InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq UÝ

t.ǵ.q., profesor G.B. Qozǵambaeva

1-kýrs magıstranty B.Q. Pernebaı

Qazaqstan tarıhynyń qaıǵyly kezeńderiniń biri burynǵy Keńes Odaǵynyń barlyq óńirlerinen onyń aýmaǵyna halyqtardy kúshtep jer aýdarý bolyp tabylady. Qazaqstandyq tarıhshylardyń málimeti boıynsha ujymdastyrý kezeńinde Qazaqstanǵa Reseıdiń ortalyq oblystarynan 190 myńǵa jýyq adam jiberilgen. Onyń ishinde 1931 jyldyń mamyr aıynda asharshylyq kezinde Kókshetaý, Aqmola, Qaraǵandy, Pavlodar oblystaryna 150 myń adam ornalastyrylǵan. Keıbir derekter boıynsha 1937 jylǵa qaraı Qazaqstanǵa jiberilgender sany 360 myń adamdy quraǵan. Qazaqstan deportasıalanǵan ulttar úshin baspana boldy. Oblystar boıynsha qonystanǵan eńbekshi qonys aýdarýshylar arnaıy qurylǵan sovhozdarda ǵana emes, túrli ónerkásiptik kásiporyndarda da jumys istedi. Sonymen, Qaraǵandy oblystyq atqarý komıtetiniń qujattarynda 1931 jyldary qonys aýdarýshylar jumys istegen 70-ten astam kásiporyndar, mekemeler men uıymdar, 2050 sharýa qojalyqtarynyń tizimi kórsetilgen. Jumysshylar men olardyń otbasylary kıiz úılerde, ýaqytsha bólmelerde, tipti ashyq aspan astyndaǵy úı-jaılarda turdy. Alǵashqy ýkraındyq qonystanýshylar Qazaqstan aýmaǵynda XIX ǵasyrda Ortalyq Reseı men Ýkraınadan halyqtyń bir bóligin áketýge jáne Qazaqstandaǵy sharýa qojalyqtaryn qonystandyrýǵa baǵyttalǵan patshalyq Reseıdiń qonys aýdarý saıasatynyń nátıjesinde paıda boldy. HH ǵasyrdyń 30-shy jyldarynyń basynda ýkraındyqtardyń sany quqyǵynan aıyrylǵan jáne Qazaqstanǵa jiberilgen kýlaktar otbasylarynyń esebinen tolyqtyryldy. Soǵystan keıingi jyldary Batys Ýkraınadan 100 311 Oýnovtyqtar jer aýdaryldy. Al 1949-1953 jyldary ýkraındyqtardyń qonys aýdarýshylar tizimi Karlagtan jáne basqa lagerlerden bosatylyp, arnaıy komendatýralarda esepke alyndy. 1937 jyly memlekettik shekaranyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý syltaýymen Ortalyq Azıa men Qazaqstanda Qıyr Shyǵystan koreıler shyǵaryla bastady. 20 myńnan asa koreı otbasy Qazaqstanda qonystandy. Qýǵyn-súrgin men poláktardyń tolqyny ótken joq. 1930 jyldardyń aıaǵynda dúnıejúzilik soǵys qaýpine baılanysty olardyń senimsizdigine baılanysty shetelde týystary bar polák otbasylary Qazaqstan aýmaǵyna kúshtep qonys aýdarýǵa ushyrady. 1942 jyly maýsym aıynda Krasnodar aýmaǵynan, Rostovtan, Armenıadan, Ázirbaıjannan, Grýzıadan 25 myń  grek jáne 29 myńnan asa basqa ult ókilderi májbúrli túrde qonys aýdardy.

          1943 jyly 12 qazanda Qarashaı avtonomıalyq oblysy taratylyp, 11 711 shańyraq qarashaılar Qazaqstanǵa deportasıalandy. Sheshen-Ingýsh ASSR taratylǵannan keıin 1944 jyly 7 naýryzda 89 902 shańyraq  sheshender men ıngýshtar Qazaqstanǵa kúshtep qonys aýdaryldy. 1944 jyly balqarlar, qalmaqtar, túrikter, kúrdter jáne t.b. qonys aýdardy. 1944 jyly mamyrda memlekettik qorǵanys komıteti qyrym tatarlaryn qonystandyrý týraly qaýly qabyldady, bul sheshim halyqtyń bir bóliginiń fashısik basqynshylarmen yntymaqtastyǵyna negizdelgen. Soǵystan keıingi jyldary Qazaqstanǵa jer aýdarylǵandar sany kóbeıe tústi. 1946 jyly ol 107272 shańyraqqa jetti. Soltústik Kavkazdan qonys aýdarýshylardyń jaǵdaıy-sheshender, ıngýshtar, túrikter jáne t. b. basqa ulttardyń arnaıy qonys aýdarýshylarynyń jaǵdaıynan aıyrmashylyǵy az boldy: olar, ádette, turǵyn úıge jaramsyz bólmelerge ornalastyryldy, qonys aýdarýshylardyń barlyǵynda túgel jyly kıim-keshek pen aıaq kıim bolmady, janarmaıdyń bolmaýyna baılanysty monshalar men dezınfeksıalyq kazarmalar úlken úzilistermen jumys istedi. Ásirese eńbekke jaramsyz qarttar, múgedekter, kishkentaı balalar bolǵan otbasylar aýyr zardap shekti, olardyń kópshiligi jolda shydaı almaǵandyqtan  qaıtys boldy. Barlyq eńbekke jaramdy arnaıy qonys aýdarýshylar qoǵamdyq paıdaly jumystarmen aınalysýǵa mindetti boldy. Máselen, 1942 jyly qańtarda 15-ten 55 jasqa deıingi barlyq nemister soǵys aıaqtalǵanǵa deıin jumys kolonnalaryna biriktirildi. Mundaı jappaı halyqtardy deportasıalaýdyń túpki maqsaty - halyqty Otanynan ǵana emes, óz jerinen de, tilinen, tarıhynan, mádenıetinen, týystyq qatynastarynan jáne úmitinen de aıyrý edi. Shynynda da, bul jaǵdaıda kez-kelgen adam nemis, qarashaı, qalmaq, ýkraın, polák jáne t.b. totalıtarlyq rejımniń moıynsunǵysh jáne qıyndyqsyz bóligine aınaldy. Májbúrlep kóshirý, aýyr mindettelgen eńbek, ashtyq pen aýrý, burmalanǵan taǵdyrlar –  munyń bári deportasıalanǵan halyqtardyń ómirine óshpes syzat qaldyrǵan qıyn kezeńder bolyp qala bereri sózsiz.

          1950 jyldardyń ortasynda elde bolǵan birqatar ózgeristerge baılanysty memlekettiń jer aýdarylǵan halyqtarǵa qatysty saıasaty ózgere bastady. 1950 jyldardyń ekinshi jartysynan bastap deportasıalanǵan halyqtardy ońaltý prosesi bastaldy.

---