InfoHub Logo

Bir top aqyn-jazýshylar alpysqa kelgen aqynnyń úıinde meıman bolyp otyrmyz. Qaltaı tápishke kımeı, shulyqshań otyr. Men:

— Oý, Qaleke, tápishke ilseńizshi, aıaǵyńyz aýrý toı, — deımin. — Taıaq ustap júrsiz.

— Kımeımin, — deıdi Qaltaı, — meniń tabanym kóntaqa. Túıeniń tabanyndaı. Senesiń be, otyz jetinshi jyly ákeı atylyp ketkennen keıin ınstıtýtqa barǵansha jalań aıaq júrdim.

— Qysta da ma?

— Qysy-jazy. Bashpaılarymnyń arasyna kóktemde shóp shyǵyp ketetin.

Jatyp kep kúlemiz.

— Kúlmeńder, shynym. Táshkentke oqýǵa jalańaıaq bardym. Bul endi bolashaq aty shýly dramatýrgtyń balalyq dáýirinen bir eles.

— Qar jaýdy. Tobanaıaq bolyp, mektepke keshigip bardym. Muǵalim:

— A, halyq jaýynyń balasy, nege keshigesiń? — dedi de, eki qolyma eki kirpish kótertip, qabyrǵaǵa qaratyp, sileıtip turǵyzdy da qoıdy. «Halyq jaýy» degennen úreılenip, balalar menimen oınaıtyn.

Bul Bolashaq halyq jazýshysynyń balalyq shaǵynan ekinshi eles.

Sońǵy aıtqanyna, amal joq, senesiń. Óıtkeni «Halyq jaýynyń balasy» degen tańba bizdiń mańdaıymyzǵa da basylǵan. Odan ótken qorlyq joq.

Halyq jaýynyń balasy» Qaltaı Muhamedjanov osy tásirsiz tańbanyń zardabynan Tashkenttegi oqýyn tastap, Máskeýge baryp oqýǵa májbúr boldy. Óıtkeni jaqynnan shyqqan jaý jaman Túrtpekteı beredi.

Qalekeń ázilqoı ǵoı. Kúldirgi sózge bek usta. Áıtpese onyń bashpaılarynyń arasyna kóktemde shóp shyǵa qoımaǵan shyǵar. Al ózi taýdaǵy tarǵyl tasty jaryp shyqqan Tasjarǵan sıaqty ekeni ras. Sonshalyqty azap - tozaqtyń arasynda júrip, daýylǵa qarsy jalańash tósin tósep, tirmiziktene oqý oqyp, ony támámdap, Almatyǵa kelip, ádebıet syndy asaý attyń jalyn tartyp minip, jastaıynan dodager dramatýrg ataný kez kelgenniń tyndyra salar sharýasy emes.

Bári de «Bóltirikten» bastaldy.

«Bóltirik bórik astynda» atty pesasyn akademıalyq drama teatry spektákl etip qoıdy. Bul 1959 jyl edi. Ol kezdegi ıdeologıa mundaı spektáklge dúrbimen qaraıdy. Múlde jat dúnıe.

Qoǵamǵa zıan. Memlekettik júıege qarsy. Zamandy mazaq qylady,

Biraq kórermen máz. Mundaı shynshyl, mundaı qyzyq, mundaı kúlki kópten beri kórinbeı ketken. Kórermen legi taýsylar emes.

Teatrda anshlag.

Gazetterdegi sheberler bir-birine kereǵar. Bireýler jańalyq, «jańa lep, tyń dúnıe, kadamy qutty bolsyn dese; bireýler bul baryp turǵan júgensizdik, jala, báleqor dep baıbalam salady.

Bıleýshi júıe sońǵy pikirdi qoldady.

Úlken-úlken jıyndarda, ıdeologıalyq konferensıalarda Qazaqstan kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń ıdeologıa jónindegi hatshysynyń aýzynan qaharly sózder shyqty.

Qaltaıdyń basyna qara bult úıirile bastady. Onyń jazyǵy — ys basqan qara kúıe, tynysy tar úıdiń tóbesin tesip, kókpeńbek ashyq aspannyń qıyǵyn kórsetkeni edi.

Onyń aıyby — qańsyǵan qapyryqta taý samalyn qalamynyń ushymen jetelep ákelip, kórermenniń tynysyn keńeıtpek bolǵany edi.

Ideologıa ondaıdy keshirmeıdi.

Mine, sondaı bir qalt - qult kezeńde uly Muhtar Áýezov teatrǵa bardy. Jalǵyz emes, sol kezdegi Kompartıa Ortalyq Komıtetiniń ekinshi hatshysy Fazyl Káripjanovty ertip keldi.

Kerdi. Raqattana kúldi. F. Káripjanov kúlkiden shyqqan jasyn súrtip turyp, Qaltaıǵa:

— Bul ózi jastar týraly eken. Endi biz sıaqty shaldar týraly da jazsańshy, — dedi.

Sonda Káripjanov qyryq segizde ǵana eken. Muqańa qarap:

— Álgi qortyq osy spektákldi jatyp kep jamandaıdy, — dedi.

Muqańa keregi de osy edi... Qortyq degeni ıdeologıa hatshysy bolatyn. Al kóp uzamaı Muhtar Áýezov «Bul kúlkige dán rızamyz» atty maqalasyn jarıalady.

Aıtsa — dýaly aýyz aıtsyn. Osydan keıin Qaltaıdy «shekten shyqqan» dep aıyptaǵan a aqsaqal - kóksaqal ádebıetshi, dramatýrg, synshylardyń, ózi de aıyldaryn jıyp, aýyzdaryn baǵyp sóıleıtin boldy. Uly Ǵabıt Músirepov Qaltaıdy qatty qoldady.

Biraq Qaltaı da qarap jatpaıdy. Sol kezdegi kazak dramatýrgıasynyń hal-jaıyn jiliktep, qaýqaryn ólshep, mynaýyń mynadaı, anaýyń anadaı, mynaý óremen órge kóterile almaımyz dep, «Lenınshil jas» gazetinde «Afısha aldyndaǵy oı» degen taqyryppen kólemi keń, kórpedeı maqala jarıalasyn.

«Lenınshil jas» pen «Kazak ádebıeti» gazetteriniń arasyndaǵy qaqtyǵystar qyzǵan shaq. Al asylynda aqıqat adal aıtystan týady.

Sóz, pikir bostandyǵynyń aýyly áli alys kez. Biraq «Lenınshil jas» azattyqty ańsaýshy edi. Sóıtip bir bulqynýshy edi. Onysy bıleýshilerdiń de, oqyrman halyqtyń da nazarynan tys qalmaıtyn. Bıleýshilerden taıaq jep, oqyrmandardan taıanysh tabatyn.

Sondaı bir taryqqan, zaryqqan shaqtarda atalar sózi ál - aýqat, kúsh - qaırat berer edi. Qaltaıdyń jerlesi, ákesi Muhamedjannyń zamandasy, pikirlesi, fılosof, ǵulama aqyn Turmaǵanbet aıtpaýshy ma edi:

Qasqyrda qýat qalmasa,
«Apa» deıdi eshkini.
Tozǵan torqa kóredi,
Qyryq jamaý eskini.
Umytarsyń kún shyqsa,
Aısyz túngi keshkini.
Úmitińdi úzbe, jigitter,
Buzylsa da istiń keskini.
Birde tuman, birde ashyq,
Bul dúnıeniń bes kúni, —

dep.

Qaltaı alǵashqy pesalaryn jazǵan kezeń keskini osyndaı edi Sonda da zamannyń zardapty jaǵyn ájýalap, jurtty «aısyz túnnen jaryq kúnge» jetelegendeı áreketi mol batyl dúnıeler berdi. «Qýyrdaq daıyn», «Qudaǵı kelipti» sıaqty aıtýly pesalar solaı týǵan.

Bul týyndylar tek Qazaqstanda ǵana emes, odaqtas respýblıkalardyń. teatrlarynda da qoıylyp jatty. Ásirese Táshkent teatrlary qatty yqylas tanytty. Alǵash ret sonaý qyrqynshy jyldardyń sońynda ózi jalańaıaq barǵan Táshkentke Qaltaı endi aqboz atqa minip bardy.

Otyzynda orda buzyp, qyrqynda qamal alǵan Qaltaı edi bul. Qaltaı pesalarynyń. ishinde boıaý - reńki ózgesheleýi Shyńǵys Aıtmatovpen avtorlas bolǵan «Kóktóbedegi kezdesý» atty shyǵarmasy. Ony sheteldikter «Fýdzıama basynda» dep aýdardy. Jańylmasam, bul týyndy muhıttyń arjaǵyndaǵy elderge deıin jetti ǵoı deımin.

Keskini bólek kesek týyndy. Sirá, asyl elementterdiń qosyndysynan óte berik qorytpa shyǵatyndaı, bul eki jazýshynyń birigip jazǵanynan bolar. Bul pesada kimniń qandaı úlesi bar ekenin men bilmeımin. Áıteýir «Bir bas jaqsy. Eki bas odan da jaqsy» degen orys maqaly osyndaıda eske túsedi.

Bul «odaq» týraly keıin Shyńǵys Aıtmatovtyń ózi bylaı dep jazdy: «Al pesanyń buljymas «qańqasy» bolýy kerek, onda biri jalań, bári ashyq. Bul jerde keıipkerlerdi biriktirip, basyn qosatyn, olardyń minez - qulqy men is-áreketin neǵurlym túpten taratyp, aıqyn ashyp kórsetetin erekshe bir «amal» tabý kerek ekenin ekeýimiz de túsindik. Bıik parasat turǵysyndaǵy personaj — ári daýger, ári dos, ádilqazy kerek edi.

Mine, osyndaı personajdy — bizdiń keıipkerlerimizdi ósirip, tárbıelegen burynǵy muǵalim, jany izgi keıýana Aısha apany tapqan dál sol dramatýrg Qaltaı Muhamedjanov boldy. Sol-aq eken, bári orny - ornyn taýyp, qulpyryp, oınap shyǵa keldi. Qaltaı pesanyń alǵashqy qazaqsha nusqasyn jazdy, al men ony orysshaǵa aýdardym».

— «Kóktóbe — fýdzıama» — kórkem fılosofıa. Nege «Fýdzıama» dese, Japonıada Fýdzıama degen taý bolady eken. Onyń basyna shyqqanda tek shyndyq aıtylady eken. Ár adam — jumbaq. Onyń tipti ózge turmaq, ózinen jasyratyn qupıa syrlary bolady. Mine, sonyń bári osy qasıetti taýdyń basynda rıasyz aqtarylýy tıis.

Shyndyqty aqtarylyp aıtý ete qıyn. Bálkim, dúnıedegi eń qıyny osy shyǵar. Dúnıe -dúnıe bolǵaly bul túıin áli sheshilgen joq. Adam shyndyqty aıtpaıyn demeıdi. Aıtaıyn dese qorqady. Biraq Qudaıdy qaıtedi? Qudaı bárin kórip tur ǵoı! Adam Qudaıdy da aldaýdy úırendi.

Shyndyq ashshy. Tipti ajarsyz. Bul jóninde ańyz da bar. Ertede bir sulý:

— Kim eńilik gúlin ákelip berse soǵan tıemin, — deıdi. Dámeli jigitter taýǵa umtylady. Eńilik gúl tabylmaıdy. Arada jyldar ótkende bir ójet jigit aqyry sol ańsarly gúldi óldim-taldym dep taýyp alyp kelse, aldyndaǵy qyz ornynda kempir otyr eken...

Mine, shyndyqtyń kelbeti.

Qaltaı men Shyńǵystyń osy pesasy qaı zamanda da eskirmeıtin, tozbaıtyn jádiger týyndy. Ol spektákl dál qazir óte-móte zárý. Al teatr ony umytyp ketken sıaqty. Beker-aq.

Áıtpese, dál osy qazirgi zaman kepıeti qandaı? Prezıdent nege qaıta-kaıta jemqorlyq, urlyq - qarlyq, paraqorlyqpen aıaýsyz kúres týraly Jarlyq shyǵarady?

Mine, shyndyqtyń kerek kezi. Ony aıtatyn, úkim shyǵaratyn kim? Sot pa?

Sot týraly halyq baıaǵyda-aq aıtqan:
Qudaıym! Qańǵyrǵan oktan saqta,
Paraqor sottan saqta! — dep.

Jemqorlyqpen, paraqorlyqpen kúresetin sottyń sıqyn halyq osylaı baǵalaǵan. Ádil sot tabylsa, osy sózdi joqqa shyǵarsyn. Dúnıe sonda túzeledi.

Osydan úsh-tórt jyl buryn taý jaqta ǵalymdar, jazýshylar bas qosqan bir jınalys etti.

Eki aýyldan bir Abaı shyǵyp jatyr, ne bop ketti?

Qaıda baramyz? — desti. Bir jazýshy tipti jınalǵandarǵa qarap:

Qurmetti qaıyrshylar! — dep bastady sezin. Profesor Tursynbek Kákishev:

— Qazirgi bala kitap oqymaıdy. Qasiret! — dedi. Ákim Tarazı

— Nadandar basynyp bara jatyr, — dedi. Sonda Seıit Qasqabasov:

— Memlekettik emes, ulttyq ıdeologıa kerek, — dedi. Al Qaltaı Muhamedjanov:

— Aqyldan basqanyń bári qymbat. Aqyl arzan... — dedi.

Nege túńildi? Qazir burynǵydaı keremet pesalar jazbaı júr. Kim biledi, tolǵanyp, tolǵatyp júrgen shyǵar. Jýrnalısıka jaǵyna qaraı qısaıyp aldy da, pesa jazýdy qoıǵan sıaqty. «Ara» — «Shmel» degen áp-ádemi jýrnal shyǵarýshy edi. Qaltaı ketken soń jabyldy. «Zaman - Qazaqstan» gazetin ashty. Ony qoıyp, qazir «Túrkistan» atty ájeptáýir bedeldi, sabyrly gazetti ashyp alyp, sony basqaryp otyr. Ózi turǵylastar turmaq, ózinen kishiler de Araldyń kemelerindeı bolyp qurǵaqta qaldy, pensıaǵa ketti.

A l Qaltaı aıtady:

— Órkenıetti elderde adamnyń basy menen isine qaraıdy. Bizdiń elderde adamnyń shashy menen tisine qaraıdy, — deıdi. —

Shashyń aǵaryp ketipti, tisiń túsip qalypty, aıda, ket deıdi. Al basy, aqyly, isi qandaı — baǵalamaıdy.

Osy sotanaqqa soqqy bergendeı, Qaltaı qazir gazet basqaryp otyr. Onysy oryndy.

Biraq dramatýrgıany qaıtemiz? Túptiń túbinde ne baıandy? Qısyq kreslo ma? Júregińdi jaryp shyqqan tól perzentiń — kórkem týyndy ma?

Bul endi biz aralasatyn sharýa emes.

Bir jınalysta Qaltaımen katar otyr edim, meniń bloknotymdy aldy da:

«Adamnyń bosqa ketken árbir sáti otqa jaqqan aqshamen teń!» — dep jazyp qoıdy.

Bul eskertý jalǵyz maǵan ǵana emes, ózine de katysty. Sońǵy segiz jyl boıy álem ádebıetiniń jaýhary men gaýhary «Myń bir túnniń» segiz tomyn aýdarypty.

Orasan eńbek. Ony kitap baspasy basyp shyǵara almaı yńyranyp jatyr. Baspalardan qaýqar ketti. Kitap múlde azaıdy. Al «Myń bir tún» aıtady: adamdy ajaldan qutqarǵan ádebıet deıdi. Esińizde me: qara qulmen oınas qatynnyń opasyzdyǵyna qaharlanǵan patsha kúnde bir qyzben túnep shyǵyp, tan. ata basyn shaýyp tastaı bermeýshi me edi. Kezek Shaharızadaǵa kelgende ol patshaǵa aıtqan neshe alýan ǵajaıyp kórkem áńgime myń bir túnge sozylyp, ajaldan aman qalmaýshy ma edi.

Bul danalyq neni meńzeıdi? Ádebıet, mádenıet joq jerge ajal úıir degendi meńzeıdi. Rýhanı júdeý — ajalmen teń.

Qaltaıdyń bul eńbegi erlikpen para-par.

Qaltaı kókemizdiń kóp oqyp, kóp biletin ǵulamalyǵyna qyzyǵasyń. Úıine jıhaz emes, kitap jıǵan. Úlken bir kitaphana dese de bolǵandaı.

Keńes dáýirinde «marksızm ýnıversıteti», «partıalyq oqý» deıtinder boldy.

Almaty joǵary partıa mektebinde jazýshylarmen kezdesý etti. Sonda oqyp júrgen kýrsant kelinshek Qaltaıǵa suraq qoıady: «Aǵaı, aıtyńyzshy, Markstiń «Kapıtalyn» oqydyńyz ba?»

— Oqydym, «Kapıtal» úsh tom.

— Onda ne aıtylǵan? — dep taqaqtaıdy kelinshek.

— Shyraǵym, onyń birinshi tomy: «Asyq oınaǵan azar, dop oınaǵan tozar» deıdi. Ekinshi tomy: «Enbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı» deıdi. Úshinshi tomy: «Baı-baıǵa, saı - saıǵa quıady» deıdi.

Zal toly adam dý qol shapalaqtaıdy. Kelinshek qyp - qyzyl bop, órtenip kete jazdaıdy.

Tapqyrlyqtyń ezi bilimdilikten týady. Sonaý jyly Stambýlǵa musylman ǵulamalar bas qosyp, úlken jıyn ótedi. Sonda Qazaqstannan Qaltaı Muhamedjanuly qatysyp, nebir ataqty teolog ǵalymdardy tańqaldyrǵany bar. Din — ıdeologıa, din — ǵylym. Ony bilmegender — bizdegi kóptegen dúmsheler. Dúmshe molda din buzar. Qaltaı dinbuzar dúmshelermen kúresip keledi.

Eńbekke, beınetke, shyǵarmashylyqqa, kúreske toly jetpis jyl!

Qaltaı bul jetpiske óziniń dosy, qalamdasy, qurdasy Shyńǵys Aımatovpen katar kelip otyr. Jeńiske, jemiske toly jetpis

Baı jyldar. Baılyqty beıshara jandar dúnıeqońyzben, aqshamen ólsheıdi. Kóldiń taqyrǵa aınalýy ońaı. Baıdyń paqyrǵa aınalýy ońaı.

Al taýsylmaıtyn baılyq ol — Qudaı o basta peshenege bergen daryn. Sol daryn eńbek etseń ǵana baılyqqa aınalady. Talant daryn tana sútinen emes, Ana sútinen darydy.

Baılyǵyń sarqylmasyn, Qaltaı aǵa!

Jeltoqsan, 1998 jyl

---