InfoHub Logo

Qalımanyń kúıeýi ózinen talaı jas úlken, mosqal kisi edi. Qasym, tym kesh úılendi. Ol, salıqaly, eńbekqor adam bolatyn. Týǵan-týystary arasynda da biraz bedeldi. Onyń elden erekshe bir qasıeti adaldyqqa tym jaqyn turatyndyǵy. Eger ózi solaı dep sheshse, sonysy basyna taıaq bolyp tıse de alǵan betinen qaıtpaıtyn-dy. Onyń osyndaı birbetkeıligin bylaıǵy jurt quptaǵanymen, ishteı ony ańǵal, aqyly taıyzdaý adam sanatyna qosatyn.

Bularda pendege kerektiń bári bar sıaqty. Tek, Jaratqan ıe bir nársege zar qylyp qoıǵany bolmasa... Tilegenderi bir shıkiókpe edi. Alǵash reti túsik tastady. Sosyn boıyna múldem bala bitpedi. Kasym áıelin kórsetpegen jer qalmady. Táýip-balgerlerge qaratyp, áýlıelerdiń basyna baryp túnedi. Basy jastyqqa tıgen saıyn, kókten aıan kútti. Amal neshik, bul ekeýiniń úmiti men eńbegi aqtalýǵa jazbaǵan eken. Aqyry, bárinen de boldyryp, basqa túsken taǵdyrǵa moıynsundy. Eger, Qasym birjola úılenbeı ketse, jeke shańyraq bolyp otyrǵan myndaı kúndi kórmes te edi. Sony oılaǵanda ol, osy baryna táýbashylyq qylýǵa májbúr bolatyn-dy.

Qalıma balıǵatqa tolar-tolmastan jeńil júriske salynyp, qyzdyq qasıetinen erte aıyryldy. Onyń balynan eresek jigitter de balǵyn uldar da dám tatty. Qalıma bireýge jar bolýdy ańsaǵannan góri, keıingi kezde túk kórmegen «sarjalaqtardy» aýyzdandyrýdy mindetine alǵan syńaıly edi. Múmkin, ol úshin bul da bir kıeli sharýa sıaqtandy ma eken? Sóıtip júrgende osy kúıeýine ushyrasty.

Qasym ony kórgen bette júregine sónbes shoq túskenin birden ańǵardy. Ol, Qalımanyń jas tánin lázzat úshin ǵana paıdalanǵysy kelmeı, ishiniń sonaý bir túkpirinen tosynnan oıanyp, eljireı jibigen ystyq yqylasyna bólep, aıalaǵandy qalady. Onyń aqyry kópten beri omaldyrǵan boıdaqtyq qursaýdy buzdyryp, otaý qurýmen tyndyrdy.

Alaqandaı aýyldan neńdi jasyrasyń... Eldiń aýzyna da qaqpaq bola almaısyń. Aǵaıyn-týystar da myna jańalyqtan betterin basyp, Qasymdy aǵat qadamnan arashalap qalýǵa jandaryn saldy. Rasynda Qasym sekildi jurt arasynda azdy-kópti syıy bar adamǵa - Qalıma qaı jaǵynan japsyrsa da teń emesteı kórindi. Qasymnyń sońynan jaqsy lepes erse, Qalımanyń sońynan onymen tósektes bolǵan - sol aýyldyń erkekteriniń kóleńkesi shubyratyn sekildendi. Apyraı, betiniń jyltyryna ma, álde qaı jerine qyzyqty eken dep talaı kisi qaıran da qalyp jatty. Qý tizesin qushaqtap, qyryqtan asqan shaǵynda, Qalımany buǵan shaıtan qosqan syńaıly. Qalǵan ǵumyryn qatynsyz ótkizse de, dál osy Qalımaǵa jolamaý kerek edi...

Bolar is boldy. Bir ǵajaby el oılaǵandaı Qalıma ersi qylyq tanytpady. Qasymnyń qarny toq, jaǵasy taza. Ol endi baıaǵydaı salt basty, sabaý qamshyly, teke sasyǵan erkek emes. Jaıly tósekte jatyp, qushsa qushaǵy tolyp, óz ómirine súısine mekirenetin jaǵdaıǵa jetti. Iá, ol óte durys istedi. Qalıma Qasymnyń qudaı qosqan syńary eken. Oǵan esh kúmáni bolmady. Al, eldiń alypqashpa, qańqý sózderin — ózge bireýdiń joly bolmaýyn qalaǵan kórealmastyq dep baǵalady. Bolsa, bireýlermen bolǵan da shyǵar. Odan toza qalǵan eshteńesi kórinbeıdi. Qalıma qylyq dese qylyǵy, kórik dese kórigi bar — ádemi áıel. Bul, Qasymnyń óz erkimen qalaǵan taǵdyry. Basyna qandaı synaq tússe de moıymaı kóterýge ázir. Súıgen jarynyń saýsaq ushy ym berse, shybyn janyn da shyrqyratyp, Qalımanyń jolyna baýyzdaı salýǵa daıyn edi. Ol óziniń óstip shalmaq bolǵan qurbandyǵynyń Qalıma úshin qanshalyqty qadyr-qasıeti baryna da asa mán bermedi. Tek, bár isi men yntasy birjaqty, óz tarabynan ǵana týyndap jatty. Nege bulaı degen saýal ispetti alań da arakidik urlanyp,  qaperine kelmepti.  

Rasynda Qalıma turmysqa shyqqannan soń, sońynan bir sorly sóz eritpedi. Biraq, onyń sonaý jan túkpirinde bir qorǵasyndaı aýyr oı qozǵala bastaǵan-dy. Kúıeýine degen jerkenishti sezgende, onyń sebebin taba almaı dal boldy. Qasymnyń jas úlkendigi deıin dese, oǵan da dáıekti dálel joq. Alǵashqy qosylǵan kezdegideı: ketken aqysyn alýǵa asyqqan aq ter, kók ter qatynas bolmaǵanymen, yntyqtyǵy áli de sarqyla qoımaǵan-dy. Qalımanyń táni Qasymnyń bir saryndy qushaǵynan jalyqty ma? Demek, tyń qushaqtyń lázzatin ańsaı bastaǵany ǵoı?.. Nede bolsa, sonaý bir jyldarǵy bastan keshken talǵamsyz ómiri — buny, ózine qol bulǵap qaıta shaqyratyn sekildene beredi. Nesi bar. Syrly qasyqtaı áli jyltyrap tur. Qylmań etse, kez-kelgen erkegińdi súrindiretin shalymy bar. Qasym baıqustan tyndyryp, bala da kótermedi. Eger sonsha zaryqqan shıkiókpeni kórgende — sonyń besigin terbetip, mundaı oıǵa tap bolmas pa edi...

Áıel atanǵaly aryn saqtady. Biraq, qudaı buǵan oń qabaq tanytpady. Nege deseńiz, shyn ıetimen berilgen erkeginiń uryǵyn boıyna darytpady. Budan endi kiná joq. Ekeýin sáıkes keltirmegen qý taǵdyr ǵana aıypty. Sonymen denesine Qasymnyń qoly tıse, ústi bórtetin kúıge jetti.

Qasymnyń da nátıjesiz qatynastan kóńili qala bastady. Onyń túsinigi boıynsha qolǵa alǵan ár istiń sońynda bir nátıje turýy tıis-tin. Otbasynyń negizin bala qurap, súıenishi de tireýishi de sol bolmaq. Al, bala bolsa joq. Sońynda urpaq qalmaıtynyn oılaǵanda ol taban tirer túbi joq qurdymǵa zar ılep, qulap bara jatqandaı bolady. Osyndaı oıdan soń, áıel zatyna qushtarlyq tanytýǵa qulyq ta qalmady. Ara qatynastary salqyndap, bir kórpeniń asty tarlyq etti. Sóıtip, ol basqa bólmege qonys aýdardy. Keshkisingi astan soń, ún-túnsiz tarasyp, azandaǵy dámde bastary qosylyp, aralarynda aıtar áńgime qalmaǵan adamdarsha ishteı tynyp, taǵy da tarasatyn. Qasymnyń janyn saqtap júrgen jumysy bar. Qalıma osy kúnge deıin shóp basyn syndyryp kórgen emes-ti. Sen túk bitirmediń dep ony eshkim sókpedi. Qasymnyń tabysyn uqsatyp, sonyń qamyn jasaýmen ýaqyty ótip jatty. Endi mine, sol alańsyz kúnderdiń shýaǵy sarqylýǵa aınalǵandaı. Er men áıel ózderi men ózderi ishteı arpalysyp, biteý jaradaı syzdaǵan jumbaq saýaldyń sheshimin jeke izdeýde edi. Olardyń oıyndaǵy bir uqsastyq — alda tosyp turǵan ajyrasý degen jardy qalaı attap ótý bolatyn-dy.  Ony oılasa, Qasym taǵy da túpsiz quzǵa qulaǵandaı kúıge túsip, zár ımany ushatyn-dy.

Otbasynyń dánekeri bala bolsa, onyń da jolyn qarastyrýǵa bolatyn sekildi. Áne, inisine qudaı topyrlatyp qaradomalaqtardy aıamaı-aq berdi. Sonyń bireýin baýyryna bassa, irgesi qaqyraı bastaǵan shańyraǵyn saqtap qalýǵa septeser me eken? Qalımaǵa da aldanysh bolar edi. Aǵasynyń baǵy úshin baýyry bir balasyn qıady, árıne, qıady ǵoı... Tipti bolmasa, qanshama adam jaıalyq jýyp, besik terbetpeı-aq ótip jatyr deseńshi! «Bala bermediń!» dep asylyp ólý kerek pe? Bul da tyǵyryqtan shyǵaratyn jolǵa uqsamaıdy...  

Qasymnyń kásibi mehanızatorlyq edi. Ol tehnıkany asa jetik bilmese de jurt ony — birdeme biletinderdiń qataryna qosatyn-dy. Oǵan sebep, Qasymnyń qolǵa alǵan nársesin túbin túsirgenshe isteıtin yjdaǵattylyǵyna baılanysty sıaqty. Joq jerden syltaý taýyp taısaqtamaı, sáti túsip jóndelse de, ıakı jóndelmese de súzgenin qulatyp baryp, bir-aq tynýshy edi. Osy birbetkeıliginiń arqasynda ol, kádeýilgideı bedelge ıe boldy. Ony aýyldyń mańdaıaldy motorısi dep te qalatyn kezder bar-tyn. Qalaı degenmen, Qasym múldem túısiksiz jan emes edi. Birde qarǵys, birde alǵys alatyn motorıstik qyzmetten góri, ol — óz erki ózinde bolatyn traktor rólin qalaǵan-dy.

Alty aı qysty eńserip, kókteýge bet burǵan malshylardy kóshirýge Qasymdy da jumsady. Tań eleń-alańda ol tirkemesin saldyrlatyp, ujymshardyń sharýashylyq aýlasyna elden buryn jetti. Kózin ýqalap, uıqysyn asha almaı eseńgirep, qaqpa aldynda erbıgen kúzetshige «qalǵandary qaıda» degen saýaldy ańǵartatyn ym kórsetti. Anaý «qaıda ekenderin ıtim bilsin» degendeı ıyǵyn qıqań etkizdi. Qasym traktoryn bir-eki ret dar-dur etkizdi de kilt sóndirdi. Syrtqa shyqpaı, kabınasynda shalqalaı jatty. Ózgeler jınalǵansha myzǵyp alǵysy kelgen syńaıly. Kúzetshi dýaldyń qalqasyna baryp, kishi dáretin syndyryp endi bola bergende, dar etken traktordyń daýysy estidi. «Taǵy bireýi kelgen shyǵar» degen oımen jaıbaraqat kele jatqan ony — aýladan atyp shyqqan traktor qaǵyp kete jazdady. Úrikken qarǵadaı qalbań etip, kólikke jol berip úlgirdi. Aldy artyna qaramastan, aq shańdy aspanǵa kóterip, jyn qýǵandaı ushyp bara jatqan Qasymnyń sońynan, shoshyna qaraǵan kúzetshi basyn shaıqap, biraz turdy.   

Keńes keziniń qatań tártibine tóselgen mehanızatorlar — aýyldyń ár-ár tusynan ala tańnyń qulaǵyn tundyra, traktorlaryn daryldata ot aldyra bastaǵan. Keıbiri quıryǵynadaǵy tirkemelerin bulǵańdata súıretip, bas qosatyn tusqa bettepti. Tańmen jarysa, kóshe-kósheden tabynǵa eńkeńdegen saýyn sıyrlar, ony aıdaǵan qatyn-qalash ta tirshiliktiń qarań-qurań sýretin salyp, tóńirekke jan bitirgen shaq.

Qasymǵa qarsy jolyqqan bir áriptesi «qaıda barasyń?» dep kabına ishinen qolyn jaıdy. Anaý lám-mım demesten saldyr-kúldir óte shyqty. Áldekim turmaq, ishindegisin ózi anyq túsine almaǵan Qasym, ne der edi. Bar biletini: júregi, aıaǵyn jerge tıgizbeı syzdap barady. Bul dúnıedegi alańdaıtyn jalǵyz adamy Qalıma ǵana. Sol bir nársege ushyrap qalǵan sekildi úreı — úıine qaraı qustaı ushyryp, bezildetip alyp bara jatyr...

Kóz aldynan qalyqtap, birge turǵan kúnderi jetektesip óte bastady. Qalıma kelin bop túsken sátten bular bir eshki, bir tana, bes qoıdy enshilep, azyn-aýlaq tósek oryn men ydys-aıaǵyn artyp, aýyl shetindegi orystan qalǵan izbóshkege kóship barǵan-dy. Toı-tomalaq jasap yrymdaǵan boldy. Kórshi-qolań, aǵaıyn-týǵanmen ámpeı-jámpeı aralasyp kete almady. Múmkin oǵan Qalımanyń ótken ómiri de sebep boldy ma eken? Áıteýir, týystarynyń birin úıine shaqyrǵanda, onyń kózinen «Ol jáleptiń qolynan tamaq ishpeımin!» degendeı jerkenishti bastartýdy ańǵarǵan edi. Sodan keıin bul da qonaq shaqyrý nemese qonaqqa barý degendi doǵardy. Ara-tura «ot suraǵan» kórshisiniń biri bas suqqany bolmasa, asa eshkim iz salmapty. Tomaǵa-tuıyq ómir keship jatty. Endi oılap qarasa, Qalıma ekeýiniń arasynda qandaı áńgime bolatynyn esine túsire almady. Tipti, bular daýystap sóılesip kórmegen sekildi. Quddy mylqaý adamdarsha ymmen ǵana túsinisip, kún keshken eken-aý?.. Búgin tańerteń ǵana úıinen attanyp shyqqan ol, arada san jyldar ótip ketkendeı sezindi. Qalımanyń daýysy qulaǵynan múldem óship qalǵan sıaqtandy.

Traktordy kóshege tastap, júgire basyp úıine jetti. Aýyldyń pushpaǵyndaǵy qalyń taldyń arasyndaǵy qos bólmeli jataǵan úı, órt pen tasqynnan aman-esen ornynsha tur eken. Úıge qarama-qarsy qoranyń qıy oıylyp, jel qaqsyn degen oımen esikteri aıqara qańtarylǵan. İrili-usaq, bar maldy jekemenshik tabynǵa qosyp jibergen-di. Qalımanyń qolyna qyzyl qotyr shyǵyp, saýyn sıyrdy da buzaýymen boıdaq malǵa ilestirgen edi. Kúzge deıin buzaýy erkin soryp, domalanyp soǵym bolsa, enesi de etekte shań qappaı, en jaılaýda erkinshe jaıylyp, ońalar degen úmitpen...

Syrtqy esiktiń syrtynan es qyp tiregen taıaq — qısaıyp jerde jatyr. Qasym ony kóterip qabyrǵaǵa súıedi. Esikti tartyp edi, ishten bekitilgen eken. Ashylmady. Mana, Qalımany oıatýǵa uıqysyn qımap edi, bul ketken soń ózi estıarlyq tanytyp, turyp, jaýyp alǵan eken ǵoı. Apyraý, nege sonsha júregi syzdap, keýdesine sımaı alasurdy, endeshe? Tóńirekti taǵy bir sholyp, endi kete bergende tosyn dybysty qulaǵy shaldy. Eńkeńdep esiktiń túbine taıap, tyń tyńdady. Daýys ishten shyǵady. Sirá, tańǵy uıqyǵa balbyrap, Qalıma uıqysyrap jatqan tárizdendi. Qasymnyń ishi eljirep, ony áıeli sıaqty emes, balasyndaı jaqsy kórip turǵanyn baıqady. Rasynda, Qalıma jasyn qýa kelse, buǵan qyz bolýǵa laıyq qoı. «Meniń kishkentaı, baqytym!» dep ol Qalımany bergen taǵdyryna súısindi. Boıy baqytqa bólenip, keri aınala bergende álgi daýys tym qatty jáne ersi shyqty. Bular keıingi kezde jeke tósekke jatqaly, Qalıma túnde oǵash dybys shyǵaryp, Qasymdy shyrt uıqydan osylaı oqys oıatatyn-dy. Ondaı kezde Qalımany jaısyz tús kórip qınalyp jatqan shyǵar dep, Qasym janyna jatyp, aıalap, uıyqtatqysy keletin. Biraq, oǵan júregi daýalamady. Ózge bir nárse dám etip júrgen sıaqty kórinýden qashqaqtady. Qalımanyń ózi qalamasa, endigári, beker iske óz betinshe eminbeýge ant bergen syndy.  

«Múmkin, bastyrlyǵyp, qınalyp jatqan shyǵar?» degen qaýip dedektetip úıdiń syrtyna alyp bardy. Tórgi bólmedegi jalǵyz terezeniń perdesi etegi sál túrýli, tolyq jabylmapty. Bular bólektengengeli Qalıma túpki úıde, Qasym aýyz úıde jatatyn. Kúni keshe ǵana qushaǵy tolyp, áıel lázzatyna bólengen ystyq tósekte áldebir qımyl-qozǵalystar baıqalady. Qalıma kórpesin tepkilep ózi men ózi oınap jatqan sekildendi. Eshteńeniń mánisine bara almaı abdyraǵan Qasym úńilgen ústine úńile tústi. Bireý qylmystan árman — osynaý urlyq qylyǵyn kórip qalatyndaı, shoshyǵan júregi úıdi qulatardaı gúrs-gúrs soǵady. «E, jaraıdy, erke qyz, oınasań oınaı ber» dep Qasym kóńili jaıbaraqattana bere, sańlaýǵa taǵy bir márte kóz júgirtti.

Endigi kórinisten Qasymnyń kózi sharasynan shyǵyp, jaǵy qarysyp qaldy. Qalıma shalqasynan jatqan bir erkekke atsha minip alyp, qolań shashy dýdyrap, qos anary joǵary-tómen salpyldap, shaýyp bara jatyr eken. Beınebir, at jarysy dersiń... Aty da ózi de qıqýlap, urandatyp barady.

Býyn-býynynan ál ketken Qasym sypyrylyp, tereze túbine shóke tústi. Eki kózinen parlaǵan jas pen qısaıa qarysqan aýyzdan aqqan silekeı omyraýyn josalady. Analardyń yrǵaqty daýysy Qasymnyń yqylyǵyn oıatty. Esi aýytqyp, ózi de at jarysynda otyrǵandaı sezindi. Álsin-álsin, adam túrshigerlik ashshy qyryl tamaǵyn jyrta, tula-boıyn dir-dir silkip, ishtegilerdiń atoıyna barqyldaı ulasty...

---