Tis sulýlyǵy
Soltústik Qazaqstan oblysy, Aqjar aýdany, Dáýit aýyly,
Dáýit orta mektebiniń aǵylshyn tili páni muǵalimi
Abdýgaparova Araıgýl Kaharmanovna
Taqyryby: Tis saýlyǵy
Maqsaty: tis gıgıenasyn durys qalyptastyrý jáne tis aýrýlarynyń aldyn alý.
Jumystyń mindetteri:
• tis gıgıenasyn saqtaý;
• aýrýlardyń aldyn alý;
• tisimizdi saqtaýda qoldanylatyn is - sharalar;
Jumystyń ózektiligi: Árbir adam óziniń densaýlyǵyn kútý kerek! Tis - adam densaýlyǵynyń basty tiregi dep aıtýǵa bolady. Saý tistermen kúlimsireý – bul saýlyqtyń, ádemiliktiń, sándiliktiń jáne mártebeliliktiń kórinisi!
Mazmuny
İ. Kirispe
Tistiń ekologıalyq sıpattamasy
İİ. Negizgi bólim
Tis gıgıenasy
İİİ. Qorytyndy bólim
Paıdalanǵan ádebıetter tizimi
Qosymsha
Kirispe
Búgingi tańdaǵy ekologıa máselesi álemdegi mańyzdy máselelerdiń biri bolyp tabylady. Ekologıanyń lastanýy adamnyń densaýlyǵyna, sonyń ishinde tisterine de zıandy áserin tıgizedi. Búgin men tis máselesin qozǵaǵym kelip otyr. Mende mynadaı suraqtar týyndady:
- Bizde neshe tis bar?
- Tamaqtan soń jýyp - tazalaýdy umytyp júrgen joqpyz ba?
Gıpoteza: eger biz tis pen aýyz qýysynyń aýrýyna áserin tıgizetin faktorlardy oqyp, zerttesek, onda halyq arasyndaǵy aýrýlardyń sanyn tómendetýge ákeletin aǵartýshylyq jumysty júrgize alamyz.
Densaýlyqty jaqsartý maqsatynda jyl saıyn 18 jasqa deıingi balalar profılaktıkalyq medısınalyq baıqaýdan ótkiziledi. Medısınalyq baıqaýdan ótý kezinde balalar sonymen qatar tis dárigeriniń kabınetinde de tekseriledi.
Memleket te stomatologıa oblysyna kómek kórsetip otyrady. Tis dárigeriniń medısınalyq tekserisinen ótý kezinde 18 jasqa deıingi oqýshyda tisjegi (karıes) anyqtalsa ony tegin emdeıdi, óıtkeni memleket tisjegisi bar balalardyń tegin emdelýi úshin jyl saıyn aqsha qarajatyn bólip otyrady..
Men óz mektebimniń bastaýysh synyptar arasynda 2008 jyldan 2010 jylǵa deıingi tekseris kezinde tisjıegi anyqtalǵan oqýshylardyń paıyz sanyn salystyrdym. Nátıjesi mynadaı boldy: jyldan jylǵa tisjıegimen aýyratyn balalar sany artyp otyrǵan. Onyń sebebi gıgıenany saqtamaý, durys tamaqtanbaý.
Tisjegi aýrýynyń sebepteri durys tamaqtanbaý bolyp tabylady: qantty kóp mólsherde qoldaný, unnan jasalǵan tátti taǵamdardy kóp paıdalaný, tamaq quramynda shıki jemister men kókónisterdiń bolmaýy (olardy shaınaý kezinde tisterdiń ózindik tazalanýy júredi).
Tis pen aýyz qýysyn kútý gıgıenasyn bilmeý jáne ony saqtamaý tisjeginiń damýynyń kelesi sebebi bolyp tabylady. Aýyz qýysynyń jeke gıgıenasynyń negizi – tisterdi durys jáne únemi tazalap otyrý.
Adamnyń aýyz qýysynda únemi bakterıalar júredi.
Alǵash ret bakterıalardy dál sol tis qaǵynda goland ǵalymy A. Levengýk (1683 jyly) anyqtady. Bakterıalardyń tirshilik áreketiniń ónimi qyshqyldar bolyp tabylady, olardyń bólinýi tistiń buzylý prosesiniń bastalýyna járdemdesýi múmkin.
Profılaktıkalyq baıqaýdan ótý úshin jarty jylda bir ret dárigerge kóriný ádetiniń joqtyǵy – tisterińizdi joǵaltyp alýda táýekel etýińizdiń keıbir sebepteri ǵana.
Endi tisimiz týraly aıtatyn bolsaq, tis – bizdiń denemizdegi eń qatty zat. Tistiń negizgi qyzmeti – tamaqty shaınaý. Tis jaq súıekten ósedi. Adam dúnıege kelgennen keıin, alty aı bolǵanda bastap shyǵady – ol «sút tis» dep atalady. Alty jasqa tolǵanda sút tister túse bastaıdy, túsken tistiń ornyna «negizgi tister» shyǵady. Olardyń kólemi úlkendeý, barlyq tister syıyp turýy úshin sonymen birge adamnyń jaqtary da ósedi. On eki jasqa tolǵanda barlyq tis jańaryp bolady. Adamdardyń kópshiligi 20 jasqa tolǵanda 32 tisi tolyq shyǵyp bolady.
Tis qabyǵyn «emal» jaýyp turady. Tamaqty shaınaǵan kezde aýyz qýysynan qyshqyl bólinedi, bul emaldi buzady. Sondyqtan tisti tamaqtan soń tazalap, jýyp turý kerek.
Tis shetkasy osydan myń jyldaı ýaqyt buryn arab elindegi musylmandardan taraǵan. «Arak» aǵashynan daıyndalǵan tis shetkasy «mısýák» dep atalǵan. Bertin kele, tis shetkasyn Qytaıda jasaǵan. Kóp uzamaı, ony saýdagerler Eýropaǵa aparǵan. Ýaqyt óte kele, bul shetkalardyń biri qatty, al ekinshisi tym jumsaq bolǵandyqtan, neılon talshyǵynan jasalǵan tis shetkasy shyǵaryldy. AQSH - ta elektrli tis shetkasy qoldanysqa endi. Qazirgi biz paıdalanyp júrgen tis shetkasynyń qysqasha tarıhy osyndaı.
Tis shetkasyn tańdaǵanda:
Balalarǵa arnalǵan tis shetka saby qalyń bolsa, balaǵa ustaýǵa yńǵaıly.
- Talshyqtary jıi jáne dóńgelek shetkalar tis etteriniń qanamaýyn qamtamasyz etedi jáne jumsaq bolady.
Tisti qalaı jýý kerek?
Tisti kúnine eki ret jýyp turǵan abzal. Tańerteńgisin, keshke astan soń, uıqy aldynda. Sebebi astan keıingi qaldyqtar tis qýystarynda qalyp qoıǵan, tistiń shirýine alyp keledi.
Durys jýylǵan tiske qurt túspeıdi. Tisti kem degende, úsh mınýt jýý qajet. Óıtkeni tis pastasy tisti qajetti zattarmen qamtamasyz etedi. Tis jýǵanda, shetkany kúrek tisten azý tisterge deıin jeńil qozǵalyspen aınaldyra ysyp shyǵasyz. Odan soń, kúrek tister arqyly ekinshi jaq bóligin, ysyp shyǵasyz. Ústińgi jáne astyńǵy tisterdi de kezek - kezek ysqylaısyz.
Tis gıgıenasy
*Tisti kúnine 2 ret jumsaqtyǵy ortasha tis shetkasymen tazalaý.
*Tis shetkasyn úsh aıda bir ret aýystyryp turý kerek.
*Tamaqtan soń ár ýaqytta tisti shaıyp turý kerek.
*Jylyna 2 ret tis dárigerine kóriný kerek.
*Tamaqqa qatty ónimderdi paıdalanbaý kerek.
*Tis shetkasy qatań túrde ár adamda jeke bolýy kerek.
* Qant, konfet, tátti toqash taǵamdaryn azyraq paıdalanǵan jón
Búgingi tańda ókinishke oraı, tisteri saý adamdy anda - sanda kezdestirýge bolady.
Tipti bolmaǵanda aýyz qýysyn durys kútý qajet:
• Tisti kúnine eki ret – tańerteń jáne uıyqtar aldynda ysyp, tazalaý qajet;
• Tisti durys tazalaý tehnıkasyn saqtaý qajet;
• Kúnine joq degende bir ret tistiń arasyn tiske arnalǵan jippen tazalap otyrý qajet;
• Aýyz qýysyn shaıatyn arnaıy suıyqtyqtardy paıdalaný qajet;
• Tis tazalaǵyshtaryn paıdalaný qajet;
• Durys tamaqtaný kerek;
• Tis shetkasyn ár 3 aı saıyn aýystyryp otyrý qajet.
Eger adam osy qarapaıym erejelerdi saqtap otyrmasa, onda tisjegi paıda bolýy múmkin.
Qorytyndy
Tisimizdiń saýlyǵyn qalaı saqtaýymyz qajet? Ol úshin tisimizdi ár tamaqtan keıin ysýymyz qajet, bakterıaǵa qarsy qorǵanysty uzaq ýaqyt boıy qamtamasyz etetin ftordan turatyn tis pastasyn paıdalanyp, tiske arnalǵan jipterdi, tisti shaıatyn arnaıy suıyqtyqtardy qoldanýymyz qajet, jáne eń bastysy jylyna eki retten kem emes tis dárigerine kórinip turýymyz qajet.
Saý tistermen kúlimsireý – bul saýlyqtyń, ádemiliktiń, sándiliktiń jáne mártebeliliktiń kórinisi!
Tisimiz saý bolý úshin myna erejeni taǵyda bir esterińe salaıyn:
1. Tisti kúnine 2 ret tazalaý.
2. Tamaqtan soń aýyzdy shaıý.
3. Ystyq tamaqtan soń sýyq sý ishpeý.
4. Qatty zattardy tispen shaqpaý.
5. Táttini kóp jemeý.
6. Tis dárigerine jıi kóriný.
7. Árkim óziniń jeke tis shetkasyn paıdalaný.
Dáýit orta mektebiniń aǵylshyn tili páni muǵalimi
Abdýgaparova Araıgýl Kaharmanovna
Taqyryby: Tis saýlyǵy
Maqsaty: tis gıgıenasyn durys qalyptastyrý jáne tis aýrýlarynyń aldyn alý.
Jumystyń mindetteri:
• tis gıgıenasyn saqtaý;
• aýrýlardyń aldyn alý;
• tisimizdi saqtaýda qoldanylatyn is - sharalar;
Jumystyń ózektiligi: Árbir adam óziniń densaýlyǵyn kútý kerek! Tis - adam densaýlyǵynyń basty tiregi dep aıtýǵa bolady. Saý tistermen kúlimsireý – bul saýlyqtyń, ádemiliktiń, sándiliktiń jáne mártebeliliktiń kórinisi!
Mazmuny
İ. Kirispe
Tistiń ekologıalyq sıpattamasy
İİ. Negizgi bólim
Tis gıgıenasy
İİİ. Qorytyndy bólim
Paıdalanǵan ádebıetter tizimi
Qosymsha
Kirispe
Búgingi tańdaǵy ekologıa máselesi álemdegi mańyzdy máselelerdiń biri bolyp tabylady. Ekologıanyń lastanýy adamnyń densaýlyǵyna, sonyń ishinde tisterine de zıandy áserin tıgizedi. Búgin men tis máselesin qozǵaǵym kelip otyr. Mende mynadaı suraqtar týyndady:
- Bizde neshe tis bar?
- Tamaqtan soń jýyp - tazalaýdy umytyp júrgen joqpyz ba?
Gıpoteza: eger biz tis pen aýyz qýysynyń aýrýyna áserin tıgizetin faktorlardy oqyp, zerttesek, onda halyq arasyndaǵy aýrýlardyń sanyn tómendetýge ákeletin aǵartýshylyq jumysty júrgize alamyz.
Densaýlyqty jaqsartý maqsatynda jyl saıyn 18 jasqa deıingi balalar profılaktıkalyq medısınalyq baıqaýdan ótkiziledi. Medısınalyq baıqaýdan ótý kezinde balalar sonymen qatar tis dárigeriniń kabınetinde de tekseriledi.
Memleket te stomatologıa oblysyna kómek kórsetip otyrady. Tis dárigeriniń medısınalyq tekserisinen ótý kezinde 18 jasqa deıingi oqýshyda tisjegi (karıes) anyqtalsa ony tegin emdeıdi, óıtkeni memleket tisjegisi bar balalardyń tegin emdelýi úshin jyl saıyn aqsha qarajatyn bólip otyrady..
Men óz mektebimniń bastaýysh synyptar arasynda 2008 jyldan 2010 jylǵa deıingi tekseris kezinde tisjıegi anyqtalǵan oqýshylardyń paıyz sanyn salystyrdym. Nátıjesi mynadaı boldy: jyldan jylǵa tisjıegimen aýyratyn balalar sany artyp otyrǵan. Onyń sebebi gıgıenany saqtamaý, durys tamaqtanbaý.
Tisjegi aýrýynyń sebepteri durys tamaqtanbaý bolyp tabylady: qantty kóp mólsherde qoldaný, unnan jasalǵan tátti taǵamdardy kóp paıdalaný, tamaq quramynda shıki jemister men kókónisterdiń bolmaýy (olardy shaınaý kezinde tisterdiń ózindik tazalanýy júredi).
Tis pen aýyz qýysyn kútý gıgıenasyn bilmeý jáne ony saqtamaý tisjeginiń damýynyń kelesi sebebi bolyp tabylady. Aýyz qýysynyń jeke gıgıenasynyń negizi – tisterdi durys jáne únemi tazalap otyrý.
Adamnyń aýyz qýysynda únemi bakterıalar júredi.
Alǵash ret bakterıalardy dál sol tis qaǵynda goland ǵalymy A. Levengýk (1683 jyly) anyqtady. Bakterıalardyń tirshilik áreketiniń ónimi qyshqyldar bolyp tabylady, olardyń bólinýi tistiń buzylý prosesiniń bastalýyna járdemdesýi múmkin.
Profılaktıkalyq baıqaýdan ótý úshin jarty jylda bir ret dárigerge kóriný ádetiniń joqtyǵy – tisterińizdi joǵaltyp alýda táýekel etýińizdiń keıbir sebepteri ǵana.
Endi tisimiz týraly aıtatyn bolsaq, tis – bizdiń denemizdegi eń qatty zat. Tistiń negizgi qyzmeti – tamaqty shaınaý. Tis jaq súıekten ósedi. Adam dúnıege kelgennen keıin, alty aı bolǵanda bastap shyǵady – ol «sút tis» dep atalady. Alty jasqa tolǵanda sút tister túse bastaıdy, túsken tistiń ornyna «negizgi tister» shyǵady. Olardyń kólemi úlkendeý, barlyq tister syıyp turýy úshin sonymen birge adamnyń jaqtary da ósedi. On eki jasqa tolǵanda barlyq tis jańaryp bolady. Adamdardyń kópshiligi 20 jasqa tolǵanda 32 tisi tolyq shyǵyp bolady.
Tis qabyǵyn «emal» jaýyp turady. Tamaqty shaınaǵan kezde aýyz qýysynan qyshqyl bólinedi, bul emaldi buzady. Sondyqtan tisti tamaqtan soń tazalap, jýyp turý kerek.
Tis shetkasy osydan myń jyldaı ýaqyt buryn arab elindegi musylmandardan taraǵan. «Arak» aǵashynan daıyndalǵan tis shetkasy «mısýák» dep atalǵan. Bertin kele, tis shetkasyn Qytaıda jasaǵan. Kóp uzamaı, ony saýdagerler Eýropaǵa aparǵan. Ýaqyt óte kele, bul shetkalardyń biri qatty, al ekinshisi tym jumsaq bolǵandyqtan, neılon talshyǵynan jasalǵan tis shetkasy shyǵaryldy. AQSH - ta elektrli tis shetkasy qoldanysqa endi. Qazirgi biz paıdalanyp júrgen tis shetkasynyń qysqasha tarıhy osyndaı.
Tis shetkasyn tańdaǵanda:
Balalarǵa arnalǵan tis shetka saby qalyń bolsa, balaǵa ustaýǵa yńǵaıly.
- Talshyqtary jıi jáne dóńgelek shetkalar tis etteriniń qanamaýyn qamtamasyz etedi jáne jumsaq bolady.
Tisti qalaı jýý kerek?
Tisti kúnine eki ret jýyp turǵan abzal. Tańerteńgisin, keshke astan soń, uıqy aldynda. Sebebi astan keıingi qaldyqtar tis qýystarynda qalyp qoıǵan, tistiń shirýine alyp keledi.
Durys jýylǵan tiske qurt túspeıdi. Tisti kem degende, úsh mınýt jýý qajet. Óıtkeni tis pastasy tisti qajetti zattarmen qamtamasyz etedi. Tis jýǵanda, shetkany kúrek tisten azý tisterge deıin jeńil qozǵalyspen aınaldyra ysyp shyǵasyz. Odan soń, kúrek tister arqyly ekinshi jaq bóligin, ysyp shyǵasyz. Ústińgi jáne astyńǵy tisterdi de kezek - kezek ysqylaısyz.
Tis gıgıenasy
*Tisti kúnine 2 ret jumsaqtyǵy ortasha tis shetkasymen tazalaý.
*Tis shetkasyn úsh aıda bir ret aýystyryp turý kerek.
*Tamaqtan soń ár ýaqytta tisti shaıyp turý kerek.
*Jylyna 2 ret tis dárigerine kóriný kerek.
*Tamaqqa qatty ónimderdi paıdalanbaý kerek.
*Tis shetkasy qatań túrde ár adamda jeke bolýy kerek.
* Qant, konfet, tátti toqash taǵamdaryn azyraq paıdalanǵan jón
Búgingi tańda ókinishke oraı, tisteri saý adamdy anda - sanda kezdestirýge bolady.
Tipti bolmaǵanda aýyz qýysyn durys kútý qajet:
• Tisti kúnine eki ret – tańerteń jáne uıyqtar aldynda ysyp, tazalaý qajet;
• Tisti durys tazalaý tehnıkasyn saqtaý qajet;
• Kúnine joq degende bir ret tistiń arasyn tiske arnalǵan jippen tazalap otyrý qajet;
• Aýyz qýysyn shaıatyn arnaıy suıyqtyqtardy paıdalaný qajet;
• Tis tazalaǵyshtaryn paıdalaný qajet;
• Durys tamaqtaný kerek;
• Tis shetkasyn ár 3 aı saıyn aýystyryp otyrý qajet.
Eger adam osy qarapaıym erejelerdi saqtap otyrmasa, onda tisjegi paıda bolýy múmkin.
Qorytyndy
Tisimizdiń saýlyǵyn qalaı saqtaýymyz qajet? Ol úshin tisimizdi ár tamaqtan keıin ysýymyz qajet, bakterıaǵa qarsy qorǵanysty uzaq ýaqyt boıy qamtamasyz etetin ftordan turatyn tis pastasyn paıdalanyp, tiske arnalǵan jipterdi, tisti shaıatyn arnaıy suıyqtyqtardy qoldanýymyz qajet, jáne eń bastysy jylyna eki retten kem emes tis dárigerine kórinip turýymyz qajet.
Saý tistermen kúlimsireý – bul saýlyqtyń, ádemiliktiń, sándiliktiń jáne mártebeliliktiń kórinisi!
Tisimiz saý bolý úshin myna erejeni taǵyda bir esterińe salaıyn:
1. Tisti kúnine 2 ret tazalaý.
2. Tamaqtan soń aýyzdy shaıý.
3. Ystyq tamaqtan soń sýyq sý ishpeý.
4. Qatty zattardy tispen shaqpaý.
5. Táttini kóp jemeý.
6. Tis dárigerine jıi kóriný.
7. Árkim óziniń jeke tis shetkasyn paıdalaný.
You Might Also Like
