InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq UÝ
t.ǵ.q., profesor G.B. Qozǵambaeva
1-kýrs magıstranty Mýratov Bekmýhamed Kýatuly

Ańdatpa. Maqalada Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdik alǵannan keıingi eldiń mádenı-áleýmettik qalpy, onyń damýy men qoldaýy, ózge halyqtar arasynda Qazaqstandy “jumsaq kúsh” arqyly tanymal etý áreketteriniń róli men nátıjeleri týraly sholý berilgen.

Maqalanyń ózektiligi men jańalyǵy

“Jumsaq kúsh” — óz mádenıetin ózge elder arasynda tanymal etip, sol arqyly eldi álemdik sahnada kóterý bolyp tabylady. Osy maqalada Qazaqstannyń mádenıeti, mýzyka, medıa, kıno, halyqtyń salt-dástúrleri, ádet-ǵuryptar, mentalıtet pen sanasy, tarıh pen ǵylym, eldiń kórnekti jerleri men sáýletteri arqyly álemde tartymdylyq potensıaly zerttelgen.

Zertteý ádisteri

Maqalada Qazaqstannyń “jumsaq kúsh” saıasatyn qoldanýy boıynsha pánaralyq deńgeıdegi ádisnamalyq tásilder men statısıka usynylǵan.

Túıindi sózder: Jumsaq kúsh, Qazaqstan, tartymdylyq, dástúrler, sabaqtastyq, mádenıet, medıa.

Kirispe

Qazirgi halyqaralyq qatynastarda «jumsaq kúsh» tabysty syrtqy saıasattyń mańyzdy quramdas bóligi bolyp tabylady. 1990 jyly Garvard ýnıversıtetiniń profesory Djozef Naem ǵylymı aınalymǵa engizgen «jumsaq kúsh» uǵymy basqa akterlerdiń minez-qulqyna májbúrleý arqyly emes, yntymaqtastyq pen sendirý arqyly áser etý arqyly maqsatqa jetý múmkindigin bildiredi. Informasıa zamanynda memleketter jańa tehnologıalardy engizý jáne halyqaralyq qatynastar salasyndaǵy básekege qabilettilikti saqtaý múddesinde jahandaný prosesterin kúsheıtý jaǵdaıynda óz yqpalynyń kúsheıtýde konflıkterden basqa da jol bar. Memleketter arasyndaǵy qaıshylyqtardy sheshýdiń kúshtik ádisteriniń áseri negizinen zorlyq-zombylyqsyz qarama-qaıshylyqtyń eldik básekelestigine qaıta formattalady, bul áskerı emes básekelestik ádisterin qoldanýdy jáne halyqaralyq qarym-qatynasqa qatysýshylar arasyndaǵy qaqtyǵystardy sheshýdi logıkalyq túrde biriktiretin «jumsaq kúsh» naqty saıasattaný termınin qalyptastyrýǵa túrtki boldy.

Qazaqstan táýelsizdiktiń alǵashqy kúnderinen bastap álemdik bedel jarysyna tartyldy, biraq bizde, onyń basqa qatysýshylarynyń kópshiliginen aıyrmashylyǵy, osy baǵyttaǵy is-qımyldyń naqty strategıasy áli kúnge deıin qaralmaıdy. Nátıjesinde, búdjetten qarjylandyrylatyn eldik pozısıalaýdyń nátıjeleri aıtarlyqtaı aralasady. 32 jyl boıy bizdiń elimizde memlekettik qurylymdy tolyǵymen qaıta formattaıtyn orasan zor, tarıhı ózgerister bolyp jatyr, Nursulstan Nazarbaev zamanynan qazirgi prezıdent Qasym-Jomart Toqaevke deıingi ýaqytta Qazaqstan Respýblıkasy bedeldi alańdarda eleýli bastamalar kóterip keledi.

Syrtqy saıasatta «jumsaq kúshti» AQSH, Qytaı, Japonıa, Ońtústik Koreıa, Úndistan, Túrkıa, Ulybrıtanıa jáne basqa da birqatar memleketter qoldanady. Bizdi «jumsaq kúshtiń» Qazaqstan elinde jaǵdaıy qyzyqtyrady. Joǵaryda aıtylǵandardyń memleketterinde, atap aıtqanda Japonıa, Qytaı, Reseı men Ońtústik Koreıanyń Qazaqstanda dumsaq kúshiniń áseri mol, bizdiń el de osy kúshti qoldanýda? Osy suraqqa jaýap berý úshin Qazaqstannyń basty jumsaq kúshiniń resýrstaryna sholý jasaıyq.

Qazaqstan jumsaq kúshiniń negizgi resýrstary

Qazaqstannyń «jumsaq kúshiniń» negizgi resýrsy onyń mádenı-tarıhı murasy bolyp tabylady. Uly Dala órkenıeti mádenıetteriniń úılesimi, óner, ǵylym, konfesıaaralyq dıalog qurýdaǵy jetistikter, paıdaly qazbalarǵa baı jerdiń orasan zor keńistigi, eki uly mádenıet — Shyǵys pen Batys arasyndaǵy baılanystyrýshy kópir bolyp tabylatyn orynnyń ózi-munyń bári Qazaqstandy erekshelendiredi. Qazaqstan tarıhy Uly túrki tarıhymen tikeleı baılanysty. Túrkilerdiń dúnıetanymy basqa halyqtardyń mádenı belgilerin sińirýge baǵyttalǵan. Osy tásildiń negizinde, túrikter basqa mádenıetter men órkenıetterden kóptegen paıdaly zattardy jınap, sonymen birge biregeılik jáne ózin-ózi qamtamasyz etý belgilerin jasaı aldy. Bul «jumsaq kúsh» tujyrymdamasynyń negizgi prınsıpteriniń biri. Qazirgi kezde Túrkıa bolsa túrik mádenıetin men tilin medıa arqyly damytyp otyr. Túrkıanyń kóptegen fılmderi, serıaldary, blogerleri túrik mádenıetin ózge memleketterinde taratýda. Mysaly Reseı, Germanıa, Ortalyq Azıa, Shyǵys Azıada Túrikterdiń mádenıeti tanymal bolýy — osy medıanyń áseri. Qazaqstannyń medıa arqyly jumsaq kúshiniń potensıalyna sholý jasaıyq.

Japonıa medıalyq jumsaq kúshi “anıme” men dástúrli mýzyka bolsa, Koreıanyń medıasy — doramalar (serıaldar) men K-POP mýzyka, AQSH-nyń medıasy fılmder men vıdeo-oıyndar bolsa, Reseıdiń — áskerı fılmderi men pop mýzyka bolyp tabylady. Qazaqstan bolsa, sońǵy jyldary bizdiń elimizde jańadan serıaldar, fılmder, mýzyka shyǵarýda. Bizdiń elde jáne shetelde tanymal bolyp jatqan serıaldaryna keletin bolsaq olardan: “5:32” trılleri, ol qazirdiń ózinde otanynda «Qazaqstandyq kınonyń jańa deńgeıi» dep atalady. Burynǵy asa aýyr qylmystar boıynsha tergeýshi Shalqarǵa jas polısıa qyzmetkeri kómek suraıdy. Qalada manák jarıalandy, onyń qoljazbasy 1990 jyldary ustaǵan serıalyq óltirýshige uqsas. Qanisher taksı júrgizýshileri, kannıbaldar, zorlaýshylar, buzaqylar — polısıa qyzmetkeri Shalqar kóp nárseni kórdi, seriktesinen aıyryldy. Aıtpaqshy, barlyq manáktar naqty prototıpterden alynady, bireý dál, al bireý birden birneshe qasıetterdi biriktiredi. Youtube platformasynda serıal 20 mıllıon kórirmenderdi jınady, olardan Reseı, Ýkraına, Germanıa, Ózbekstan, AQSH, Qyrǵyzstan, Túrkıa azamattary kórdi. IMDb platformasy osy serıalǵa 7.7/10 bal qoıǵan. Osy serıal arqyly ózge elderde Qazaqstan detektıv serıaldaryn túsirýge potensıalyna sendi. Kelesi serıal — “Sheker”. Jastardyń krımınaldy qozǵalystardy qamtıdy. Osy serıal ásirese Qyrǵyzstan, Reseıde jáne AQSH-ta tanymal boldy. IMDb osy serıalǵa 8.4/10 bal qoıǵan. “Igrok” serıaly. Onyń keıipkeri Danıar qarjylyq qıyndyqtarǵa tap bolady. Ol problemalardy sheshýge erekshe jaqyndady: stavkalar arqyly. Biraq birte-birte stavkalar álemi ony keshiktiredi jáne toqtaý ońaı bolmaıdy. Serıal avtorlary qumar oıyndarǵa táýeldilik taqyrybyn zerttep, keremet saýndtrek alyp, jarqyn joba jasady. «Igrok» halyqaralyq London International Short Film Festival (LISFF) qysqa tizimine engen alǵashqy Qazaqstandyq veb-joba boldy. IMDb osy serıalǵa 7.9 bald qoıdy. Serıal TMD keńistiginde, Túrkıa, AQSH jáne Eýropada tanymal boldy. Qazaqstan kınoındýstrıasynda óte zor potensıalynyń bolýy sózsiz, alaıda krımınal janryndaǵy medıa bizdiń eldi teris jaqtan kórsetýi múmkin. Eldiń mádenıetin tanytý maqsatynda mádenıetpen, tarıhpen, halyqpen, salt-dástúrlermen baılanysty fılmder men serıaldardy túsirý jón. Mysaly, Ońtústik Koreıada túsirilgen “Chýmon” nemese “Jýmong” serıaly búkil álemde tanymal, IMDb boıynsha 8.1/10 reıtıń jınap aldy. Túrkıanyń Sultan Sýleıman Kanýnı jaıly “Muhteşem Yüzyıl” nemese “Tamasha ǵasyr” serıaly keń tanymal, Túrkıanyń tarıhyn men mádenıetin búkil álemge tanytty. IMDb boıynsha 8,6/10 reıtıń jınady.

Qazaqstannyń mýzykasy qazir qarqyndy damyp keledi. Eldiń óz mýzykalyq mektepteri bar, olar oqýshylarǵa óz shyǵarmalaryn durys oryndaýǵa úıretedi. Óz elinen tys jerlerde de tanymal bolyp kele jatqan Qazaqstannyń tanymal oryndaýshylary bar. Jalpy, bul kóptegen adamdarǵa unaıtyn mýzykanyń tutas baǵyty. Klasıkalyq shyǵarmalar. Bul qazaq mýzykasynyń keń baǵyty. Birinshiden, bul halyq ánderi men tarıhı mýzyka. Ádette, bul baǵyt eposqa kóbirek qatysty jáne vargan, adyrna, dombyra jáne t.b. sıaqty qazaq mýzykalyq aspaptarynda oryndalady. Biraq klasıkalyq mýzyka bárine unaı bermeıdi, bireý ony eskirgen jáne tym qarapaıym dep sanaýy múmkin. Ózge elderde Qazaqstannyń “Adaı kúıi”, “Balhadısha”, “Balapan Qaz”, Abaıdyń “Kózimniń Qarasy” jáne t.b. óleńder tanymal. Tipti sheteldikter osy óleńderge Youtube platformasynda remix jasaýda. Mysaly “Samuel Farina” kanalynda “Balapan Qaz” óleńine remix jasap, vıdeo 100 myń shetel kórermenderdi jınady.

Qazaqstan — búkil álemge óziniń tabıǵı baılyǵymen, ǵylym men tehnologıanyń qarqyndy damýymen, sondaı-aq Ortalyq Azıadaǵy álemdik tártipke eleýli úlesimen tanymal ǵajaıyp jáne biregeı el. Alaıda, bul ǵana emes: ádemilikti baǵalaýshylar qazaqtyń ánderi, konsertteri, kınofestıvalderi, sondaı-aq halyq talanttary men sheberleriniń barlyq kórmeleri eldiń áleýeti men dámin tolyq ashatynyn jaqsy biledi jáne álemniń túkpir-túkpirinen kelgen adamdardyń Qazaqstanǵa degen kózqarasy joǵary bolady. Mýzyka jáne shyǵarmashylyq salasyndaǵy kóptegen synshylar Aıman Musahadjaevany Qazaqstannyń alǵashqy skrıpkasy dep ataıdy, ol óz Otanynda ǵana emes, Pragada da, álemniń basqa da kóptegen buryshtarynda tolyq zaldardy jınaıdy. Berlın fılarmonıasynyń sahnasynda Muqan Tólebaevtyń sheber oryndaýymen tanymal Marat Bısenǵalıevti qazaq halqynyń taǵy bir áıgili uly dep ataýǵa bolady. Al Bolgarıada Opera oryndaýshysy Maıra Muhamedqyzy tanymal. Álemdik mýzykada tanylǵan qaıratkerlerdiń edáýir bóligi qazaq mýzykasynyń álemdik mádenıettegi úlken rólin tanıdy. Kompozıtor jáne dırıjer bolyp tabylatyn Bolgarıadan kelgen Dımıtr Hrıstof baǵasyn ındıkatıvti dep ataýǵa bolady. Bul qaıratker qazaq mýzykasyn estigennen keıin onyń dybysyna, ózindik ereksheligine jáne ulttyq mýzykalyq aspaptaryna tánti bolǵanyn moıyndady. Qazaqstan Mýzykasy klasıkterdiń shyǵarmalarynan jáne dombyra men qobyz sıaqty ulttyq aspaptardyń dybystarynan áldeqaıda kóp. Qazirgi zamanǵy ártisterdiń sanynyń Qazaqstannan tys jerlerge gastróldik saparǵa shyǵýyna baılanysty elimizdiń qazirgi zamanǵy shyǵarmashylyǵy týraly búkil álem biledi. Mýzyka synshylary ulttyq skrıpka fortepıano mektepteriniń joǵary deńgeıin erekshe atap ótedi. Qazaq oryndaýshylary tyńdaýshylardyń súıispenshiligin, olardyń shyǵarmashylyǵy men kásibıligin mýzykanttar arasynda da baǵalap qana qoımaıdy. Munyń jarqyn mysaly-júzden astam shyǵarma jazǵan Rahat-bı Ábdisaǵın. Rahat bı mýzyka jazyp qana qoımaı, jeke konsertterimen de aınalysady, sonymen qatar álemniń jetekshi oqý oryndaryna dáristeri bar oqytýshylar retinde shaqyrady. Mysaly, bul Oryndaýshy Italıanyń oqý oryndaryna sheberlik sabaqtaryn ótkizýge shaqyrylady. Sonymen qatar, Qazaqstandyq mýzykanttardyń biri — Arys Arenov elektrondy mýzyka jazyp keledi. Arys alǵash ret 2012 jyly Tokyo’s Red Bull Music Academy festıvaliniń irikteý týryna jazbalar jiberip, baqyt synap kórýdi uıǵardy, onda jas oryndaýshy kóptegen basqa úmitkerlerdiń arasynan tańdaldy. Osylaısha, 7 jylda alǵash ret Qazaqstan osy Halyqaralyq festıválde tanystyryldy. Arystyń marapattary munymen aıaqtalǵan joq — 2016 jyldyń qańtarynda tanymal amerıkandyq CNN telearnasy Arenovty qazirgi Jibek joly elderiniń eń kórnekti ókilderi bolyp tabylatyn bes mýzykantqa qosty. Qazaqstandyq talant Ǵalymjan Moldanazar 10-synyptan bastap án jazýǵa áýestene bastady, bul ony Almatydaǵy Júrgenov atyndaǵy Ulttyq Óner akademıasyna shyǵarmashylyq mamandyqqa túsýge ıtermeledi. Sol jerde ol sýretshi Aısamen tanysyp, stýdıasynda birneshe trek jazdy, sodan keıin ony Orda brothers iri óndiristik ortalyǵy kórdi. Ony alǵash ret jergilikti jurtshylyq 2011 jyldyń mamyrynda «Hıt TV» mýzykalyq sımpozıýmynda kórdi, al Nú-Iorktegi Highline Ballroom-da amerıkandyq break of Reality rok-vıolonchelıster tobymen birge óner kórsetkennen keıin shetelde tanymal boldy. Jah Khalib nemese Baqtıar Mamedov-talantty avtor jáne oryndaýshy, ol qazaqstandyq hıp-hoptyń úzdik bıtmeıkerleri men prodúserleriniń biri bolyp sanalady. Baqtıar Mamedov TMD elderinen tys jerlerde, ásirese óziniń mýzykalyq shyǵystyq janryna baılanysty Shyǵys, Arab elderinde, Kavkazda tanymal. Dinmuhammed Qudaıbergen-qazaq ánshisi, kompozıtor jáne mýltıınstrýmentalıst. Qazaqstan Halyq ártisi bolyp 2023 jyly marapattaldy. Dımash Qudaıbergen 2017 jyldyń 21 qańtary men 22 sáýiri aralyǵynda apta saıyn kórsetiletin Hýnan telearnasynyń (Hunan TV) Singer 2017 hıt televızıalyq shoýyna qatysý arqyly Qytaıda tanymal boldy. Tanymal ánshilermen jarysta ol fınalǵa ekinshi orynmen jetti. 2017 jyly Dımash birneshe mýzykalyq marapattarǵa ıe boldy, sonyń ishinde Qytaıdaǵy 24-shi Qytaı mýzykalyq syılyǵynda «úzdik azıalyq ánshi» (qytaılyq «Gremmı» balamasy) jáne Tencent MTV Asia mýzykalyq galasynda «eń tanymal sheteldik ánshi». Dımash 7 oktavany, 8 jarty tondy qamtıtyn keń vokaldy dıapazonymen tanymal. Akademıalyq operalyq án janrynda oqýdan ótkennen keıin «Astana Opera» memlekettik opera jáne balet teatryna jumysqa shaqyrylǵanyna qaramastan, Dımash klasıkalyq elementterdi, sondaı-aq dástúrli qazaq mýzykasy men pop-mýzykasyn paıdalana otyryp, zamanaýı mýzykadaǵy mansabyn damytýǵa sheshim qabyldady. 2017 jyly Qasym-Jomart Toqaev qazaqstandyq ánshi jáne mýzykant Dımash Qudaıbergenniń shyǵarmashylyǵyn Qazaqstannyń «jumsaq kúshi» dep atady.

Kelesi bir resýrs — Qazaqstannyń geografıalyq orny. Qazaqstannyń «jumsaq kúshi» onyń Eýrazıanyń ortasynda ornalasýy jatyr. Qazaqstan — Uly Jibek jolynyń kóp bóligi ornalasqan Shyǵys pen Batystyń toǵysqan jeri, ol osy uly mádenıetterdiń birigýi bolyp tabylady. Osy jaǵdaı Qazaqstannyń ekonomıkalyq jaǵdaıyna da kóp áser etýde. Búgin Qasym-Jomart Toqaev Qytaı elimen tereń ekonomıkalyq baılanysty ornatyp, Qytaı men Qazaqstan “Bir beldeý, bir jol” degen baǵdarlamany ázirleýde.

Táýelsizdik jyldaryndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynyń jetistikteri derbes memlekettiń jedel qalyptasýynyń biregeı modeli retinde keńinen tanyldy. Bul jetistikter burynǵy QR Prezıdenti — Nursultan Nazarbaevtyń tulǵasymen tikeleı baılanysty. N. Á. Nazarbaev fenomeni de Qazaqstannyń «jumsaq kúshiniń» resýrsy bolyp tabylady, bul onyń túbegeıli reformalardy júzege asyrýdaǵy sińirgen eńbegine, respýblıkadaǵy saıası ahýaldyń erekshelikterine, halyqtyń psıhıkalyq jáne psıhologıalyq erekshelikterine jáne «Qazaqstan» ulttyq brendin ilgeriletýge baılanysty. Búgińgi kúni Qazastan Respýblıkanyń prezıdenti Qasym-Jomart Tokaev Qazaqstandy jan-jaqty tanytyp jatyr. Qazaqstanmen Eýropa, Azıa, Amerıka elderi tereń baılanystardy ornatýda. Ásirese Qasym-Jomart Toqaev Qytaıda tanymal bolyp keledi.

Kópulttylyq pen dinı saıasat — Qazaqstannyń mynadaı strategıalyq resýrstary men artyqshylyqtary. Qazaqstanda 130-den astam etnos pen 17 konfesıa ókilderiniń ómir súrýine qolaıly jaǵdaılar jasalǵan, gazetter men jýrnaldar 15 tilde shyǵarylady, al teatr qoıylymdaryn kórýge 7 tilde bolady. Qazaqstannyń ár oblysynda shaǵyn Assambleıalar jumys isteıdi. Qazaqstan Halyq Assambleıasynyń qyzmeti toleranttylyqty, konfesıaaralyq jáne mádenıetaralyq kelisimdi qamtamasyz etýge baǵyttalǵan biregeı ınstıtýt bolyp tabylady.

Kelesi bir resýrs — bilim berý júıesi. 2021 jylǵy bilim berý úshin úzdik elder reıtıńinde Qazaqstan 78-den 71-shi oryndy ıelendi. Qazaqstannyń 16 ýnıversıteti álemdegi eń myqty joǵary oqý oryndarynyń tizimine endi. QS World University Rankings reıtıńinde barlyǵy 1421 JOO esepke alyndy. Alǵashqy ondyqqa AQSH, Ulybrıtanıa jáne Shveısarıanyń joǵary oqý oryndary kirdi. Bizdiń eń jaqsy nátıjemiz — 150-shi oryn, ony Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ ıelendi. Top-500 long-tizimine QR-nyń bes iri ulttyq joǵary oqý oryndary ǵana tústi, pozısıalardy Almaty, Qaraǵandy, Pavlodar jáne Túrkistannyń myqty óńirlik ýnıversıtetteri áldeqaıda tómen Qazaqstanda joǵary oqý oryndar arzan bolǵandyqtan kóptegen sheteldikter bizdiń elde bilim alýda. Sheteldik stýdentter Qazaqstandaǵy zamanaýı bilim berý júıesiniń ajyramas bóligi bolyp tabylady. Olar óz elderindegi qazaq tili men qazaq mádenıeti dástúrleriniń jetekshileri bolyp tabylady. Bizde 13 eliniń stýdentteri oqıdy: Armenıa, Aýǵanstan, Germanıa, Grýzıa, Qytaı, Qyrǵyzstan, Mońǵolıa, Reseı, Tájikstan, Túrikmenstan, Túrkıa, Ózbekstan jáne Ýkraına. Mysaly Almaty joǵary oqý oryndarynda basqa elderden kelgen stýdentterdiń 38% oqıdy. Sheteldik stýdentter qazaqstandyq bilim ala bastady. Qazir otandyq joǵary oqý oryndarynda 30 myńǵa jýyq sheteldik oqıdy. Mundaı statısıka Qazaqstannyń joǵary oqý oryndary qaýymdastyǵynda bólisti. Sheteldikter atap ótkendeı, olar bizdiń mádenıetimizben tanysýǵa qyzyǵýshylyq tanytyp qana qoımaıdy, Bizde qoljetimdi jáne sapaly bilim, oqytýǵa qolaıly baǵa bar.

Osylaısha, jergilikti ýnıversıtetter sheteldikter úshin tartymdy bola bastady. Stýdentter beıimdelýden ótedi, olardy ýnıversıtet qyzmetkerleri qadaǵalaıdy. Sonymen qatar, qazaqstandyq joo-lar jyldan jylǵa halyqaralyq bilim berý keńistiginde óz pozısıalaryn nyǵaıtýda.

Qorytyndy

Qazaqstan qazirgi zamanǵy memleket retinde halyqaralyq qatynastar salasyndaǵy álemdik úrdisterdi damytýdyń jalpy baǵytynda qozǵalady, osylaısha álemdik qoǵamdastyq biregeı dep tanıtyn jınaqtalǵan tájirıbeni damytýǵa jáne jetildirýge májbúr bolady. Memlekettik táýelsizdiktiń barlyq jyldarynda Qazaqstan ózin tolyqqandy memleket retinde tanytty. Memlekettik ulttyq egemendikti odan ári tolyqqandy damytý úshin osy prosestiń jalpy zańdylyqtaryn bilý, sosıologıalyq jáne saıası ǵylymdardyń sońǵy jetistikteri deńgeıinde bolý jáne eń aldymen halyqaralyq qatynastardyń zamanaýı teorıalary men praktıkasyn bilý qajet. Osy problemalardy taldaý men tanystyrýda osy salada pánaralyq zertteýlermen aınalysatyn qazaqstandyq ǵalymdardyń basty mindeti tur.

Paıdalanǵan ádebıetter tizimi

1) Rusakova O. F. Koncept «myagkoj» sily  (Soft power) v sovremennoj politicheskoj filosofii  // Nauchnyj ezhegodnik Instituta filosofii i prava Ural’skogo otdeleniya Rossijskoj akademii nauk. 2010. Vyp. 10. S. 173— 192.
2) Naýmov A. O. «Mágkaıa sıla» ı «ýmnaıa sıla». Vneshnepolıtıcheskıı opyt SSHA // Strategıa Rossıı. № 2. 2016. S.65-76.
3) Rýstamova L. R., Bahrıev B. H. Osobennostı pýblıchnoı dıplomatıı Evropeıskogo soıýza v Sentralnoı Azıı // Polıtıa. — 2020. — № 3(98). — S. 165—180.
4) Leonova O. «Mágkaıa sıla»: ınstrýmenty ı koefısıenty vlıanıa // Obozrevatel — Observer. 2014. № 3 (301). S. 18— 28.
5) Býlekbaev S. B. Túrkskıı vklad v mırovýıý kúltýrý ı sıvılızasıý. — Almaty, 2016. — 318 s
6) Abıkeeva G. Nasıonalnoe stroıtelstvo v Kazahstane ı drýgıh stranah Sentralnoı Azıı, ı kak etot proses otrajaetsá v kıno. Almaty: Ǵylym, 2006. 308 s.
7) Kazahskaıa estrada // Kazahstan. Nasıonalnaıa ensıklopedıa. — Almaty: Qazaq ensıklopedıasy, 2005. — T. III.
8) Zavgorodnáá, V. V. Sovremennaıa mýzyka Kazahstana: «Parýs nadejdy» V. Zavgorodnego / V. V. Zavgorodnáá. — Tekst : neposredstvennyı // Molodoı ýchenyı. — 2023. — № 40 (487). — S. 139.
9) ZaharnaR. S., Hubbert J., Hartig F.ConfuciusInstitutes and The Globalization of China’s Soft Power // September 2014. Figueroa Press Los Angeles. p. 27.
10) K.Ý. Bıekenov, E.O. Nogaıbaev K probleme sosıalnoı adaptasıı ınostrannyh stýdentov k ýslovıam kazahstanskıh výzov. — Almaty: Kazahskıı nasıonalnyı ýnıversıtet ımenı al-Farabı, 2012. — 6 c.
11) Ibraeva J.B., Semenova Iý.M., Aldyngýrov D.K., Mysaev A.O., Daýletárova M.A., Sergazına G.M., Orazalına A.S. ÝDOVLETVORENNOSTINOSTRANNYH STÝDENTOV SOSIOKÝLTÝRNYM SOPROVOJDENIEM MEDISINSKOGO ÝNIVERSITETA RESPÝBLIKI KAZAHSTAN. — Semeı: Gosýdarstvennyı medısınskıı ýnıversıtet, 2016. 39-43 c.

---