InfoHub Logo

Maqsaty: Týǵan jerge, Otanǵa degen súıispenshiligin arttyrý, ekologıalyq bilimdi qalyptastyrý, týǵan jer tabıǵatty qorǵaýǵa baýlý.
Oqýshylarǵa tabıǵattyń adam ómirindegi zor mańyzdylyǵyn nasıhattaı otyryp, ony aıalaýǵa, saqtap qorǵaýǵa óz úlesterin qosýǵa jumyldyrý; meıirbandyqqa baýlý, ekologıalyq bilimderin molaıtý.

Kórnekilikter: Interaktıvti taqta, maqal - mátelder;

Sabaq barysy:
Qazirgi kezde ekologıalyq bilim men tárbıe berý eń negizgi maqsattardyń biri. Biz balalarǵa ekologıalyq bilim bere otyryp ekologıalyq sanany, tárbıeni qalyptastyrýymyz kerek. Jalpy aıtqanda ekologıalyq mádenıetti jasaımyz. Ekologıalyq mádenıet – qorshaǵan ortaǵa degen súıispenshilik pen ekologıalyq bilimniń qalyptasýyna, damýyna, úzdiksiz jetile berýine yqpal etetin, sana men tárbıeniń rýhanı qundylyq jıyntyǵy. Ekologıalyq bilimi men tárbıesi az adamda ekologıalyq sana bolmaıdy, ekologıalyq sana tómen adamda qorshaǵan ortaǵa degen janashyrlyq bolmaıdy. Sondyqtan ekologıalyq tárbıeni besikten beli shyqqannan bastap, esi kirgende sanasyna qalyptastyrý, ıaǵnı tómennen joǵary qaraı satylaı damytý kerek. Osy maqsatta bizdiń mektebimizde «Jas ulan» biryńǵaı balalar men jasóspirimder uıymy RQB «ÓRKEN» respýblıkalyq ekologıalyq jobasy boıynsha ulandar arasynan ekotop qurylǵandyǵy barshańyzǵa málim.
Búgin biz ekotop músheleriniń jáne ulandardyń qatysýymen osyndaı sharalardyń birin ótkizgeli otyrmyz.

«Ekologıa» grektiń úı, ǵylym degen eki sózinen turady, ıaǵnı óziń turatyn úıdiń jaı – kúıin baqylap, bilip, ahýalyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan ilim degen sóz.
Tabıǵat kúlli tirshilik ataýlynyń qutty qonys, mekeni, altyn uıa, besigi, qut berekesi. Adam úshin tabıǵat eń qasterli uǵym. Óıtkeni, halyq ózin tabıǵattyń bólinbes bir bóligi.

Tabıǵatty qorǵaý – bárimizdiń boryshymyz. Óıtkeni, qazir teńizimiz tartylyp, ormanymyz kesilip, qunarly jerlerimiz sortańdanyp qaldy. Osynyń bárine kim kináli? Árıne, adam. Bári adamdardyń raqymsyz isterinen, keshegi tabıǵattyń ýyljyǵan tamasha kezderinde ómir súrgen ata – babalarymyzdyń eskertpelerin oryndamaǵannyń kesirinen desek te bolady.
Balalar, ekologıa máselesi negizgi maqsat bolǵandyqtan, tabıǵat, adam, qorshaǵan orta týraly oqyǵandarymyzdy ortaǵa salyp, saıys túrinde ótetin synyptan tys sharamyzdy bastaıyq.

Saıys sharttary:
İ – aınalym: Ǵajaıyp Qazaqstan (Sergitý suraqtar )
İİ – aınalym: Sýper oıyn -«Sıqyrly sandyq»
İİI – aınalym: «Suraq bizden, jaýap sizden»
İV – aınalym: «Shyǵys janýarlaryn tanısyń ba?»
V – aınalym: Sheshýshi sát
Ár topqa 10 suraq qoıylady, suraqtarǵa qaı top kóp jáne durys jaýap qaıtarady, sol top jeńimpaz bolyp sanalady.

«A» tobyna qoıylatyn suraqtar:
1. Qazaqstan jeri qandaı jer? (Qazaqstan jeri – keń - baıtaq)
2. Batystan shyǵysqa qaraı neshe kılometr jer alyp jatyr? (3000 km)
3. Qazaqstanda neshe memlekettik qoryq bar? (9 memlekettik qoryq bar)
4. Qazaqstan taýlaryn atańyzdar? (Altaı, Tarbaǵataı, Saýyr, Jońǵar, İle Alataýy)
5. Shyǵys Qazaqstanda qandaı memlekettik qoryqtar bar? (Batys - Altaı qoryǵy, Marqakól qoryǵy)
6. Halqymyzdyń ulttyq maqtanyshy ne? (Halqymyzdyń ulttyq maqtanyshy - Týǵan jer tabıǵaty)
7. Qazaqstannyń batysynda qandaı teńiz bar? (Kaspıı teńizi bar)
8. Búginde jer betinde qandaı másele ózekti bolyp tur? (Ekologıa máselesi ózekti bolyp tur)
9. Aral teńizin kartadan kórsetińiz. (Ońtústik batysta)
10. Qyzyl kitapqa jazylǵan sırek kezdesetin qustardy atańyzdar (Búrkit, qarshyǵa, aqqý, úki, japalaq)

«B» tobyna qoıylatyn suraqtar
1. Qazaqstan qandaı ólke? (Qazaqstan – baı ólke)
2. Qazaqstannyń jalpy jer kólemi qandaı? (2700 myń sharshy km)
3. Qazaqstanda paıdaly qazbalardyń qansha túri kezdesedi? (90 - nan astam túri kezdesedi)
4. Qazaqstandaǵy eń iri ózenderdi atańyzdar (Ertis, Syrdarıa, İle, Esil, Jaıyq, taǵy basqalary)
5. Shyǵys Qazaqstandaǵy taýlar attaryn atańyzdar. (Tarbaǵataı, Altaı)
6. Munaı Qazaqstannyń qaı jerinde óndiriledi? Kartada kórsetińiz (Qazaqstannyń Soltústik – Batysynda jáne Batys Qazaqstanda - Kaspıı teńizinde óndiriledi)
7. Adamnyń deni saý bolý úshin ne kerek? (Qorshaǵan orta, tabıǵat taza bolý kerek)
8. Búgingi kúni dúnıejúzilik problema qandaı? (Aral ekologıasy)
9. Qorshaǵan ortany qorǵaýdyń dúnıejúzilik kúni qaı kún? (5 – maýsym)
10. Qyzyl kitapqa jazylǵan, sırek kezdesetin janýarlardy atańyzdar (Maral, elik, bars, qulan, buǵy, sileýsin)

İİ – aınalym: Sýper oıyn -«Sıqyrly sandyq»
Sonymen ruqsat bolsa, 2 - saıysymyzdy bastaıyq.
Qazaqstan meniń elim, seniń eliń. Ol asqar taý bolsyn, shalqar kól bolsyn, meıli tipti shaǵyl - shaǵyl qum bolsyn kóńildi sergiter ádemi tabıǵaty bar meniń Otanym. Ár adamǵa óziniń týyp - ósken jeri men sýy, aspany men taýy ystyq.
Al Tabıǵattan babamyz ala bergen sekildi
Darhandyqty qazaqqa dala bergen sekildi
Erkelikti, erikti jelden alǵan sekildi
Móldirlikti kógildir kólden alǵan sekildi.
Sonymen 1 - topqa qoıar suraǵymyz.

1. Ekologterdiń paıymdaýynsha, bul qala elimizdegi aýa keńistigi eń kóp lastanǵan qala bolyp sanalady. Aýa keńistiginiń adam aǵzasyna asa zıandy aýyr tústi metaldarmen lastanýyna qaladaǵy qorǵasyn - myrysh, polımetal kombınattary tikeleı qatysty dep esepteledi. Qala ornalasqan tustaǵy tústi metal qorlary men sý energıasy ónerkásiptiń bul túrin damytýǵa múmkindik beredi. Bul qaı qala? (Óskemen)

2. Ertis mańy aýdanynda birqatar hımıa jáne munaı - hımıa kásiporyndary ornalasqan. Buǵan osy aýdanda kóptegen mańyzdy faktorlardyń toǵysýy sebep boldy. Bul jerde ár alýan mıneraldy shıkizat bar, aýdan sýmen jaqsy qamtamasyz etilgen, kómir men elektr energıasynyń qory mol, aýdannyń ekonomıkalyq - geografıalyq orny asa yńǵaıly. Bul qalada mıneral otyn, joǵarǵy satydaǵy maı óndiriledi. Alaıda osy atalǵandar tabıǵatqa keri áserin tıgizedi. Suraq bul qaı qala? (Pavlodar)

3. Bul óńirde ekologıalyq ahýal barǵan saıyn ýshyǵýda. Munda qorshaǵan ortany búldiretin 2000-ǵa jýyq kásip oryn bar, oblys boıynsha jylyna aýaǵa 112 mln 5 myń tonna zıandy qaldyq taratady. Onyń 2 mln 275 myń tonnasy radıoaktıvti ekeni anyq. Bul qala shyǵysta ornalasqan. Bul qaı qala? (Semeı)
4. Bul qalada paıdaly ken orny paıdalanady. 140 mln m³ taqyrlanǵan, al bundaı taqyrlanǵan jerler jylyna 7 mln m³ ulǵaıady. Bul qala Ortalyq Qazaqstan ornalasqan, aýaǵa zıandy zattardy shyǵarýdan respýblıka boıynsha 5 oryndy alady. Oblys boıynsha 3 oryndaǵy, jasy jarty ǵasyrǵa teń qala. (Jezqazǵan)

5. Qazirgi adamdardyń jer betinde ómir súrip kele jatqanyna 40 myńdaı jyl bolǵan. Al mal ósirýmen jáne eginshilikpen osydan tek 10 myń jyl shamasynda ǵana shuǵyldana bastaǵan. Sondyqtan da qalǵan 30 myń jyl boıyna tamaq pen kıimniń kózi tek ańshylyq boldy. 20 jyl ishinde jer betinde janýarlardyń 110 túri joıylyp ketti. Suraq:
Otyra almas ul shydap, Qyzyń shydap,
Joǵalǵandar tizimi uzyn shubaq.
Mezgilsiz ketkenderdiń
Bastaryna qoıylǵan qyzyl shyraq.
Ne?-
(Qyzyl kitap)

6. Ótken ǵasyrda Qazaqstanda eń keń taralǵan janýar. Dámdi eti úshin esepsiz aýlaýdyń saldarynan 30 - jyldary jerimizden joıylyp ketti. 1953 jyly bul ańdy Barsakelmes jersindirý isi qolǵa alyndy. Syrt pishini jylqy tektes, qulaǵynyń úlken, basynyń salmaqty kelip, kekiliniń bolmaýy jáne esekti elestetse, jeńil qımyly men eptiligi jylqyǵa uqsas. Ekeýine uqsamaıtyn ereksheligi - basyn kóterip júgirýi, ushqyrlyǵy, myqtylyǵy, tózimdiligi. Bul qandaı Qyzyl kitapqa engen ań? (Qulan)

Iİİ - týr:«Suraq bizden, jaýap sizden»
Ekranda kórsetilgen taqyryptardyń suraqtarynyń ár túrli quny bar. Eger tańdaǵan taqyryptyń suraǵyna durys jaýap berilse, sonsha upaı qosylady, al jaýaby qate bolsa, sonsha upaı shegerilip tastalynady. Taqyryptardy tańdaý kezekpen júrgiziledi. Upaılardyń esebin sanaý komısıasy júrgizip otyrady. Ol aldyn ala saılanyp qoıylady.

1 - topqa
Karta. Tabıǵatty zertteý
100 - Bul kartada shekarasy, astanasy, basty qalalary berilgen memleketter belgilenedi. /saıası – ákimshilik kartalar/
200 - Myna qasıetter qandaı paıdaly qazbaǵa tán: suıyq, sýdan jeńil, qońyr tústi, ashshy ıisi bar, jaqsy janady. /munaı/
300 - Olar fızıkalyq kartada qoshqyl qońyr boıaýdyń ústine túsken aqshyl jáne kógildir tústi reńmen kórsetiledi. /muzdyqtar/
Aýa. Aýa - raıy. Klımat
100 - Atmosfera quramyna kiretin, jerdi zıandy sáýlelerden qorǵaıtyn gaz. /ozon/
200 - Qazaqstannyń klımaty qandaı? /kontınentaldi/
300 - Jel, bulttylyq, temperatýra, jaýyn - shashyn, aýa ylǵaldylyǵy, atmosfera qysymy neni qalyptastyrady? /aýa - raıy boljamyn/

Ósimdikter
100 - Qyzǵaldaqtyń Otany qaı el? /Qazaqstan/
200 - Ósimdiktiń qorektik zattar alatyn jáne topyraqta ósimdikti saqtaýǵa kómektesetin múshesi. /tamyr/
300 - Ósimdikterdiń arasynan «bótenin» tap: qazjýa, baqbaq, kókterek /kókterek/

Týǵan elim - Otanym
100 - Jibek joly Qazaqstannyń osy ejelgi tarıhı qalasy arqyly ótken. /Túrkistan/
200 - Semeı polıgonynda alǵashqy ıadrolyq qarý qaı jyly synaqtan ótkizildi? /1949j/
300 - Deneniń usaq qozǵalmaly bólshekten turatynyn dáleldegen orys ǵalymy. /M. V. Lomonosov/

Qazaqstan - geografıalyq kartada.
100 - Qazaqstannyń alyp jatqan jer kólemi qansha sharshy km - di quraıdy? /2mln. 724myń km2/
200 - Elimizdiń shyǵysynda ornalasqan bıik taý. /Altaı/
300 - Tómendegilerdiń ishinen Qazaqstanmen shekaralaspaıtyn memleketti ata: Reseı, Qytaı, Túrkıa, Qyrǵyzstan, Ózbekstan /Túrkıa/

Sý
100 - Jer asty sýlaryn qalaı ataıdy. /grýnttyq/
200 - Súzgen kezde sý neden tazarady? /qospalardan/
300 - Sýdyń bir kúıden ekinshi kúıge aýysýyn anyqtaý shkalasyn usynǵan jáne óz termometrin oılap tapqan ǵalym. /Selsıı/

Janýarlar
100 - Shyǵys Qazaqstandaǵy kól aty men atalǵan qoryq qalaı atalady? /Marqakól qoryǵy/
200 - Bul janýarlar tirshiliginiń bir bóligin sýda, bir bóligin qurlyqta ótkizedi. /qosmekendiler/
300 - Qabyrshaq terisi, tasqabyǵy bar janýarlar, ekinshi ataýy - reptılıalar. Bular: /baýyry men jorǵalaýshylar/

Ózender men kólder
100 - Aqtaý qalasy qaı teńizdiń jaǵalaýynda ornalasqan? /Kaspıı/
200 - Jer betiniń tabıǵı tereńdiginde ornalasqan sý qoımasy. /kól/
300 - Óskemen, Semeı, Pavlodar qalalaryn basyp ótetin ózen. /Ertis/

Tabıǵat
100 - Ósimdikteri men janýarlary ár alýan, arnaıy qorǵalatyn tutas tabıǵı aımaq. /qoryqtar/
200 - «Hlorofıl» ósimdikterge qalaı áser etedi? /jasyl tús beredi/
300 - «Adamnyń shyǵý tegi jáne tabıǵı suryptalý» atty eńbekti jazǵan ǵalym. /Ch. Darvın/

İV týr. «Shyǵys janýarlaryn bilesiń be?»
Bul týrǵa 5 uıashyqtan tańdaýǵa múmkindik beriledi. Uıashyq tańdalǵan soń, ol ashylmaı turyp muǵalim sáıkes suraqty oqıdy. Oqýshynyń jaýabynyń durys nemese burys ekendigi ekrandaǵy uıashyqtyń ashylýy arqyly tekseriledi. Durys jaýapqa 100 upaıdan beriledi, qate jaýapqa 100 upaı shegeriledi.

Barys: Óńirimizdegi bıik taý alqaptaryn mekendeıtin jyrtqysh. Erekshe symbatty, kúshti, epti de batyl ań. Salmaǵy 40 kg shamasynda, 15 jyldaı ómir súredi. Jemin aýlaǵanda óte jyldam qozǵalady. Qazaqstan Respýblıkasynyń sımvoly bolyp tabylady. «Qyzyl kitapqa» engizilgen.

Ular: Bıik tasty quzdarda tirshilik etedi. Salmaǵy edáýir iri, 3 kg-daı, túsi tas reńdes surǵylt qus, taýyq tuqymdas. Daýysy áýezdi, jaǵymdy. Kóbinese toptasyp júredi, tek jumyrtqa basarda ǵana juptasady. Óte saq bolady. Olar tek joǵarydan tómen qaraı ushady. «Qyzyl kitapqa» kirgizilgen.
Zaısan jumyrbasy: Quıryqty qosmekendi. Óte sırek kezdesedi. Zaısan kóliniń mańyn mekendeıdi. Ystyqtan góri salqyndy jaqsy kóredi. Qoregin aýlaýǵa kesh batqanda shyǵady. «Qyzyl kitapqa» engizilip, qorǵaýǵa alynǵan.

Altaı arqary: Óte iri shóp qorekti janýar. Olar bıik taý jaıylymdaryn mekendeıdi. Túnde muzdy alqapqa deıin órlep baryp, túnep shyǵady da, erteńgisin jaıylymǵa qaıta túsedi. Sırek kezdesedi, taralý aımaǵy tarylyp, sany azaıýda. «Qyzyl kitapqa» tirkelgen.

Qyzǵylt birqazan: Óńirimizdiń sý qoımalaryń, nýly qamysty kólderdi mekendeıtin qus. Denesi iri, salmaǵy 13 kg daı, aqshyl qyzǵylt tústi. Tumsyǵy óte uzyn, úlken. Tumsyǵynyń astyńǵy jaǵynda sozylmaly « qaby» bar. Qanatyn jaıǵanda 3 metrge deıin jetedi. Sany birte - birte kemip bara jatyr. «Qyzyl kitapqa» engizilgen.
Aq aıý: Álemdegi eń iri jyrtqysh. Ol jaqsy júzedi jáne súńgıdi, muz ústinde eptilikpen jyljıdy.

V týr. «Sheshýshi sát»
Bul týrda ekranda 4túrli taqyryp berilgen. Sol taqyryptyń suraǵy oqylmas buryn, ár oqýshy nemese topqa jeke - jeke stavka jasap, qaǵazǵa jazyp aldaryna qoıady. Sosyn suraq oqylady. Oılanýǵa 30 sekýnd beriledi. Jaýabyn jazbasha túrde qaǵazǵa jazyp beredi. Ýaqyt aıaqtalǵanda jaýaptaryn jáne jasaǵan stavkalaryn kóterip kórsetedi. Eger jaýaby durys bolsa, jasaǵan stavkasy upaıyna qosylady, jaýaby qate bolsa stavkasy upaı sanynan shegeriledi. Eń sońynda kimniń upaı sany kóp bolsa, sol jeńimpaz dep tanylady.

Ekologıalyq apattar: Sońǵy 20 - 30 jylda kólemi 2 esege kishireıip ketken, ekologıalyq apatqa ushyraǵan Qazaqstannyń ońtústigindegi teńiz.(Aral teńizi)

Adam – qoǵam perzenti: Qazaq halqynyń saltynda úılengen balasyn bólek shyǵararda búkil týǵan - týystaryn jınaıdy, qonaq etedi. Olar jas otaýǵa tilek tilep, ár qaısysy kómek kórsetedi. Kerek jaǵdaıda týystary, joldastary jańa otbasyna qajetti jaǵdaı jasaýǵa qulshyna kirisedi. Búkil aǵaıyndarynyń jınalyp kelip, jas otbasyna úı salýǵa kómektesý dástúri qalaı atalady? (Asar)

Tabıǵat: İle ózenindegi Qapshaǵaı sý qoımasy qurylysy jáne kól jaǵasyndaǵy mys balqytý kombınaty osy kóldiń tartylýyna jáne lastanýyna alyp keldi. Bul qaı kól? (Balqash kóli)

Jer - ǵarysh denesi: Polústerden birdeı qashyqtyqta júrgizilgen syzyq, latynsha
«teńeıtkish» degen sóz. Bul syzyq qalaı atalady? (Ekvator).

Týǵan jer - altyn besik: Osy jazyqqa kóptegen aqyndar óz shyǵarmalaryn arnaǵan, ertede mal jaıylymy retinde qoldanylǵan. Qurmanǵazy óz kúıin osy jazyqtyń aty men ataǵan. Jazyqtyń atyn jaz.(Saryarqa)

Qorytyndy: Tabıǵatty uqsatyp mápeleıik
Bardy saqtap, mártebe ápereıik
Keler urpaq máz bolsyn isimizge
Jalǵastyrsyn kúsh qosyp kúshimizge
Tabıǵatty qorǵaıyq, aıanbaıyq! - dep osymen búgingi ekologıalyq saıysymyzdy aıaqtaımyz. Qatysyp otyrǵan ustazdar men ulandarǵa rahmetimizdi aıtamyz.
Saıys aıaqtalǵannan keıin jeńimpaz oqýshy anyqtalyp, marapattalady.