı: «Balam, saǵan soǵystan jylqy jaqsy emes pe» dese, «jelkildegen týdan, jer qaıysqan qoldan qalǵansha jigit adamnyń ólgeni jaqsy» degen soń, Tóle bı ruqsat beripti. Barsa, qazaq pen qalmaq eki tóbege jıylyp, ortasynda qalmaqtyń Ǵaldan Seren hanynyń kúıeýi — Hońtajy degen áskerbasynyń balasy Sharysh degen batyr qazaqtan jekpe-jekke batyr surap júr eken. Ábilmansur Ábilmámbet hanǵa baryp, «taqsyr, bata berseńiz, mynaǵan men baraıyn» degende, han bata bergen soń, Sharyshqa qaraı «Abylaı! Abylaı!» dep uran salyp baryp, Sharyshty óltirip, basyn kesip alyp, «jaý qashty» dep aıǵaı salǵan soń, qalmaqtar qashyp, bir mezgilde bir jerge kelip han shatyryn quryp, Ábilmámbet Ábilmansurdy qasyna otyrǵyzyp, «shyraǵym, sen kimsiń, «Abylaılap» shapqanyń qalaı?» dese, «men Qanisher Abylaıdyń nemeresi edim, soǵysta joly bolǵan atamnyń atyn uran qyldym» deıdi. Sonda Ábilmámbet han «qaraǵym, baýyrym» dep qushaqtap súıipti de, halyqqa aıtypty: «Baıaǵy Ýalıbaqynyń násilinen jalǵyz bir bala qaldy dep estip edim, bul sol eken, sizder unatsańyz, úlken handyq osynyń oraıy edi» dep, halyq unap, úsh júzden toqsan jaqsylar ertip baryp, ózderi qasıetti kóretuǵyn arǵyn shaqshaq násilinen Jánibek degen kisiden bata alyp, Ábilmansurdy úlken han qoıypty, Abylaı atanǵany «Abylaılap» shapqannan boldy. Abylaıdyń han bolǵany 1735 jyldyń mańaıy bolar.

Sonan soń bizdiń orta júzdiń jaqsylary «buryn úlken handar uly júzde bolýshy edi, bul handy ózimiz saqtaımyz, qalmaqpen kóp urysatuǵyn da biz» dep Tóle bıge syı alyp baryp, Ábilmansur–Abylaı handy alyp kelipti.

1741 jyly Tashkenttegi qalmaqtyń hany Ǵaldan Seren «qaıda bolsa da Abylaıdy tiri ustap alyp kel, Sharyshtyń ornyna óltiremin» dep, otyz myń áskermenen Jalby degen batyryn jiberipti, osy Shyńǵys penen Tarbaǵataı taýynyń taý arasyndaǵy joldarmenen júrip qaraǵandyqtan, sondaı joldar Jalby jol atanǵan. Jalby batyr izdep baryp, Ulytaýda ańda júrgen ýaq Ótegen batyrdy ustap alyp, Abylaıdy surasa aıtpaǵan soń, qol-aıaǵyn kisendep alyp jáne qarap, Abylaıdy uıyqtap jatqan jerinde ustap alyp, ekeýin Ǵaldanǵa alyp barypty. Ótegendi zyndanǵa salyp, Abylaıdy esekke mingizip, qorǵan kúzetkenderdiń qasyna qoıypty. Orta júzdiń qazaǵy «Abylaıdy alyp ketti» dep kishi júz hany Ábilqaıyrǵa barǵan soń, ol «Abylaıdy qaı jolmen bolsa da Ǵaldannan bosatyp alyp ber» dep orystyń Neplúev ıakı Nefeldeev degen jandaralyna aıtypty. Ol Abylaıdy suratyp Ǵaldanǵa Mıller degen maıordy jiberipti. Jáne qazaqtar «ózimiz de suraımyz» dep, úsh júzden óńkeı jaqsylary da barypty. Ǵaldan olarǵa jaýap bermeı, áldeneshe kúndeı qonaq qylyp, bir kúni han ordasyna qazaqty da, orysty da jıyp, Abylaı men Ótegendi alyp kelip, Ótegendi kisenimen bosaǵaǵa tastap, Abylaıdy aldyna alyp kelipti de:
– Men seni Sharysh syqyldy batyrdyń oraıyna óltiremin, ne armanyń bar, — depti. Sonda Abylaı:
– Taqsyr, meniń úsh armanym bar! Áýeli men Sharyshty qazaq pen qalmaqtyń qan maıdanynda óltirdim. Siz meni uıqyda ustap alyp óltirgeli otyrsyz, qazaq penen qalmaqtyń qan maıdanynda ólsem armanym joq edi. Ekinshi, qazaq ornyqpaı júrgen el edi, bir jerge ornyqtyryp otyryqty ómirge kirgizip ólsem armansyz edim. Úshinshi, tórt atadan beri jalǵyz edim, osy kúnde ólip ketsem ne bala, ne baýyrym joq, dúnıege kelmegendeı bolamyn ǵoı, – degende, Ǵaldan han tómen qarap otyrypty da qasyndaǵy ýázirine:
– Mynanyń sóziniń bári ras, ásirese sońǵy sózin qarashy, men de tórt atadan beri jalǵyz edim, osy kúngi jalǵyz balam Ámirsana ólip ketse, men de tuqymsyz ketkenim-daǵy, — dep qalmaq tilimenen aıtqan eken, Abylaı han:
– Aldıar! - dep, qol qýsyryp tura kelipti. Ǵaldan han Abylaıǵa:
– Sen nege aldıar dediń? Men seni ólimnen bosattym ba? — dese:
– Taqsyr, jalǵyz balańyzǵa uqsatqanyńyz – bosatqanyńyz ǵoı, men qalmaqsha tildi bilemin,— depti.
Ǵaldan han Abylaıdyń sózine razy bolyp, Ámirsana ekeýin dos qylyp, qazaqqa, orystarǵa da qansha syı berip, Abylaıǵa «kúndebaý» dep, bir óz násilinen jetim qyz beripti. «Kúndebaý» degeni – úzilmes dostyq degeni. Sol qyzdyń bir kishkene inisi apasynan qalmaı jylaǵan soń, ony da Abylaıǵa berip, «óz baýyryńdaı kór» dep tapsyrǵan eken. Abylaı onyń atyn Mahmut qoıypty. Bizdiń qazaq Mámet deıdi. Onyń balasy Bólishke, Bólishkeniń balasy osy kúngi Mámbetaı, Motysh ishindegi Shyńǵysqan, Semeıhan tóreler.
Ǵaldan han Abylaıdy bosatqany 1743 jyly edi. Sonda Abylaıdan Ǵaldan han úsh sóz surapty. Biri:
– Elińde qoı kóp bola ma? – depti. Abylaı:
– Kóp, – dese:
– «Qoıshy – ótirikshi, qoı – ury» degen sóz bar edi. Elińniń usaq janjaly basylmas, – depti.
Ekinshi sózi:
– Elińde sıyr, jylqy kóp pe, – depti. Abylaı:
– Kóp, – dese:
– Endeshe, eliń eńbeksiz sút pen qymyz iship, et jep, balalary aqymaq týady deseńshi, – depti.
Úshinshi:
– Eliń egin sala ma? – dese:
– Salmaıdy, – depti.
– Olaı bolsa, jer emshegin embegen el álde bolsa neshe aýdarylyp qozǵalyp, jýyrda ornyqpas, – depti.

1754 jyly Ǵaldan han ólgen soń qalmaqtar óz ishinen búlinip, qytaılar qalmaqty shaýyp byt-shyt qyldy, qalmaqtyń bul búlingenin Arıstov kitabynda «tıbet penen mańǵoldyń alalyǵynan boldy» dep jazady. Bizdiń qazaq onan góri bir túrli sóz aıtady. Ol mynaý: Ǵaldan hannyń qatyny Ámirsananyń sheshesi qytaıdyń Ejen hannyń qyzy eken, ony alarda Ǵaldan ózi barmaı, birtalaı syımenen jaqsy kisilerin jiberipti, Ejen qysty kúni uzatqan eken. Jolda qys jaman bolyp, neshe kúndeı boran soǵyp, ábden óler bolyp, adasyp júrgende Alataýda qansha batyrlarymenen jol tosyp batyrlyq qylyp jatqan uly júzdiń Tólekeı degen batyryna jolyǵypty, Tólekeı olardy eki-úsh kún qonaq qylyp, «elińe bar» dese, qystyń jamandyǵynan kete almaı, Tólekeıge jalynyp, qystaı turyp, jaz shyqqanda ketken eken. Sonda qyz Tólekeıden býaz bolyp, baryp Ámirsanany tapty degen ósek bolǵan eken. Ǵaldan han ólgen soń ózge aǵaıynnyń balalary sol sózdi syltaý qylyp, «Ámirsana – qazaqtyń balasy» dep han qoımaı, qalmaqtyń kóbi ózgelerine bolysyp han qoıǵan soń, Ámirsana naǵashysy Ejen hanǵa barypty. Ejen han bul jaqtaǵy shetki qytaıdyń bastyqtaryna «qalmaqty Ámirsanaǵa qaratyp ber» dese, qytaı kelip qalmaqty shaýyp byt-shyt qylyp, tozdyryp jibergen soń, Ámirsana «elimdi tozdyr degenim» joq dep, qytaıdyń áskerimenen jaý.

---