InfoHub Logo

Taqyryby: Tabıǵat tańǵajaıyptary (prezentasıa túrinde)
Maqsaty:
• Týǵan jer tabıǵatyn aıalaýǵa, keler urpaqqa mıras etip qaldyrǵan asyl qazynamyz, óshpes baılyǵymyz sanalǵan tabıǵatty súıýge, ony qorǵap, qasterlep, saqtaı bilýge baýlý, jastardy tabıǵattyń bolmysyna, zańdylyǵyna úırete otyryp, tabıǵat baılyǵyn qorǵaýǵa jóne ony tıimdi paıdalanýǵa úıretý.
Mindetteri:
1. Tabıǵattyń adam balasyna berer syıy mol ekenin keńinen nasıhattaý.
2. Tabıǵattyń túrli qubylystary týraly syr shertý.
3. Óziniń qaıtalanbas baılyǵy sanaǵan tabıǵattaǵy bolatyn qubylystardy kóregen qazaq halqynyń boljaı alý qabileti týraly maǵlumat berý.

Ádis - tásilderi:
İzdenis - saraptama jasaý
Suraq - jaýap
Pikirlesý
Taldaý - jınaqtaý

İ. Kirispe bólim
Tabıǵat pen adam egiz
İİ Negizgi bólim
A) Tabıǵat – adam tárbıeshisi
Á) Tabıǵat qubylystary
B) Halyq boljamdary

Kirispe
Tabıǵatta sezim bar, qulaq ta bar,
Renjitseń, kúrsinip, jylyp ta alar.
Aıalasań, janyńa shýaq tamar,
Qajyǵanda boıyńa qýat bolar - dep aqyn jyrlaǵandaı tabıǵat pen adamnyń minezi de uqsas. Tabıǵat ne tókse, bar álem qulpyryp júre beredi. Halyq ózin qorshaǵan tabıǵattyń minez, ádet - qalyptaryn ózine alady jáne máńgige qaldyrady. Tabıǵattaǵy barlyq nárse ózara tyǵyz baılanysty. Adam da tabıǵattyń bir bólshegi. Tabıǵattyń birinde bolyp jatqan ózgeris mindetti túrde ekinshi jerge
áserin tıgizedi. Sondyqtan da tabıǵattyń bir bólshegin joıý ózine zıan keltiredi, sol arqyly adam balasynyń kún kórisine zalalyn tıgizedi. Tabıǵat syryn tereń bilmeı oǵan qalaı bolsa solaı shabýyl jasaý úlken apatqa ákep soqtyrady. Tabıǵat – halyq qazynasy. Adam men tabıǵat egiz. Tabıǵat pen adam egiz álem retinde birin - biri kútýge, aıalaýǵa mindetti. Olar bir - birine syı - qurmet jasaýǵa tıis bolsa, sol syılastyqtyń jáne bir túri – adamnyń tabıǵatqa degen peıili. Adam – tabıǵat perzenti.

Negizgi bólim
Tabıǵat - adam tárbıeshisi. Onyń quramdas bóligi bolyp sanalatyn ósimdikter men janýarlar álemi, bıik taýlar men sarqyraǵan ózender, keń dala barlyǵy da adam balasyna oı salyp, denesine qýat, boıyna kúsh, kóńiline shabyt beredi. Adam da, qoǵam da - tabıǵattyń tól balasy., jalǵasy. Tipti, adam aýasyz, sýsyz ómir súre almaıdy deıtin bolsaq, sol aýa men sýdyń ózi jan - janýarlar, adamzatqa tabıǵattyń tartý etken ǵajaıyp syıy.
Basqasha aıtqanda, tabıǵat barlyq ýaqytta da adamzattyń ómir súretin ortasy, tirshiliktiń qaınar kózi bolǵan jáne solaı bolyp qala bermek. Tabıǵat pen qoǵam arasyndaǵy qarym - qatynasty tereń ári naqty túsiný úshin geografıalyq orta dep atalatyn túsinik qalyptasady.
Adamzattyń qorshaǵan ortaǵa táýeldiligi sol tabıǵattyń, en baılyqtardyń qaınar kózi jáne ómir súrý ortasy bolǵandyǵynan. Ǵulama oıshyl Ábý Nasyr ál - Farabı aıtqandaı «Adam boıynda erekshe jaralǵan, olar – dene qurylysy, jan qumarlyǵy men oı - parasaty»
Adam men tabıǵattyń, tabıǵat pen qoǵamnyń arasyndaǵy qarym - qatynas ómir súrýdegi asa qajetti alǵy shart jáne geografıalyq orta bolyp sanalady. «Tabıǵat birtutas álem, odan tysqary eshteńe bolýy múmkin emes», degen eken oqý tárbıe máselesine kóńil bólgen jazýshy, fılosof, psıholog – ǵalym Júsipbek Aımaýytov. Tabıǵat meıirimi, tabıǵat kórkemdigi adam balasynda meıirimge bólek, ar tazalyǵyn saqtaýǵa beıimdep otyrady.

Tabıǵatta túrli qubylystar bar. Olar jyl mezgilderine saı ózgerip otyrady.
Qar - atmosferadan túsetin ár túrli pishindi ulpa muz krıstaldary túrindegi jaýyn - shashyn. Ol qys mezgilinde japalaqtap jaýady.

Jańbyr - bulttan bólinip jerge túsetin atmosferalyq suıyq tamshylardyń jıyntyq ataýy. Tamshylardyń dıametri 0, 5 — 7 mm bolady. Troposferanyń joǵarǵy qabatynda qalyptasqan qar, muz túıirshikteri onyń jer betine jaqyn qabatynan ótkende erip jańbyr tamshylaryna aınalady. Keıde jańbyr bult arasyndaǵy tym usaq tamshylardyń bir - birimen qosylýynan paıda bolady. Jańbyrdyń birneshe túri bar. Aq jańbyr — qatparly bulttardan jaýady, birneshe saǵattan birneshe táýlikke deıin sozylady. Nóser jańbyr — býdaq bulttardan qatty jaýyp tez aıaqtalady; olar, kóbinese, tómengi endikterge tán.
Tuman — atmosferanyń jerge taıaý qabatyna usaq sý tamshylarynyń nemese muz krıstaldarynyń jınalýy.

Naızaǵaı — bulttar ne bult pen jer arasynda bolatyn uzyndyǵy birneshe km, dıametri ondaǵan sm jáne uzaqtyǵy sekýndtyń ondaǵan úlesindeı bolatyn alyp elektrlik ushqyndy razrád.[1] Naızaǵaı - keshendi atmosferalyq qubylys. Bul qubylys kezinde qalyń býdaq - jańbyrly bulttarda jáne bulttar men jer arasynda kóp eseli elektr razrádtary paıda bolady, kún kúrkireıdi. Uıtqyma jel, daýyl soǵyp, keıde burshaq aralas nóser jańbyr jaýady. Naızaǵaıdy sheptik jáne massa ishindegi dep ajyratady.

Kempirqosaq – aspan kúmbezinde túrli tústi doǵa túrinde kórinetin atmosferadaǵy optıkalyq qubylys. Tamshy úlken bolsa kempirqosaq aıqyn, jaryq bolyp kórinedi. Keıde alǵashqy kempirqosaqpen birge ekinshi kempirqosaq qabattasa kórinedi, ony qos kempirqosaq dep ataıdy. Qos kempirqosaq kún sáýlesiniń sý tamshysyna belgili burysh jasaı, eki ret shaǵylysýynan túziledi. Sonymen birge aı sáýlesinen paıda bolatyn kempirqosaqty aı kempirqosaǵy dep ataıdy.

Túrli ózgerister men qubylystarǵa baılanysty halqymyz jyldyń ár aıy men toqsanynda bolatyn aýa raıyndaǵy, tabıǵattaǵy ózgerister men qubylystardy aldyn - ala boljap, oǵan at qoıyp, aıdar taǵyp otyrǵan. Jyldyń on eki aıyndaǵy tabıǵat qubylysyna baılanysty halyqtyq qaǵıdalarǵa sáıkes boljamdar men ataýlar naýryz aıynan bastaý alady.
Óliara. Bul – eki aıdyń arasyndaǵy ýaqyt. Halqymyz: «Óliarada jaýyn - shashyn bolsa, jańa aı (kelesi aı) jaýyndy - shashyndy bolady», - dep, óliara arqyly aýa - raıyna boljam jasaǵan. Ol dálme - dál kelgen.
Amal. Bir jyldyń ishinde ystyq pen sýyq, qar men jań - byr, jel men boran aınalyp kelip otyrady. Halyq ony osylaı dep atap, jyldyń ár mezgilindegi ótkinshi ári tosyn, az ýaqytta bolyp ótetin tabıǵat ózgeristeri men kórinisterin jeti amalǵa balap, olardy bylaı túrlep, tústegen:

Qus qanaty. Naýryz aıynyń sońyna qaraı jyly jaqtan qustar ushyp kele bastaǵanynda qar aralas jańbyr, sýyq jel turyp, aýa raıy buzylady. Ony halyq qus qanaty deıdi. Beıne - bir sýyq qus qanatymen kelgendeı.
Alasapyran. Naýryz, sáýir - de qardyń kúrt erip, aınalanyń laısańǵa aınalýyn osylaı dep ataǵan, - deıdi atalarymyz.