InfoHub Logo

1986 jyldan 1991 jylǵa deıingi kezeń Qazaqstan tarıhyndaǵy saıası jáne mádenı aspektilerdegi eleýli ózgerister kezeńi boldy. Keńes Odaǵyndaǵy qaıta qurýmen ilesken Jeltoqsan oqıǵasy osy Ortalyq Azıa respýblıkasynyń tarıhyndaǵy betburysty kezeń boldy. Bul kezeńde tek saıası ózgerister ǵana emes, til saıasatynda, ásirese, qazaq tiliniń mártebesine baılanysty eleýli ózgerister boldy.

Sol kezdegi oqıǵalar elimizdiń táýelsizdik jolyn aıqyndap qana qoımaı, tildik ózgerister prızmasy arqyly ulttyq bolmystyń qalyptasýyna da kúshti áser etti. Qazaqstandaǵy til saıasaty men mádenı qarym-qatynasqa jańa qyrlaryn engizgen qazaq tilin memlekettik rámiz retinde taný máselesi basty nazarda boldy. Bul maqalada elimizdiń ulttyq damýy men qazaq halqynyń tildik bolmysynyń qalyptasýyndaǵy mańyzyn anyqtaı otyryp, osy kezeńniń túıindi sátterine tereńirek toqtalamyz.

1980 jyldardyń aıaǵynda Keńes Odaǵy eleýli qoǵamdyq-saıası ózgerister kezeńine tap boldy, bul ózgeristerdiń jańǵyryǵy respýblıkalarda, onyń ishinde Qazaqstanda da sezildi. 1986 jyly Mıhaıl Gorbachevtiń basshylyǵymen qaıta qurý saıasatynyń ornyǵýy jaǵdaıynda Qazaqstan ulttyq máselelerdiń shıelenisip, halyqtyń úlken avtonomıaǵa umtylýynyń dáleli bolǵan Jeltoqsan oqıǵasy – jappaı narazylyqtarmen betpe-bet keldi.

Bul saıası silkinister men qaıtymsyz ózgerister kezeńi túrli salalarda, sonyń ishinde til saıasatynda strategıalyq sheshimder qabyldaýǵa negiz boldy. Qazaqstan bıligi ulttyq biregeılikti nyǵaıtý úshin mádenı-tildik aspektilerdiń mańyzdylyǵyn túsine otyryp, qazaq tiliniń qoǵam men memlekettegi mártebesin nyǵaıtýǵa basa nazar aýdara otyryp, til saıasatyn reformalaýǵa kiristi.

Osy kezeńde qabyldanǵan kóptegen sheshimderdiń ishinde 1989 jyly Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń qazaq tilin memlekettik rámiz retinde taný týraly qaýlysy erekshe nazar aýdarýǵa turarlyq. Bul sheshim jaı ǵana formaldy áreket emes, jahandyq ózgerister dáýirinde qazaq halqynyń mádenı-tildik bolmysyn saqtaýǵa degen umtylysyn aıshyqtaıtyn tarıhı qadam boldy.

Qazaq tiline memlekettik rámiz mártebesiniń berilýi tereń rámizdik jáne praktıkalyq mánge ıe boldy. Bul onyń qoǵamnyń kúndelikti ómirindegi rólin ǵana emes, sonymen birge ulttyq birlik úshin mańyzdylyǵyn moıyndaý boldy. Memlekettik rámizge aınalǵan qazaq tili ult bolmysynyń qalyptasýynyń dál ortasynan óz ornyn aldy.

Bul qadam táýelsizdik qozǵalysynyń kúsheıýi men ýaqyt synyna jaýap boldy. Qazaq tili ulttyq jańǵyrý jolynyń quramdas bóligine aınalyp, oǵan memlekettik mártebe berý egemendikke umtylýdy bildirdi, ıaǵnı Qazaqstan óziniń biregeıligin moıyndap qana qoımaı, onyń bolashaq traektorıasyn derbes aıqyndaýǵa daıyn ekenin bildiredi.

Bul tarıhı qadam da til saıasaty men bilim salasyndaǵy keń aýqymdy ózgeristerdiń uıytqysy boldy. Bılik qazaq tiliniń damýyna qoldaý kórsete otyryp, elimizdiń árbir azamatynyń óz ana tilinde erkin sóılesip, qoǵam ómirine tolyq aralasýyn qamtamasyz etýge umtyldy.

Osylaısha, qazaq tilin memlekettik rámiz retinde taný týraly sheshim qaıta qurýdyń tarıhı jaǵdaıyna saı kelip qana qoımaı, ulttyq ózin-ózi bıleýge, mádenı avtonomıaǵa umtylýdyń bir bóligine aınaldy. Bul qadam keıingi jyldary da óz áserin jalǵastyryp, Qazaqstannyń qazirgi tildik jáne mádenı landshaftynyń qalyptasýyna negiz boldy.

1989 jyly qazaq tiline memlekettik rámiz mártebesin berý týraly sheshim qoǵamǵa aıtarlyqtaı áser etip, túrli pikirler týǵyzdy.

Bir jaǵynan, bul sheshim ulttyq biregeılikti nyǵaıtý jáne mádenı murany saqtaýdy jaqtaýshylar arasynda yntamen qarsy alyndy. Ol memlekettik egemendiktiń nyshany bolyp, qazaq halqynyń óz taǵdyryn ózi sheshýge umtylysyn atap kórsetti. Tilge memlekettik rámiz mártebesiniń berilýi qazaq mádenıetin, ádebıeti men tarıhyn saqtap, damytý jolyndaǵy mańyzdy qadam retinde qabyldandy.

Ekinshi jaǵynan, orystildi halyq jańa jaǵdaıda ózderiniń tildik mártebesine qatysty belgili bir alańdaýshylyq bildirdi. Orys tilin memlekettik rámiz mártebesinen alyp tastaý orys tilin ózderiniń mádenı jáne tildik bolmysynyń quramdas bóligi dep sanaıtyndar arasynda tolqý týdyrdy. Bul reaksıalar ulttyq biregeılikti nyǵaıtý men mádenı ártúrlilikti saqtaý arasyndaǵy tepe-teńdikti tabýdyń qıyndyǵyn kórsetti.

Tutastaı alǵanda, qazaq tiliniń mártebesi týraly sheshim ulttyq mádenıettiń basymdyqtaryn aıqyndap, sonymen birge mádenıetaralyq túsinistik salasyndaǵy mindetter qoıa otyryp, Qazaqstannyń til saıasatynda jańa serpin týǵyzdy. Bul kezeń el tarıhynda mańyzdy boldy jáne onyń nátıjeleri Qazaqstannyń qazirgi kezdegi tildik ortasy men mádenı landshaftyn qalyptastyrýdy jalǵastyrýda.

Qazaqstannyń táýelsizdikke kóshý kezeńindegi til saıasaty qazaq tiliniń memlekettik til retinde qaıta jańǵyrýy men damýyna baǵyttaldy. Buǵan táýelsizdik qozǵalysynyń kúsheıýi, qazaq halqynyń ulttyq sanasynyń kúsheıýi jáne Qazaqstannyń egemendigin nyǵaıtý qajettiligi sıaqty birneshe faktorlar áser etti.

Qazaq tiliniń memlekettik til bolyp qabyldanýy

Bul baǵyttaǵy mańyzdy qadam 1989 jyly «Memlekettik til týraly» zańnyń qabyldanýy boldy. Bul zań qazaq tilin Qazaqstannyń jalǵyz memlekettik tili etti. Bul sheshim qazaq halqynyń quptaýyna ıe bolǵanymen, eldegi orystildi turǵyndardyń túrli reaksıasyn týdyrdy.

 

Bilim berý reformalary

Qazaqstan úkimeti bilim berý salasynda qazaq tilin damytýǵa úlken kóńil bóldi. 1992 jyly elimizdegi barlyq mektepterde qazaq tili oqý tili bolyp engizildi. Bul qazaq halqynyń saýattylyǵynyń aıtarlyqtaı ósýine ákeldi.

 

BAQ damýy

Táýelsizdikke kóshý kezeńinde Qazaqstanda jańa qazaqtildi BAQ quryldy. Bul qazaq tiliniń tanymal bolýyna, ómirdiń ár salasynda qoldanys aıasynyń keńeıýine yqpal etti.

 

Til saıasatynyń máseleleri

Eleýli tabystarǵa qaramastan, til saıasaty táýelsizdikke kóshý kezinde birqatar máselelerge tap boldy. Orys tiliniń yqpalynyń kúsheıýi jaǵdaıynda qazaq tiliniń saqtalýy basty máselelerdiń biri bolyp tabylady. Qazaqstanda orystildi halyq kóp, al orys tili ómirdiń ártúrli salalarynda keńinen qoldanylatyn til bolyp qala beredi.

Taǵy bir másele – qazaq tiline memleket tarapynan qoldaý kórsetilmeýi. Qazaq tili memlekettik til bolǵanymen, Qazaqstan úkimeti oǵan únemi tıisti kóńil bóle bermeıdi. Sonyń saldarynan qazaq tiline memlekettik qoldaýdyń tıimdirek bolýy qajet.

 

Til saıasatynyń keleshegi

Qazaqstanda til saıasaty odan ári damyp keledi. Qazaqstan Úkimeti qazaq tiliniń memlekettik til retinde damýyna zor kóńil bólýde. Qazirgi ýaqytta elimizdegi til saıasaty aldynda turǵan mindetterdi sheshýge múmkindik beretin jańa til saıasaty ázirlenýde.

 

Jańa til saıasatynyń negizgi baǵyttary:

Qazaq halqynyń saýattylyq deńgeıin odan ári arttyrý.

Qazaq tiliniń ómirdiń ár salasynda qoldanylý aıasyn keńeıtý.

Orys tiliniń yqpalynyń kúsheıýi jaǵdaıynda qazaq tiliniń saqtalýy.

Jańa til saıasatyn júzege asyrý qazaq tiliniń Qazaqstannyń memlekettik tili retinde odan ári damýyna yqpal etedi.

 

1993 jylǵy naýryzda Túrkıa syrtqy ister mınıstrliginiń bastamasymen Ankara qalasynda egemendikke qol jetkizgen Ázerbaıjan, Ózbekstan, Túrikmenstan, Qyrǵyzstan jáne Qazaqstannan arnaıy shaqyrylǵan ǵalymdardyń bas qosýynda túrki halyqtarynyń tildik erekshelikterine sáıkes, latyn tańbalaryna kóshý máselesimen úndesti. Túrki halyqtaryna ortaq álipbı jasaý túrki tildes ulttarmen rýhanı tutasý arqyly kúsh biriktirip, álemdik saıasatta upaıyn jibermeý basty maqsat retinde aıqyndaldy. Túrki halyqtaryna ortaq 34 áripti, «Ár ult óziniń tildik erekshelikterine oraı qajetinshe ózgerte alady» degen kelisimge negizdelgen 27 áripten turatyn álipbı bar jobasyna ulasty. Bul másele Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Qazaq tili álipbıin kırıllısadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly» Jarlyǵymen naqtylanyp, qazaq tili álipbıiniń 2025 jylǵa deıin latyn grafıkasyna kezeń-kezeńimen kóshýin qamtamasyz etý maqsaty aıqyndaldy. Osy maqsatta elimizde grafıka aýystyrý, jazý reformasy Ózbekstan, Ázirbaıjan syndy baýyrlas túrki elderdiń oń tájirıbesin alý, tildiń muqtajyn, halyqtyń qalaýyn, qazaq tiliniń ulttyq til retindegi, sondaı-aq adamzat mádenıetindegi erekshe fenomen retindegi saqtalýy men bolashaqtaǵy damýyna múmkindik týǵyzý arqyly kezeń-kezeńimen  júrgizilip keledi. Grafıkalyq júıe lıngvısıkalyq, tehnologıalyq, áleýmettik jáne basqa da sıpatty dáleldemelermen saralanýda. Túrki dúnıesine ortaqtanyp kele jatqan latyn grafıkasy negizindegi jańa jazý arqyly baýyrlas eldermen mádenı qatynastar jańa serpinmen damıdy degen senimdemiz.

Sońǵy onjyldyqtarda Qazaqstan kırıllısadan latynǵa kóshýmen baılanysty til saıasatyndaǵy ózgeristerdiń jańa tolqynynyń kýási boldy. Bul qadam el táýelsizdigin nyǵaıtyp, álemdik qaýymdastyqqa ıntegrasıalanýynyń mańyzdy kezeńi retinde qarastyrylady.

Latyn álipbıine kóshý týraly sheshimdi 2018 jyldyń basynda Nursultan Nazarbaev málimdegen bolatyn. Bul bastama qazaq tiliniń halyqaralyq oqylymyn modernızasıalaý jáne arttyrý strategıasynyń bir bóligi retinde usynyldy.

Latyn álipbıine kóshýdiń basty maqsattarynyń biri álemdik qaýymdastyqpen ózara is-qımyldy jeńildetý jáne ekonomıkalyq, mádenı jáne bilim berý baılanystaryn nyǵaıtý boldy. Álemde keńinen qoldanylatyn latyn álipbıi qazaq tiliniń jahandyq aqparattyq keńistikke enýine qolaıly jaǵdaı týǵyzýda.

Latyn álipbıine kóshý qoǵamda túrli reaksıa týdyrdy. Keıbireýler bul qadamnan zamanaýılyq pen jahandyq trendterge ashyqtyqty kórip, ony qoldaıdy. Basqalary beıimdelý kezeńinde dástúrler men qıyndyqtardy joǵaltý múmkindigi týraly alańdaýshylyq bildiredi.

Qazaqstannyń til saıasatynda latyn álipbıine kóshý el damýynyń mańyzdy kezeńi bolyp tabylady. Bul qadam Qazaqstannyń jahandyq kontekstegi lıngvısıkalyq ustanymyn nyǵaıtýǵa jáne álemdik qaýymdastyqpen neǵurlym tıimdi ózara árekettesýdi qamtamasyz etýge múmkindik beredi. Degenmen, ol mádenı dástúrlerdi qurmetteýge jáne bar tildik ártúrlilikpen úılesimdi úılesýge muqıat nazar aýdarýdy talap etedi.

Qoryta kele, 1991 jyly bastalǵan Qazaqstannyń táýelsizdikke kóshý kezeńi elimizdiń til saıasatyna aıtarlyqtaı áser etti. Osy kezeńde qabyldanǵan sheshimder etnıkalyq kópultty qoǵamda ulttyq biregeılikti qalyptastyrýdyń jáne tildik ártúrlilikti nyǵaıtýdyń negizgi faktorlaryna aınaldy.

1989 jyly qazaq tiliniń memlekettik rámiz retinde qabyldanýy táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń qalyptasýynyń mańyzdy kezeńi bolyp tabylady. Bul sheshim qazaq halqynyń óziniń mádenı jáne tildik bolmysyn saqtaýǵa degen umtylysyn atap kórsetip qana qoımaı, til saıasatyn damytýdaǵy keıingi qadamdarǵa negiz boldy.

Qazaq tiliniń pozısıasyn nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan bilim berý júıesindegi ózgerister, sondaı-aq táýelsizdikke kóshý kezeńindegi qostildilik sharalary ártúrli tilderge qurmet kórsetýdiń mańyzdy aspektisine aınalǵan teńgerimdi jáne úılesimdi qoǵam qurýǵa yqpal etti. ulttyq saıasat.

Sońǵy jyldary kırıllısadan latynǵa kóshý týraly sheshim Qazaqstandaǵy lıngvısıkalyq evolúsıanyń jańa kezeńi boldy. Qazaq tiliniń halyqaralyq oqylymyn arttyrýǵa baǵyttalǵan bul qadam eldiń ashyqtyq pen zamanaýılyqqa umtylysyn kórsetedi, sonymen qatar qoǵamda túrli pikirtalas týdyrýda.

Jalpy, Qazaqstannyń táýelsizdikke kóshý kezeńindegi til saıasaty mádenı murany saqtaý men álemdik qaýymdastyqtyń jańa syn-qaterlerine ashyqtyq arasyndaǵy teńgerimdi kórsetedi. Bul qadamdar eldegi ártúrli tilder men mádenıetterdiń teń ómir súrýin qamtamasyz ete otyryp, ulttyq biregeılikti nyǵaıtýǵa kómektesedi.

---