InfoHub Logo

Abylaıdyń kóp uldarynyń ishinde qalmaq qyzynan týǵan Qasym basqa balalaryna qaraǵanda qaharly, ýytty, kókjal týsa kerek. Halyq ony «qan sheńgeldep týǵan Qasym» dep ataǵan. Abylaı qaıtys bolyp ornyna úlken uly Ýálı han boldy. Arqa-basy keń, qazaqshylyǵy mol Ýálıdiń tusynda Orta júz qazaqtarynyń jerine orystar qonys tebe bastady. Muny unatpaǵan Qasym aǵasy Ýálıge ákesi Abylaıdyń jolyn berik ustaýdy eskertedi. Qasym: «Ákemiz Abylaı elin, mekendegen jerin orys, qytaı, qalmaqtan qorǵaýda basyn qaterge tigip, bar ómirin sarp etip edi. Ushy-qıyry joq ulan-baıtaq keń dalada qos tepken kóshpeli qazaqtardyń basyn qosyp, yntymaq birligi zor, jaýyna namysyn jibermeıtin irgeli el etip, syrtqy shetelge tanytyp edi. Pyshaqty bos ustaǵan qolyn kestirer bolmasyn», — deıdi.

Ýálı inisiniń sabaqty sózine qulaq aspady. Jansyzdary arqyly Qasymnyń qarsy nıetin bilgen Reseı patshalyǵy otrádtaryn jiberip, Qasym aýylyn shaýyp, tynyshtyq bermeıdi. Sondyqtan Qasym Kókshetaýdan qonys aýdaryp, kóshýge bel baılaıdy.

Iá, ol kezde Abylaı qaıtys bolsa da, otyz uldyń enshisi bólinbegen edi. Qasym tórt túlik maldyń teń jartysyn jigitterine aıdatady. Otyz uldyń biri qaıtys bolyp, áıeli Ajar sulý jesir qalady. Ony Ýálı ámeńger retinde baýryna basady. Sol Ajar Qasymǵa ilesip birge kóshedi. Qasym balalarymen bir túnde aǵasy Ýálıdiń úıine keledi. Aı jaryq, kıiz úı túrýli, keregeniń kógeninen keýdesi jarqyrap jatyr eken. Qasymnyń oıy: «mal-jandy ruqsatsyz alyp baramyn, bir aýyz eskerteıin, jandyǵyn salyp ústemdik kórsetse, kóńilin qaldyryp, óz kóńilimdi sýytyp keteıin» dep. Ol:

— Ýálı aǵa, maldyń jarymyn aıdap Qarataýǵa kóship baramyn, Ajar «kóptiń biri bolyp shańyraq túıege mingenimshe, ortaqtan ońasha buzaýym artyq» dep, ol da bizben ilesip ketip barady, buǵan ne deısiz? — deıdi. Qasymnyń bir betkeı minezin jaqsy biletin Ýálı:

— Áı, Qasymjan-aı! Alsań óz malyńdy alypsyń, alsań óz jesirińdi alypsyń, sonyń nesin maǵan aıtyp tursyń? — depti. Ol aǵasynyń ataly sózine ábden rıza bolyp, ilgeri júrip ketedi. Qasym bolsa Orta júzdiń arǵyn, kereı, ýaqtyń birneshe myń úıin sońyna ertip, Qarataýdyń teriskeı óńirindegi Shý, Sozaq boıyna qonys tebedi. Sol kezde bul jerdegi qazaqtardy qoqandyqtar súlikteı soryp, bılep tur edi. Abylaıdyń qaıtys bolyp, qazaq úsh júzge bólinip, «bólingendi bóri jeıdi» bolyp turǵanda olar Qasymnyń kelýinen qatty qaýiptendi. Óıtkeni Abylaıdyń kózi hannyń ózi keldi dep, endi qazaqtardyń ujymdasyp, bas kóteretine kózderi anyq jetti.

Qasymdy qoqandyqtar Túrkistanda qurmetti qonaq retinde jyly nıetpen shaqyryp, jyly nıetpen qabyldap, artynsha opasyzdyqpen óltirdi. Batyrdyń eki balasy Esenkeldi, Sarjandy qoqan hany Mádem: «Orysqa qarsy bas kóteremiz, aqyl-keńeske kelińder?» — dep, Táshkentke aldap shaqyrady. «Túbi bóriniń tuqymy bóriligin istemeı qoımaıdy» dep, bir top qolmen qolǵa túsiredi. Mundaı jaýyzdyqty sezip qalǵan Aǵybaı Sarjannyń balasy Erjandy alyp qashyp qutylady.

Qasymnyń estıar qyzy Bopaı men inisi Kenesary bılikti qolǵa alady. Qoqandyqtar salyqtyń túrin kóbeıtip, bas kótereri joq qazaqtardy qysymǵa ala berdi. Qoqannyń qazaq arasyndaǵy senimdi ári syıly adamy qońyrattan shyqqan Qurymbaı datqa degen bolatyn. Sol kezde olar alym-salyq jınaýdy osy datqa arqyly júrgizetin-di.

Birde Bopaı inisi Kenesary ekeýi Qurymbaı datqamen keńesip, aqyldasady. Óıtkeni keıingi kezderi qoqan bekteri salyq jınaýdy biri-bir, ekisi-eki kelip jıiletip jiberdi. Sondyqtan qazaq rýbasylaryn jınap, qoqan bekterimen júzbe-júz kezdesip keńessek. Árqaısysy bir kelip qoqańdaı bermeı, alym-salyqty tek rý basylary alatyndaı eteıik. Siz qoqan bekterin shaqyryp kelýge barasyz. Qazaq rý basylarynyń keńesi bolmaq. Meni sizderdi arnaıy shaqyrýǵa jiberdi deńiz.

Bular Qurymbaı datqany qarashanyń han jolyna qaraı tartý-taralǵysyn berip, jolǵa shyǵaryp salady. Sóıtip, Bopaı inisi Kenesary ekeýi Shýdyń boıynda ózine qarasty aýylyn qondyrady. Bekter túsetin bes-alty úıdi ákelip, bir-birine qurastyryp jalǵap, tórinen esik shyǵaryp, oǵan matamen perde iledi. Túpki úıdi ádeıi jarǵa asylta tigedi. Qoqan bekteriniń qorǵaýshy, kúzetshileri túsetin úılerge ishine jasyryn qarý asynǵan jigitterin kútýshi etip daıyndaıdy. Bul qupıa syrdy apasy Bopaı men inisi Kenesary ekeýinen basqa onyń eń senimdi jigitteri ǵana biledi.

Qurymbaı datqaǵa senimi mol qoqan jaǵy shaqyrýdy qup alady. Sóıtip, bekter ile-shala kúzetshi nókerlerimen beri qaraı sapar shegedi. Astyrtyn habarlap otyrǵan Kenesary bekter túsetin túpki úıge qarýly adamdardy daıashylyqqa qoıady. Bopaı, rý basylary qoqan qonaqtarynyń aldynan shyǵyp qarsy alady. Aýyl kúzetshileri qupıa tirlikten esh habary joq, abyr-sabyr qazan kóterip, as daıyndatyp jatady. Qoqandyqtar qazaqtardyń yǵy-jyǵy daıyndyq yqylastaryn kórip, kóńilderi kóterilip, attarynan túsip, úıge kire bastaıdy. Bekterdi bir-birine qospaı áńgimege salyp, úıdi-úıge kirgizip, túpki úıge jetkeniniń únin shyǵarmaı qoıdaı baýyzdap, jasyra beredi. Olar jaıbaraqat otyrǵan kúzetshilerdi de jaıǵap salady. Sol kezde Qurymbaı datqa:

— Bopaı hanysha, bulardy munda aldap alyp kelgen men kináli boldym, meni de óltir, — dep otyra ketedi. Sonda Bopaı hanym:

— Datqam, bulardy sizge aıtsam, siz barmas edińiz, — deıdi oǵan. — Siz barmasańyz, qoqan bekteri ózderi munda kelmes edi. Sondyqtan sizdiń jaǵdaıyńyzdy da oıladym, amal joq, ákem men ákemniń janyndaǵylardyń kegin alý sizdiń bir basyńyzdyń boryshy boldy. Datqam, bizben birge Arqaǵa kóship júrińiz.

Al Qurymbaı bolsa, jan saýǵalap, el jurtyn, ata qonysyn tastap kóshýdi namys sanady. Qazaq «mal janymnyń sadaǵasy, janym arymnyń sadaǵasy» demeı me! Qurymbaı kúıikten úıinde jatyp, kóp uzamaı dúnıe saldy.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalbyr batyr (İ nusqa)

Syrymnyń Nuraly handy shabýy (İİ nusqa)

Baımaǵambet sultan men Syrym batyr

---