«Tárbıe basy – tolerantty orta qurý»
Aqtóbe oblysy, Baıǵanın aýdany,
T. Jarmaǵambetov atyndaǵy orta mektebiniń logopedi
Ýrkınbaeva Gýlnýr
Tárbıe basy – tolerantty orta qurý
Adam álemi taýsylmas aqparattar almasýy, adamdardyń bir - birimen qarym – qatynasy men tiltabysýy. 19 ǵasyrdyń nemis fılosofy Artýr Shopengaýerdiń tujyrymdaýynsha, bilimniń eń bıik kórsetkishi – tárbıe bop tabylady. Pedagog qandaı urpaqty tárbıeleý kerek? Tolyq ıntellıgentti tulǵany ma, álde bitispes sarbazdy ma? Bul suraqtar kóbine pýblısısıkalyq maqalalarda, ǵylymı zertteýlerde, eń bastysy kúnbe - kúngi ómirde jáne bilim berý tájirıbelerinde týyndap otyrady. Qazirgi jahandaný jaǵdaıynda óziniń erekshelikterin sezine otyryp, basqalarmen teń dárejede, syılastyqta ómir súre alatyn tulǵa tárbıeleý ózekti máselelerdiń biri. Bul iste jetistikke jetý úshin eń aldymen pedagogıkalyq prosestiń jetekshi sýbektisi – pedagog - tárbıeshi daıarlaýǵa jańa kózqaraspen qaraý, onyń toleranttylyǵyn qalyptastyrý qajet. Toleranttylyqtyń negizi - óziniń «basqaǵa, bótenge» qatynasyn baqylaý bolyp tabylady. Bul kúndelikti kezdesetin, turmystyq deńgeıden bastap kásibı qarym - qatynas jasaýǵa deıingi aralyqty qamtıtyn másele bolyp sanalady. «Toleranttylyq» termınin saralaý barysynda ǵalymdar arasynda eleýli qaıshylyqtar týyndaıdy. Jalpy toleranttylyqtyń máni nede? Onyń shekaralary qandaı jáne shegi bar ma? Mine, osy suraqtarǵa fılosofıa, pedagogıka, psıhologıa, áleýmettaný, t. b. gýmanıtarlyq ǵylymdar ókilderi jaýap izdep keledi. «Toleranttylyq» termınine shet tilderi sózdiginde eki maǵynada túsinikteme beriledi: 1) bir nársege, bireýge tózimdilik, tózý, shydaý; 2) bıologıalyq, medısınalyq turǵyda – ımýndyq reaksıanyń jartylaı nemese tolyqtaı bolmaýy, ıaǵnı aǵzanyń aýrýǵa qarsy turatyn antıdeneler shyǵarý qabiletiniń tómendeýi.
Neıropsıhologıada bala boıyndaǵy ımýndyq reaksıanyń tómendeýiniń sebebin jaǵymdy jyly sózderdiń jetispeýshiliginen bolatyndyǵyn tájirıbe júzinde dáleldegen. Al pedagogıkalyq sózdikterde bul uǵymǵa «qaısybir jaǵymsyz faktorǵa jaýap árekettiń bolmaýy ne báseńsýi; onyń áserine sezgishtiktiń tómendeýiniń nátıjesi» degen anyqtama beriledi.
Biraz jaǵdaıda ony tikeleı «tózimdilik» sózimen baılanystyrady. Qazaq tilinde «tózim» sózi «shydam», «sabyr», «taǵat» maǵynasynda da qoldanylady. Iaǵnı, «tózimdi bolý» - basqaǵa, onyń isine, qubylystarǵa sheksiz tózý, shydaýdy bildiredi.
Toleranttylyq uǵymyna pedagogıka ǵylymy turǵysynan túsinikteme berýge ásirese sońǵy onjyldyqta G. D. Dmıtrıev, A. V. Logınov, A. S. Menshıkov, V. V. Samsonov, M. B. Homákov, Dj. Greı, B. Berrı, M. Maravers, M. Ýolser, t. b. tarapynan úlken qadamdar jasaldy. Degenmen, fılosofıalyq, psıhologıalyq jaǵynan bul qubylysty zertteýdiń erterekte bastalǵanyn atap ótpeı bolmaıdy. Onyń ústine bul termın qazirgi maǵynasynda batysta erterek qoldanyla bastady, onyń sebebin demokratıalyq úrdisterdiń onda buryn júrgeninen kórýge bolady. Máselen, toleranttylyqtyń shyǵý tegi jóninde qalyptasqan dástúrli teorıa onyń alǵash paıdalanylýyn Dj. Lokktyń «Dinı tózimdilik týraly joldaý», Dj. St. Mılldiń «Bostandyq týraly» traktattary arqyly Dj. Rolstyń «Ádildik teorıasy», «Saıası lıberalızm» eńbekterine telinedi
Toleranttylyq uǵymy latyn tilinen aýdarǵanda – shydamdylyq. Iaǵnı ózgelerdiń dúnıetanymy men ómir súrý salttaryna, tártipke tózimdilikpen qaraý. Áleýmettik toleranttylyq ózgelerdiń kózqarasyna túsinýshilikpen qarap, ózgelerdi, olardyń mádenıetin syılaýdy bildiredi. Toleranttyq qatynas adamnyń quqyqtaryn, erkindikti jáne qaýipsizdikti qamsyzdandyratyn áleýmettik qundylyq bop tabylady. Pedagogıkalyq leksıonǵa toleranttylyq uǵymy bertin kele ene bastady. Óıtkeni qazirgi tańda otbasy aralyq, ultaralyq, halyqaralyq kelisim osy uǵymǵa tikeleı qatysty bop otyr. Al toleranttylyqty urpaq boıyna sińirý – tárbıeniń enshisinde.
Tárbıe – halyqtyń ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan izgi qasıetterin jas urpaqtyń boıyna sińirý, balanyń qorshaǵan ortadaǵy qarym – qatynasyn, ómirge degen kózqarasyn qalyptastyrý. Otbasy – bala ómirindegi eń basty tárbıe kózi. Ata – ananyń eń syndarly qoǵamdyq qyzmeti – perzentterin qalaı tárbıelep jetildirýmen ólshenbek. Al balanyń jas ereksheligi, ár jasqa tán bolatyn daǵdarystyń sebepteri týraly túsindirip, olardan balany qıyndyqsyz alyp shyǵýǵa kómek kórsetýde ata – anaǵa kómekke keletin – muǵalim. Sol sebepten ata – ana men muǵalimder bala tárbıeleýde birlesip jumys tar atqarýy tıis. Ádeptilik, ımandylyq, ıeıirimdilik, qaıyrymdylyq, izettilik, qonaqjaılylyq qundylyqtary qalyptasqan halqymyz osy asyl da abyroıly qasıetterin jas urpaqtyń aqyl - parasatyna azyq ete bilý úshin, árbir tárbıeshi, ustaz halyq pedagogıkasyn, san ǵasyrlarda qalyptasqan salt - dástúrlerdi, ádet - ǵuryptardy jan - jaqty tereń bilýmen qatar, óziniń boıyna adamdyq qundylyqtardy tereń sińirgen, rýhanı jany taza adam bolýy shart. Ol rýhanı adamgershilik taǵylymdardy órkenıetti ómirmen baılanystyra otyryp, bilim berýdiń barlyq kezeńderinde negizge alǵany jón. Sonda ǵana óziniń mindetin aıqyn sezine biletin, minez qulqy jetilgen sanaly adam qalyptasady. Bul maqsatqa naǵyz muǵalimderdiń qatysýymen ǵana qol jetkizýge bolady. Balalardy súıetin jáne óziniń isine berilgen muǵalim ǵana meıirban adamnyń qalyptasýyna baǵa jetpes kómek kórsetýge qabiletti. 16 ǵasyrdaǵy cheh pedagogi Ian Amos Komenskıı balalarǵa tálim – tárbıe berip ustazdyq kórsetetin muǵalimdi óte joǵary baǵalady: «Muǵalim – máńgi nurdyń qyzmetshisi. Ol barlyq oı men qımyl áreketine aqyldyń dánin seýip, nur quıatyn tynymsyz laýlaǵan jalyn ıesi. Olarǵa tamasha qyzmet tapsyrylǵan, kún astynda olardan joǵary eshnárse bolmaq emes». Alaıda sońǵy kezde úlken men balanyń qarym - qatynasy, muǵalimniń oqýshyǵa degen qarym - qatynasy únemi baılanyspaı kelgeni eshkimge de qupıa emes. Balalardyń óziniń muǵalimine degen jaqsy kórýshilikten barynsha shalǵaı jatqan qorqynysh, jek - kórý, syılamaý sıaqty sezimderdi bastan keshiretini jıi kezdesedi. Munyń sebebi, muǵalim men oqýshylardyń jeke bastarynyń sapasy men oqý ádisteriniń sapasyna baılanysty bolýy múmkin. Kóptegen ata – ana sońǵy kezde oqýshylardy keńes dáýirindegi oqýshylarmen salystyratyn boldy. «Buryn qazirgideı jaǵdaılar bolmaıtyn edi. Oqýshylar úlkenderge qarsy kelmeıtin, bir – birlerin kemsitpeıtin. Qazirgi mekteptegi tártip buzýshylyq qorqytady»,- degendeı pikirler kóp aıtylatyn boldy. Ras, áleýmettik ortadaǵy jaǵdaılar mektepke eleýli áserin tıgizýde. Biraq, mektep qoǵamdaǵy keleńsiz jaǵdaılardyń aldyn - alýda orasan zor ról atqarady.
Tolyq nusqasyn júkteý
T. Jarmaǵambetov atyndaǵy orta mektebiniń logopedi
Ýrkınbaeva Gýlnýr
Tárbıe basy – tolerantty orta qurý
Adam álemi taýsylmas aqparattar almasýy, adamdardyń bir - birimen qarym – qatynasy men tiltabysýy. 19 ǵasyrdyń nemis fılosofy Artýr Shopengaýerdiń tujyrymdaýynsha, bilimniń eń bıik kórsetkishi – tárbıe bop tabylady. Pedagog qandaı urpaqty tárbıeleý kerek? Tolyq ıntellıgentti tulǵany ma, álde bitispes sarbazdy ma? Bul suraqtar kóbine pýblısısıkalyq maqalalarda, ǵylymı zertteýlerde, eń bastysy kúnbe - kúngi ómirde jáne bilim berý tájirıbelerinde týyndap otyrady. Qazirgi jahandaný jaǵdaıynda óziniń erekshelikterin sezine otyryp, basqalarmen teń dárejede, syılastyqta ómir súre alatyn tulǵa tárbıeleý ózekti máselelerdiń biri. Bul iste jetistikke jetý úshin eń aldymen pedagogıkalyq prosestiń jetekshi sýbektisi – pedagog - tárbıeshi daıarlaýǵa jańa kózqaraspen qaraý, onyń toleranttylyǵyn qalyptastyrý qajet. Toleranttylyqtyń negizi - óziniń «basqaǵa, bótenge» qatynasyn baqylaý bolyp tabylady. Bul kúndelikti kezdesetin, turmystyq deńgeıden bastap kásibı qarym - qatynas jasaýǵa deıingi aralyqty qamtıtyn másele bolyp sanalady. «Toleranttylyq» termınin saralaý barysynda ǵalymdar arasynda eleýli qaıshylyqtar týyndaıdy. Jalpy toleranttylyqtyń máni nede? Onyń shekaralary qandaı jáne shegi bar ma? Mine, osy suraqtarǵa fılosofıa, pedagogıka, psıhologıa, áleýmettaný, t. b. gýmanıtarlyq ǵylymdar ókilderi jaýap izdep keledi. «Toleranttylyq» termınine shet tilderi sózdiginde eki maǵynada túsinikteme beriledi: 1) bir nársege, bireýge tózimdilik, tózý, shydaý; 2) bıologıalyq, medısınalyq turǵyda – ımýndyq reaksıanyń jartylaı nemese tolyqtaı bolmaýy, ıaǵnı aǵzanyń aýrýǵa qarsy turatyn antıdeneler shyǵarý qabiletiniń tómendeýi.
Neıropsıhologıada bala boıyndaǵy ımýndyq reaksıanyń tómendeýiniń sebebin jaǵymdy jyly sózderdiń jetispeýshiliginen bolatyndyǵyn tájirıbe júzinde dáleldegen. Al pedagogıkalyq sózdikterde bul uǵymǵa «qaısybir jaǵymsyz faktorǵa jaýap árekettiń bolmaýy ne báseńsýi; onyń áserine sezgishtiktiń tómendeýiniń nátıjesi» degen anyqtama beriledi.
Biraz jaǵdaıda ony tikeleı «tózimdilik» sózimen baılanystyrady. Qazaq tilinde «tózim» sózi «shydam», «sabyr», «taǵat» maǵynasynda da qoldanylady. Iaǵnı, «tózimdi bolý» - basqaǵa, onyń isine, qubylystarǵa sheksiz tózý, shydaýdy bildiredi.
Toleranttylyq uǵymyna pedagogıka ǵylymy turǵysynan túsinikteme berýge ásirese sońǵy onjyldyqta G. D. Dmıtrıev, A. V. Logınov, A. S. Menshıkov, V. V. Samsonov, M. B. Homákov, Dj. Greı, B. Berrı, M. Maravers, M. Ýolser, t. b. tarapynan úlken qadamdar jasaldy. Degenmen, fılosofıalyq, psıhologıalyq jaǵynan bul qubylysty zertteýdiń erterekte bastalǵanyn atap ótpeı bolmaıdy. Onyń ústine bul termın qazirgi maǵynasynda batysta erterek qoldanyla bastady, onyń sebebin demokratıalyq úrdisterdiń onda buryn júrgeninen kórýge bolady. Máselen, toleranttylyqtyń shyǵý tegi jóninde qalyptasqan dástúrli teorıa onyń alǵash paıdalanylýyn Dj. Lokktyń «Dinı tózimdilik týraly joldaý», Dj. St. Mılldiń «Bostandyq týraly» traktattary arqyly Dj. Rolstyń «Ádildik teorıasy», «Saıası lıberalızm» eńbekterine telinedi
Toleranttylyq uǵymy latyn tilinen aýdarǵanda – shydamdylyq. Iaǵnı ózgelerdiń dúnıetanymy men ómir súrý salttaryna, tártipke tózimdilikpen qaraý. Áleýmettik toleranttylyq ózgelerdiń kózqarasyna túsinýshilikpen qarap, ózgelerdi, olardyń mádenıetin syılaýdy bildiredi. Toleranttyq qatynas adamnyń quqyqtaryn, erkindikti jáne qaýipsizdikti qamsyzdandyratyn áleýmettik qundylyq bop tabylady. Pedagogıkalyq leksıonǵa toleranttylyq uǵymy bertin kele ene bastady. Óıtkeni qazirgi tańda otbasy aralyq, ultaralyq, halyqaralyq kelisim osy uǵymǵa tikeleı qatysty bop otyr. Al toleranttylyqty urpaq boıyna sińirý – tárbıeniń enshisinde.
Tárbıe – halyqtyń ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan izgi qasıetterin jas urpaqtyń boıyna sińirý, balanyń qorshaǵan ortadaǵy qarym – qatynasyn, ómirge degen kózqarasyn qalyptastyrý. Otbasy – bala ómirindegi eń basty tárbıe kózi. Ata – ananyń eń syndarly qoǵamdyq qyzmeti – perzentterin qalaı tárbıelep jetildirýmen ólshenbek. Al balanyń jas ereksheligi, ár jasqa tán bolatyn daǵdarystyń sebepteri týraly túsindirip, olardan balany qıyndyqsyz alyp shyǵýǵa kómek kórsetýde ata – anaǵa kómekke keletin – muǵalim. Sol sebepten ata – ana men muǵalimder bala tárbıeleýde birlesip jumys tar atqarýy tıis. Ádeptilik, ımandylyq, ıeıirimdilik, qaıyrymdylyq, izettilik, qonaqjaılylyq qundylyqtary qalyptasqan halqymyz osy asyl da abyroıly qasıetterin jas urpaqtyń aqyl - parasatyna azyq ete bilý úshin, árbir tárbıeshi, ustaz halyq pedagogıkasyn, san ǵasyrlarda qalyptasqan salt - dástúrlerdi, ádet - ǵuryptardy jan - jaqty tereń bilýmen qatar, óziniń boıyna adamdyq qundylyqtardy tereń sińirgen, rýhanı jany taza adam bolýy shart. Ol rýhanı adamgershilik taǵylymdardy órkenıetti ómirmen baılanystyra otyryp, bilim berýdiń barlyq kezeńderinde negizge alǵany jón. Sonda ǵana óziniń mindetin aıqyn sezine biletin, minez qulqy jetilgen sanaly adam qalyptasady. Bul maqsatqa naǵyz muǵalimderdiń qatysýymen ǵana qol jetkizýge bolady. Balalardy súıetin jáne óziniń isine berilgen muǵalim ǵana meıirban adamnyń qalyptasýyna baǵa jetpes kómek kórsetýge qabiletti. 16 ǵasyrdaǵy cheh pedagogi Ian Amos Komenskıı balalarǵa tálim – tárbıe berip ustazdyq kórsetetin muǵalimdi óte joǵary baǵalady: «Muǵalim – máńgi nurdyń qyzmetshisi. Ol barlyq oı men qımyl áreketine aqyldyń dánin seýip, nur quıatyn tynymsyz laýlaǵan jalyn ıesi. Olarǵa tamasha qyzmet tapsyrylǵan, kún astynda olardan joǵary eshnárse bolmaq emes». Alaıda sońǵy kezde úlken men balanyń qarym - qatynasy, muǵalimniń oqýshyǵa degen qarym - qatynasy únemi baılanyspaı kelgeni eshkimge de qupıa emes. Balalardyń óziniń muǵalimine degen jaqsy kórýshilikten barynsha shalǵaı jatqan qorqynysh, jek - kórý, syılamaý sıaqty sezimderdi bastan keshiretini jıi kezdesedi. Munyń sebebi, muǵalim men oqýshylardyń jeke bastarynyń sapasy men oqý ádisteriniń sapasyna baılanysty bolýy múmkin. Kóptegen ata – ana sońǵy kezde oqýshylardy keńes dáýirindegi oqýshylarmen salystyratyn boldy. «Buryn qazirgideı jaǵdaılar bolmaıtyn edi. Oqýshylar úlkenderge qarsy kelmeıtin, bir – birlerin kemsitpeıtin. Qazirgi mekteptegi tártip buzýshylyq qorqytady»,- degendeı pikirler kóp aıtylatyn boldy. Ras, áleýmettik ortadaǵy jaǵdaılar mektepke eleýli áserin tıgizýde. Biraq, mektep qoǵamdaǵy keleńsiz jaǵdaılardyń aldyn - alýda orasan zor ról atqarady.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
