Shól jáne týndra
Geografıa páni muǵalimi
Tenızbaeva Sandýgash Serıkovna
Taqyryp: Shól jáne týndra
İ Uıymdastyrý kezeńi
Oqýshylardy túgendeý, psıhologıalyq daıyndyq,
Úlkenge de siz,
Kishige de siz
Sálem berdik sizderge,
Qurmetpenen biz.
İİ Úı tapsyrmasyn suraý
§52. Savannalar jáne dalalar
1. oqýshylardan túsingenderin suraý
2. savannalar men dalalarda meken etetin janýarlar men ósimdikter týraly izdep kelgen málimetterin oqytý
3. jeke balalarǵa úlestirmeli qaǵazben jumys isteý
İİİ Úı tapsyrmasyn bekitý
Balama test alý (ıa nemese joq)
1. Savannalar Afrıkanyń nemese materıktiń 90%- ǵa jýyq aýmaǵyn alyp jatyr. (joq)
2. Bul baobab aǵashy ma? (joq)
3. Baobab úlken aǵash, onyń keń qýysynda shaıandar, jylandar, órmekshiler mekendeıdi. (ıa)
4. Eseıgen pildiń kúndelikti qoregi 50kg - ǵa jetedi. (joq)
5. HH ǵ. basynda pilderdi aýlaýǵa tyıym salǵan. (ıa)
6. Kerik - akasıa aǵashymen qorektenedi jáne ony sheber baǵban dep ataıdy.(ıa)
7. Savanna halqy túıe, jylqy mal sharýashylyǵymen aınalysady. (joq)
8. Dala zonasy - Antarktıdadan basqa barlyq materıkte taralǵan. (ıa)
9. HH ǵ. basynda bızondar joıylyp kete jazdady. (joq)
10. Eýrazıa materıginiń dalalary qońyrjaı beldeýde jatyr. (ıa)
İV Jańa sabaqty túsindirý
«Oı qozǵaý» ádisi
Oqýshylarǵa savanna, dala, shól jáne týndra zonalarynyń slaıd arqyly sýretin kórsetý. Oqýshylar ár kórsetken zonanyń atyn tabý jáne maqsat qoıý kezeńinde suraq qoıý arqyly jańa taqyrypqa kóshý.
1. Búgin biz qandaı taqyrypty meńgeremiz?
2. Ne úırenemiz?
Jer sharynda shólder qurlyqtyń, Antarktıdany qospaǵanda, edáýir aımaǵyn, ıaǵnı 20%- ǵa jýyq jerin alyp jatyr. Shólder – bul asa qurǵaq klımatymen erekshelenetin ulan-ǵaıyr aýmaq, shóldegi jaýyn-shashynnyń mólsheri jylyna 50 sm - den aspaıdy. Jer betiniń shamamen 1/5 bóligin shóldi aımaqtar basyp jatyr. Kúndizgi jáne túngi temperatýranyń aıyrmashylyǵy da tap osy shólderde kezdesedi. Kúndizgi adam tózgisiz ystyqtyń ornyn túngi sýyq basady. Jer betindegi eń úlken ystyq shól – Sahara shóli. Ol 9, 1 mln. km² aýmaqty alyp jatyr. Saharanyń halqy 2 mln adamǵa jetpeıdi. Saharada toqsannan astam oazıs bar, adamdardyń kóbi sonda turady. Munda ósimdikteri men janýarlary qurǵaq jáne ystyq klımatqa beıimdelgen. Mysalǵa, alyp kaktýstar kezdesedi, bulardyń boıynda júzdegen lıtr sý bolady. Sahara shóliniń eń iri janýary – addaks. Bul janýar sýsyz ómir súre alady, al ómirge qajetti suıyqty aǵash japyraqtary men shópterden alady.
Namıb shóli Namıbıa eliniń búkil jaǵalaýyn basyp ornalasqan. Namıb shóli – Jer betiniń eń qurǵaq aımaqtarynyń biri bolyp tabylady. Munda velvıchıa ósimdigi kezdesedi, «shyqty simiredi» degendeı tikeleı aýdaǵy sýdy sińire alady. Túıelerdi shól kemesi dep ataıdy, óıtkeni olardy baǵzy zamannan beri eń senimdi júk artatyn kólik retinde paıdalanyp keledi. Bul turaqty iri janýarlardyń ómir súretin ortasy – Azıa men Soltústik Amerıkanyń shóldi jerleri. Túıeler birneshe apta boıy sýsyz ómir súre alady. Túıeniń arqasynda maı jınalatyn órkeshi bolady, sondyqtan olar uzaq ýaqyt boıy qoreksiz ári sýsyz ómir súre alady. Túıeler shól dalada aptalar boıy sýsyz júre beredi.
Arktıkalyq «shól» - qulazyǵan muzaımaq. Jer sharyndaǵy tabıǵı zonalardyń ishindegi soltústikke eń taıaý jatqany. Muzdyqtyń moldyǵyna qaraı ony muz zonasy dep jıi ataıdy jáne bul Arktıkanyń joǵarǵy endigindegi qurlyq keńistigin qamtıdy. Jerdiń soltústik polárlik óńiri – Arktıka bolyp atalýy, ejelgi grek sózi – soltústik degen sózben baılanysty. Ońtústik, Arktıkaǵa qarama - qarsy jatqan óńiri – Antarktıka dep atalǵan. Antarktıda 1820 j. 28 qańtarda ashylǵan. Bul altynshy materıkti orys saıahatshylary F. F. Bellınsgaýzen men M. P. Lazarev ashqan. 1911j. 14 jeltoqsanda Antarktıdadaǵy Ońtústik polúste birinshi ret bolǵan – norvegıalyq saıahatshy Rýal Amýndsen. Odan keıin, bir aıdan soń Ońtústik polúste aǵylshyn saıahatshysy Robert Skott boldy, biraq ol saıahat daıyndyq jabdyqtaryn durys oılastyrmaǵandyqtyń saldarynan qaıtar jolynda serikterimen birge qaza tapty. Antarktıka muzaımaǵynyń baıyrǵy turǵyndary – ımperator pıngvıni. Olar usha almaıdy, jaqsy júzedi. Pıngvınder ózderiniń jaýy túlenderden qashqanda tereńge súńgip, uzaq jerge júzip ketedi. Grenlandıa araly, Arktıkalyq Kanada arhıpelagy araldary, Soltústik Muzdy muhıt jáne ondaǵy araldar Arktıka aýmaǵyna kiredi. Aq aıý osy jerdiń qojasy bolyp esepteledi.
Arktıkany belgili zertteýshileriniń biri – norvegıalyq saıahatshysy Frıtof Nansen. Ol óziniń birinshi saıahatyn 21 jasynda túlen aýlaýǵa shyqqan «Vıkıng» kemesimen birge ótkizdi. Kelesi sapary Grenlandıa boldy. Sol kezde Nansende Soltústik polúske ekspedısıa jiberý jospary ómirge keldi. «Fram» atty arnaıy jabdyqtalǵan keme jasalyp, komandasy quryldy. 1893j. 9 qyrkúıekte «Fram» Kar teńizinen ótip, muzda turyp qaldy. Onyń muzben birge yǵýy bastaldy. 1894 j. 14 naýryzda ıt jegilgen shanamen Nansen jáne komanda múshesi Iýhansen polúske qaraı bet aldy, biraq Jerdiń naq soltústik núktesine jete almady. Soltústik polúske tek 1909 j. Robert Pırı jetip, amerıka týyn qadady.
Týndra – (saamı tilinde tunturi – ormansyz, jalań taý basy) – soltústiginde arktıkalyq shólmen, ońtústiginde ormanmen shektesetin arktıkalyq oblystarǵa tán beldemdik landshaft tıpi. Vegetasıalyq kezeń qysqa bolýyna baılanysty kóp jyldyq ósimdikter: múkti - qynaly jáne butaly ósimdikter negizgi oryn alady. Jylý jetkiliksiz, ylǵal mol bolǵandyqtan ósimdikter aýanyń jer betine taıaý qabatyndaǵy jylýdy paıdalaný úshin tóselip nemese jastyq tárizdes uılyǵyp ósedi.
Sergitý sáti: Ornymyzdan turaıyq,
Alaqandy uraıyq.
Bir otyryp, bir turyp,
Biz bir dem alaıyq.
V Jańa sabaqty bekitý
1. Venn dıagramsy arqyly tropıktik shólder men arktıkalyq «shól» - muzaımaq arasyndaǵy uqsastyq pen aıyrmashylyqty salystyrý
Tropıktik shól uqsastyǵy Arktıkalyq «shól»
2. «Qateni tap!» oıyny. Sharty: sóılemniń durys ne qate ekenin dáleldeý
1. Túıe adamnyń shólde taptyrmaıtyn kómekshisi, onyń shólge tózimdiliginiń qupıasy órkeshinde.
2. Shól zonasynda jaýyn - shashyn óte az túsedi.
3. Afrıkadaǵy Sahara shól zonasynda ornalasqan.
4. Antarktıda shólin belgili zertteýshilerdiń biri – norvegıalyq saıahatshysy Frıtof Nansen zerttep, ashqan.
5. Antarktıda 1820 jyly 28 aqpanda ashylǵan.
6. Shól – soltústik buǵysynyń mekeni.
7. Týndrada ósimdikterdiń ósip jetilýi óte baıaý mysaly, buǵylar taptaǵan jaıylymdarda tek 15 - 20 jylda qalyptasyp otyrady.
8. Týndra zonasy Eýrazıa men Soltústik Amerıkanyń polárlik beldeýinde taralǵan, aq aıý osy jerdiń qojasy bolyp esepteledi.
9. Sahara shóliniń baıyrǵy turǵyndary – ımperator pıngvınderi.
10. Jer sharynda shólder qurlyqtyń, Antarktıdany qospaǵanda, edáýir aımaǵyn, ıaǵnı 20%- ǵa jýyq jerin alyp jatyr.
Vİ Jańa sabaqty qorytyndylaý
«Taza taqta» oıyny arqyly jańa sabaqty qorytý. Taqtaǵa sabaqta ótilgen termın sózder men janýarlar, ósimdikterdiń aty jazylady. Osy sózderdiń anyqtamasy oqylǵan ýaqytta, oqýshylar jaýabyn taýyp taqtadan alyp tastaıdy, oıynnyń sońynda taqta taza bolyp qalady.
Vİİ Úıge tapsyrma berý
1.§ 53. Shól jáne týndra taqyrybyn oqyp túsinik aıtý
2. Shól zonasyn zerttegen F. F. Bellınsgaýzen, M. P. Lazarev, R. Amýndsen, R. Skott jáne R. Pırı týraly málimet izdenip jazyp kelý
3. Tabıǵat zonalaryn keskin kartaǵa túsirip kelý
Vİİİ Oqýshylardyń bilimderin baǵalaý
Tenızbaeva Sandýgash Serıkovna
Taqyryp: Shól jáne týndra
İ Uıymdastyrý kezeńi
Oqýshylardy túgendeý, psıhologıalyq daıyndyq,
Úlkenge de siz,
Kishige de siz
Sálem berdik sizderge,
Qurmetpenen biz.
İİ Úı tapsyrmasyn suraý
§52. Savannalar jáne dalalar
1. oqýshylardan túsingenderin suraý
2. savannalar men dalalarda meken etetin janýarlar men ósimdikter týraly izdep kelgen málimetterin oqytý
3. jeke balalarǵa úlestirmeli qaǵazben jumys isteý
İİİ Úı tapsyrmasyn bekitý
Balama test alý (ıa nemese joq)
1. Savannalar Afrıkanyń nemese materıktiń 90%- ǵa jýyq aýmaǵyn alyp jatyr. (joq)
2. Bul baobab aǵashy ma? (joq)
3. Baobab úlken aǵash, onyń keń qýysynda shaıandar, jylandar, órmekshiler mekendeıdi. (ıa)
4. Eseıgen pildiń kúndelikti qoregi 50kg - ǵa jetedi. (joq)
5. HH ǵ. basynda pilderdi aýlaýǵa tyıym salǵan. (ıa)
6. Kerik - akasıa aǵashymen qorektenedi jáne ony sheber baǵban dep ataıdy.(ıa)
7. Savanna halqy túıe, jylqy mal sharýashylyǵymen aınalysady. (joq)
8. Dala zonasy - Antarktıdadan basqa barlyq materıkte taralǵan. (ıa)
9. HH ǵ. basynda bızondar joıylyp kete jazdady. (joq)
10. Eýrazıa materıginiń dalalary qońyrjaı beldeýde jatyr. (ıa)
İV Jańa sabaqty túsindirý
«Oı qozǵaý» ádisi
Oqýshylarǵa savanna, dala, shól jáne týndra zonalarynyń slaıd arqyly sýretin kórsetý. Oqýshylar ár kórsetken zonanyń atyn tabý jáne maqsat qoıý kezeńinde suraq qoıý arqyly jańa taqyrypqa kóshý.
1. Búgin biz qandaı taqyrypty meńgeremiz?
2. Ne úırenemiz?
Jer sharynda shólder qurlyqtyń, Antarktıdany qospaǵanda, edáýir aımaǵyn, ıaǵnı 20%- ǵa jýyq jerin alyp jatyr. Shólder – bul asa qurǵaq klımatymen erekshelenetin ulan-ǵaıyr aýmaq, shóldegi jaýyn-shashynnyń mólsheri jylyna 50 sm - den aspaıdy. Jer betiniń shamamen 1/5 bóligin shóldi aımaqtar basyp jatyr. Kúndizgi jáne túngi temperatýranyń aıyrmashylyǵy da tap osy shólderde kezdesedi. Kúndizgi adam tózgisiz ystyqtyń ornyn túngi sýyq basady. Jer betindegi eń úlken ystyq shól – Sahara shóli. Ol 9, 1 mln. km² aýmaqty alyp jatyr. Saharanyń halqy 2 mln adamǵa jetpeıdi. Saharada toqsannan astam oazıs bar, adamdardyń kóbi sonda turady. Munda ósimdikteri men janýarlary qurǵaq jáne ystyq klımatqa beıimdelgen. Mysalǵa, alyp kaktýstar kezdesedi, bulardyń boıynda júzdegen lıtr sý bolady. Sahara shóliniń eń iri janýary – addaks. Bul janýar sýsyz ómir súre alady, al ómirge qajetti suıyqty aǵash japyraqtary men shópterden alady.
Namıb shóli Namıbıa eliniń búkil jaǵalaýyn basyp ornalasqan. Namıb shóli – Jer betiniń eń qurǵaq aımaqtarynyń biri bolyp tabylady. Munda velvıchıa ósimdigi kezdesedi, «shyqty simiredi» degendeı tikeleı aýdaǵy sýdy sińire alady. Túıelerdi shól kemesi dep ataıdy, óıtkeni olardy baǵzy zamannan beri eń senimdi júk artatyn kólik retinde paıdalanyp keledi. Bul turaqty iri janýarlardyń ómir súretin ortasy – Azıa men Soltústik Amerıkanyń shóldi jerleri. Túıeler birneshe apta boıy sýsyz ómir súre alady. Túıeniń arqasynda maı jınalatyn órkeshi bolady, sondyqtan olar uzaq ýaqyt boıy qoreksiz ári sýsyz ómir súre alady. Túıeler shól dalada aptalar boıy sýsyz júre beredi.
Arktıkalyq «shól» - qulazyǵan muzaımaq. Jer sharyndaǵy tabıǵı zonalardyń ishindegi soltústikke eń taıaý jatqany. Muzdyqtyń moldyǵyna qaraı ony muz zonasy dep jıi ataıdy jáne bul Arktıkanyń joǵarǵy endigindegi qurlyq keńistigin qamtıdy. Jerdiń soltústik polárlik óńiri – Arktıka bolyp atalýy, ejelgi grek sózi – soltústik degen sózben baılanysty. Ońtústik, Arktıkaǵa qarama - qarsy jatqan óńiri – Antarktıka dep atalǵan. Antarktıda 1820 j. 28 qańtarda ashylǵan. Bul altynshy materıkti orys saıahatshylary F. F. Bellınsgaýzen men M. P. Lazarev ashqan. 1911j. 14 jeltoqsanda Antarktıdadaǵy Ońtústik polúste birinshi ret bolǵan – norvegıalyq saıahatshy Rýal Amýndsen. Odan keıin, bir aıdan soń Ońtústik polúste aǵylshyn saıahatshysy Robert Skott boldy, biraq ol saıahat daıyndyq jabdyqtaryn durys oılastyrmaǵandyqtyń saldarynan qaıtar jolynda serikterimen birge qaza tapty. Antarktıka muzaımaǵynyń baıyrǵy turǵyndary – ımperator pıngvıni. Olar usha almaıdy, jaqsy júzedi. Pıngvınder ózderiniń jaýy túlenderden qashqanda tereńge súńgip, uzaq jerge júzip ketedi. Grenlandıa araly, Arktıkalyq Kanada arhıpelagy araldary, Soltústik Muzdy muhıt jáne ondaǵy araldar Arktıka aýmaǵyna kiredi. Aq aıý osy jerdiń qojasy bolyp esepteledi.
Arktıkany belgili zertteýshileriniń biri – norvegıalyq saıahatshysy Frıtof Nansen. Ol óziniń birinshi saıahatyn 21 jasynda túlen aýlaýǵa shyqqan «Vıkıng» kemesimen birge ótkizdi. Kelesi sapary Grenlandıa boldy. Sol kezde Nansende Soltústik polúske ekspedısıa jiberý jospary ómirge keldi. «Fram» atty arnaıy jabdyqtalǵan keme jasalyp, komandasy quryldy. 1893j. 9 qyrkúıekte «Fram» Kar teńizinen ótip, muzda turyp qaldy. Onyń muzben birge yǵýy bastaldy. 1894 j. 14 naýryzda ıt jegilgen shanamen Nansen jáne komanda múshesi Iýhansen polúske qaraı bet aldy, biraq Jerdiń naq soltústik núktesine jete almady. Soltústik polúske tek 1909 j. Robert Pırı jetip, amerıka týyn qadady.
Týndra – (saamı tilinde tunturi – ormansyz, jalań taý basy) – soltústiginde arktıkalyq shólmen, ońtústiginde ormanmen shektesetin arktıkalyq oblystarǵa tán beldemdik landshaft tıpi. Vegetasıalyq kezeń qysqa bolýyna baılanysty kóp jyldyq ósimdikter: múkti - qynaly jáne butaly ósimdikter negizgi oryn alady. Jylý jetkiliksiz, ylǵal mol bolǵandyqtan ósimdikter aýanyń jer betine taıaý qabatyndaǵy jylýdy paıdalaný úshin tóselip nemese jastyq tárizdes uılyǵyp ósedi.
Sergitý sáti: Ornymyzdan turaıyq,
Alaqandy uraıyq.
Bir otyryp, bir turyp,
Biz bir dem alaıyq.
V Jańa sabaqty bekitý
1. Venn dıagramsy arqyly tropıktik shólder men arktıkalyq «shól» - muzaımaq arasyndaǵy uqsastyq pen aıyrmashylyqty salystyrý
Tropıktik shól uqsastyǵy Arktıkalyq «shól»
2. «Qateni tap!» oıyny. Sharty: sóılemniń durys ne qate ekenin dáleldeý
1. Túıe adamnyń shólde taptyrmaıtyn kómekshisi, onyń shólge tózimdiliginiń qupıasy órkeshinde.
2. Shól zonasynda jaýyn - shashyn óte az túsedi.
3. Afrıkadaǵy Sahara shól zonasynda ornalasqan.
4. Antarktıda shólin belgili zertteýshilerdiń biri – norvegıalyq saıahatshysy Frıtof Nansen zerttep, ashqan.
5. Antarktıda 1820 jyly 28 aqpanda ashylǵan.
6. Shól – soltústik buǵysynyń mekeni.
7. Týndrada ósimdikterdiń ósip jetilýi óte baıaý mysaly, buǵylar taptaǵan jaıylymdarda tek 15 - 20 jylda qalyptasyp otyrady.
8. Týndra zonasy Eýrazıa men Soltústik Amerıkanyń polárlik beldeýinde taralǵan, aq aıý osy jerdiń qojasy bolyp esepteledi.
9. Sahara shóliniń baıyrǵy turǵyndary – ımperator pıngvınderi.
10. Jer sharynda shólder qurlyqtyń, Antarktıdany qospaǵanda, edáýir aımaǵyn, ıaǵnı 20%- ǵa jýyq jerin alyp jatyr.
Vİ Jańa sabaqty qorytyndylaý
«Taza taqta» oıyny arqyly jańa sabaqty qorytý. Taqtaǵa sabaqta ótilgen termın sózder men janýarlar, ósimdikterdiń aty jazylady. Osy sózderdiń anyqtamasy oqylǵan ýaqytta, oqýshylar jaýabyn taýyp taqtadan alyp tastaıdy, oıynnyń sońynda taqta taza bolyp qalady.
Vİİ Úıge tapsyrma berý
1.§ 53. Shól jáne týndra taqyrybyn oqyp túsinik aıtý
2. Shól zonasyn zerttegen F. F. Bellınsgaýzen, M. P. Lazarev, R. Amýndsen, R. Skott jáne R. Pırı týraly málimet izdenip jazyp kelý
3. Tabıǵat zonalaryn keskin kartaǵa túsirip kelý
Vİİİ Oqýshylardyń bilimderin baǵalaý
You Might Also Like
-
Pavlodar oblysy, Sharbaqty aýdany,
