InfoHub Logo

Syrym Datuly bastaǵan Kishi júz qazaqtarynyń 1783 - 1797 jyldardaǵy kóterilisi
Konspekt
1773 - 1775 jyldyrdaǵy sharýalar soǵysyna qazaqtardyń jappaı qatysýy Nuraly han baǵytynyń álsiregenin kórsetti. Kishi júzde bıligin kúsheıtý úshin patsha úkimeti ákimshilik basqarýǵa ózgerister engizdi. Neplúevtiń kezinde 1744 jyly qurylǵan Orynbor gýbernıasy taratyldy. Kishi júzdiń kóp bóligi Sibir jáne Ýfa basqarmasyna baǵyndyryldy. Qazaqtardyń Jaıyqtyń sol jaǵasyna ótýin baqylaıtyn Oral shekaralyq basqarmasy quryldy.
1783 - 1797 jyldary bolǵan kóterilistiń basty qozǵaýshy kúshi sharýalar, starshyndar, bıler, rý basshylary boldy. Kóterilis aýmaǵy Edil jaǵalaýynan Aral teńizine deıingi jerlerdi qamtydy. Kóterilistiń basty maqsaty patsha úkimetiniń otarlaýyna shek qoıý, Oral kazak áskerleriniń qazaq jerlerin basyp alýyn toqtatý, Nuraly han men sybaılastarynyń ozbyrlyǵyna shek qoıý boldy. Kóterilis basshysy – baıbaqty rýynyń starshyny, batyr jáne sheshen Syrym Datuly.
1783 jyldyń kúzinde batyrdyń Oral kazak áskerimen ashyq túrde arpalys jolyna túsýi bastaldy. Patsha ókimetimen birlesken Nuraly hannyń kóterilisti qoldaǵan rýlarǵa qarsylyǵy onyń Syrymmen ara qatynasyn sýytty. 1785 jylǵy 17 aqpanda kóterilisti basý úshin attandyrylǵan general - maıor Smırnovtyń tobynda 300 - ge jýyq Orynbor qazaǵy, 2000 - nan astam bashqurt, birneshe zeńbirek boldy. Kishi júzdiń dalalyq aımaqtaryna tereńdeı ene almaǵan jazalaýshylar qazaq aýyldaryn shabýyldap, 70 - ke jýyq qazaqty tutqynǵa áketti. 1785 jylǵy naýryzda kótirilisshilerge qarsy 1000 - nan astam kazak tobymen starshına Kolpakov jáne Ponomarev attandy. Jem ózeni boıynda shoǵyrlanǵan kóterilisshiler sany 7 myńǵa jetti. Syrym toby Saharnaıa bekinisine shabýyldaǵanda sultan Aıshýaqtyń balasy Ataq shaıqasta qaza tapty. Sultan Aıshýaqtyń ózi Oral qalasynda tutqyndaldy. Jazalaýshylardyń Nuraly hannyń týystaryna qol kóterýi kóterilis sıpatyn ózgertti. 1785 jylǵy jazda bolǵan Kishi júz starshyndarynyń sezi Nuralyny handyqtan taıdyrý jóninde sheshim qabyldady. Orynbor ólkesiniń gýbernatory baron O. A. Igelstrom Kishi júzde handyq bılikti joıýǵa negizdelgen joba usyndy. 1786 jyly Orynborda Shekaralyq komısıa quryldy. 1787 jyly Kishi júzde patshanyń ákimshilik bıliginiń tómengi satylary uıymdastyryldy.
Kóterilistiń qaıta jandanýyn tezdetken jaǵdaı 1791 jyly Orsk mańynda Eralynyń han (1791 - 1794 j. j.) bolyp saılanýy boldy. 1794 jyly Eraly han qaıtys bolyp, 1795 jyly Esim han (1795 - 1797) bolyp saılandy. Nuraly urpaǵynyń handyq bılikke kelýi Syrymnyń qarsylyǵyn órshitti.
Oral kazaktarynyń qazaqtarǵa qarsy shabýyldaýy kóterilistiń qaıtadan órleýine túrtki boldy. Ataman D. Donskov 1500 kazaktarymen qazaq aýyldaryn oırandap, adamdardy tutqyndap, maldaryn aıdap ketti.
1796 - 1797 jyldardaǵy qysqy jut, hannyń salyqty kóbeıtýi kóterilistiń qaıtadan kúsheıýine túrtki boldy. 1797 jyly Syrym tobynyń han saraıyna shabýyly kezinde Esim han óltirildi. 1797 jyly tómengi Jaıyq boıyndaǵy feodaldyq toptar Nuralynyń uly Qarataıdy han kóterdi. Baron Igelstrom han saılaýyn toqtatyp, handyq keńesti qurýdy usyndy. Aıshýaq sultan tóraǵasy bolyp belgilengen han keńesi tórt adamnan turdy. Keńes quramyna Nuraly hannyń urpaǵy engizilmedi. Osy arqyly patsha úkimeti Syrymdy ózine jaqyndatýǵa tyrysty. Syrym han keńesi arqyly starshyndyq toptyq qyzmetti kúsheıtýdi oılastyrdy. Orynbor ákimshiligi handyq keńeste Syrymnyń yqpalynyń ósýinen seskendi. 1797 jyly kúzde patsha úkimeti Aıshýaqty han etip bekitti.
1797 jylǵy kúzde polkovnık Skvorkın toby Syrymdy qýdalaýdy bastady. Jazalaýshylar qatarynda baıbaqty, alash, berish, adaı rýlarynyń ókilderi, óltirilgen hannyń balalary men týystary boldy. Bókeı sultan basqarǵan 800 adamdyq top jazalaýshylarǵa qosyldy. Syrym toby Oıyl ózeni boıyna kóship ketip, jazalaýshylarǵa ustatpady.
1797 jyly Qarataıdyń qýǵynynan qutylý úshin Syrym Datuly Hıýa handyǵyna ótip ketip, 1802 jyly Hıýada qaıtys boldy.
1801 jyly 11 naýryzda patsha úkimeti qazaq rýlaryna Jaıyqtyń ótýge, mal jaıýǵa ruqsat berdi. Bul Edildiń shyǵysyndaǵy iri halyqtyq sıpattaǵy qozǵalys patsha úkimetiniń otarlaý saıasatyn, eń shuraıly Jaıyq óńirin basyp alýǵa umtylǵanyn dáleldedi. Kóterilistiń jeńilýine áser etken jaǵdaılar: 1. Feodalar men starshyndyq toptar arasyndaǵy alaýyzdyq. 2. Rýaralyq qaıshylyqtar. 3. Kóterisshilerdiń nashar uıymdasýy. 4. Syrymnyń kóterilistiń ár kezeńinde maqsattaryn ózgertýi.
Konspekt suraqtar
1. Syrym Datuly kóterilisi kezinde Jem ózeni boıynda shoǵyrlanǵan kóterilisshiler sany:
2. 1785 jyldyń naýryzynda Oral kazaktary kimderge shabýyl jasady?
3. Saharnaıa bekinisin alýda qaza tapqan Aıshýaq sultannyń balasy:
4. 1785 jyly jazda starshyndar sezi qabyldaǵan sheshim:
5. 1785 jyly kúzde Kishi júz bıleriniń májilisine qansha rý ókilderi qatysty?
6. Orynbor gýbernatory Igelstromnyń maqsaty:
7. Igelstrom jobasyna Syrymnyń kózqarasy:
8. Orynborda Shekaralyq komısıa qurylǵan merzim:
9. Syrym kóterilisiniń qaıta órleýine ne túrtki boldy?
10. Beıbit aýyldardy saqtaý úshin Syrym tabyn jáne kerderi rýlaryn qaıda kóshirdi?
11. Kóterilistiń qaıta jandanýyn tezdetken jaǵdaı:
12. Esimniń handyq bılikke kelgen merzimi:
13. Syrym Datulyna qarsy attanǵan jazalaýshylarǵa qosylǵan 800 adamdyq topty kim basqardy?
14. Esim hannyń qazasynan keıin feodaldyq top kimdi han etip jarıalady?
15. Han saılaýynyń ornyna qurylǵan handyq keńestiń tóraǵasy:
16. Syrym Datuly qaıtys bolǵan jer:
17. Qazaqtarǵa Jaıyqtyń oń jaǵasyna ótýge ruqsat berilgen merzim:
18. Syrym men Nuraly han arasyndaǵy arazdyqtyń týýyna ne sebep boldy?
19. Syrymnyń Oral kazak áskerimen keskilesken kúresi qashan bastaldy?
20. Kóterilis basshysy Syrym Datulynyń laýazymy:
21. Syrym Datuly bastaǵan kóterilistiń basty maqsaty:
22. Syrym Datuly bastaǵan kishi júz qazaqtarynyń kóterilisi bolǵan merzim:
23. 18 ǵasyrdyń sońynda patsha úkimetiniń Kishi júzde engizgen ózgeristeri:
Taqyryptyń testi

Syrym Datuly bastaǵan Kishi júz qazaqtarynyń 1783 - 1797 jyldardaǵy kóterilisi. júkteý