InfoHub Logo

TOPPEN   DEŃGEILEP   OQYTÝ   -SAIAHAT  SABAǴY

Geografıa páninen 6-synypta "Bıosfera týraly uǵym" taqyrybyn toppen deńgeılep oqytý saıahat sabaǵy túrinde ótkizdim. Sabaqta taqyryptyń mazmunyn tereń ashyp berý maqsaty kózdel-

Di.

Sabaqtyń barysy.

1. Uıymdastyrý kezeńi.
2. Negizgi bólim.

 

1. Ótken taqyrypty qaıtalaý.
2. Deńgeılep tapsyrmamen júmys isteý.
3. Osy tapsyrmany tekserý.
4. Tapsyrma negizinde múǵalimniń jańa taqyrypty pysyq-
   taýy.
5. Vıdeoproektordaǵy jer syzbasyna súıenip, oqýshylarǵa
   túsindirý.

 

1. Bekitý. Pysyqtaý "Bıosfera" sózjúmbaǵyn sheshý.
2. Baǵalaý.
3. Úıge tapsyrma.

Bes oqýshyny taqtaǵa shyǵarý.

1-oqýshy. Men jer qabyǵymyn, meniń mańymda birneshe qabyq-tar ómir súredi, men shar tárizdimin.

2-oqýshy. Men jerdiń lıtosfera dep atalatyn qatty qabyǵymyn. Meniń ortamda taý, jazyq, qyrat, ústirt, t.b.mekendeıdi.

3-oqýshy. Men jerdiń sý qorshaǵan gıdrosfera qabyǵy bolamyn. Meniń mekenimde ózen, kól, múhıt, teńiz, batpaq, búlaq, t.b. tirshilik etedi.

4-oqýshy. Men belgisizbin.

5-oqýshy. Men jerdiń aýa qorshaǵan atmosfera qabyǵy bolamyn. Mensiz tirshilik ortasy, ıaǵnı adamdar da, ósimdikter de, janýarlar da tynys ala almaıdy. Jylý men jaryq, taza aýa beremin.

Muǵalim sózi: - Al, balalar, búgin ár ótken taqyrypty qaıtalaý kezinde, bizge bir qabyqtyń syry belgisiz ekendigin baıqadyq. Sonymen, biz búgingi deńgeılep oqytý - saıahat sabaǵynda úlken taý basyna shyǵyp taqyrybymyzǵa jetýimiz kerek. Biz ol úshin synypty mynadaı úsh topqa bólemiz.

1  - Oıshyldar" toby.
a) Bıosfera degen ne?

á) Oqýlyqtyń 46-shy betine súıene otyryp, 34-shi sýretti paıdalanyp, jer qabyǵynyń modelin syzý.

2  - "Alǵyrlar" toby.

a) Tabıǵat neshe topqa jikteledi? á) Tiri tabıǵatqa ne jatady?

3  - "Bilimdiler" toby.

a) Myna sýretke qarap ne aıtasyń?

á) Aǵashtyń gúldeýi neni bildiredi?

Iaǵnı úsh toptyń bir-birine súraq-jaýabynyń nátıjesin baǵalaý komıteti saraptaıdy.

Jańa taqyrypty túsindirý.

Mýltımedıa proektorǵa súıene otyryp, jerdiń syzbasy kórsetiledi. Iaǵnı onda ár qabyq jasyl, qońyr, t.b. tústerimen kórsetilse, taǵy janýarlar, ósimdikterdiń sýretteri kórsetiledi. Sonda bizge bir qabyqtyń túsi aq túspen kórsetilse, sol - belgisiz. Al, balalar, biz búgin osy qabyqqa saıahat jasaımyz.

Bizdiń taqyrybymyz - bıosfera. Negizinen, bizge janýarlardyń túrleri belgili. Olardan basqa jer betinde tek mıkroskoppen qaraǵanda ǵana kórinetin ártúrli usaq organızmder tirshilik etedi. Búl taqyryp senderge dúnıetaný sabaǵynan belgili.

Ósimdikter, janýarlar jáne maıda organızmderdiń túrleri. Vıdeoproektordan ósimdikter, janýarlar, usaq organızmder, t.b. kórsetiledi. Jerdiń tiri organızmder mekendegen jáne olardyń áserinen ózgergen qabyǵy bıosfera dep atalady (grekshe bıos -tirshilik, sfera - shar).

Tiri organızmderdiń basty ereksheligi - kóbeıgishtigi. Bir ǵana bakterıanyń úrpaǵy kedergisiz kóbeıip, saqtalyp otyrǵan jaǵdaıda

 108 saǵatta dúnıejúzilik muhıtty toltyrar edi. Al bir kletkaly baldyr-dıatomeıa kólemi jerge para-par shardy toltyryp shyǵýy úshin 8 táýlik jetedi. Organızm neǵurlym maıda bolsa ol tez kóbeıedi.

Tiri organızmderdiń ekinshi qasıeti - tirshilik etýge ıkemdiligi. Mıkroorganızmder jerdiń máńgi toń qabatynda –t +100S-tan asatyn geızerde de tirshilik ete alady. Olardyń keıbir túri tuzdy sýda 3 mln ese kóp radıasıa shyǵaratyn atom reaktorlarynda da kezdesedi.

Ártúrli jaǵdaıda tirshilik etýge ıkemdelýiniń arqasynda tiri organızmder aýada, sýda jáne jer qyrtysynda taralǵan. Organızmder jerdiń qatty qabyǵynda tereńdikke ǵana ótedi. Olardyń sol qabatqa taralýyna taý jynystary men jer asty sýy, joǵary temperatýra kedergi jasaıdy. Temperatýra jer qyrtysynda, tereńdikte artyp, 1,5-15 shq aralyǵynda 100S-qa asyp ketedi. Sondyqtan, bakterıalar 4 shq tereńdikten tabylǵan. Múndaı burǵy úńǵymasynda olar 2-2,5 shq tereńdikte kóptep kezdesedi. Múhıttaǵy tirshilik úlken tereńdikke deıin taralady. Olar eń tereń shúńǵymalardan da tabylǵan. Tirshiliktiń taralýynyń joǵarǵy shegi stratosferanyń ozon qabatyna deıin barady. Ozon qabatynyń tirshilikte mańyzy zor. Búl qabat kúnnen taralatyn "ásire kúlgin" dep atalatyn sáýlelerdi ustap qalady. Al ol tiri organızmderge, onyń ishinde adam ómirine óte qaýipti. Ol kóp mólsherde tússe, adam denesi kúı-ip, rak aýrýyna shaldyǵady jáne bakterıalar qyrylyp qalady.

Tirshilik gıdrosferanyń 200 m tereńdikke deıingi qabatynda shoǵyrlanǵan. Sonda tirshilik lıtosferany túgel qamtıdy. Ósimdikter, janýarlar jáne maıda organızmder qúrlyqtyń nemese sýdyń belgili bir alqabyna shoǵyrlanady. Olar bir-birimen jáne tabıǵı ortamen tyǵyz baılanysty tirshilik etedi. Osy baılanystyń negizi -jasyl ósimdik.

Ósimdik óli tabıǵattyń zatynan, mıneraldy tuzdan, sýdan jáne kómirqyshqyl gazynan, kún sáýlesiniń áserinen tirshilikke kerek zat túzip, ol ottegin bólip shyǵarady. Ósimdikterdi, shópti janýarlar jeıdi.' Ósimdikter jáne janýarlardyń qaldyǵy maıda organızmderge ydyrap, óńdep ony qaıtadan ósimdikke sińire alatyn qorektik zatqa aınaldyrady. Jyl saıyn ósip jetiletin ósimdik kóleminiń onnan bir bóligin ǵana iri shóp qorekti janýarlar jeıdi. Qalǵan 1/ 10-in qúrttar, býnaqdeneliler, bakterıalar jáne sańyraýqulaqtar jep, ydyratyp shiritedi. Belgili bir tabıǵı ortaǵa shoǵyrlanǵan organızmder tirshilik birlestigin qúraıdy. Jer betiniń tabıǵat jaǵdaılarynda mekendeıtin ósimdikter, janýarlar jáne úsaq organızmder birlestigin bıosenoz dep ataıdy. (Grek tilinde bıo - tirshilik, senoz - ortaq.)

Mysaly, batpaq, kól, shalǵyn, toǵaı, qumdy shól, sor, t.b.

 

Sabaqty bekitý

.

Biz búgin jańa taraýda bıosfera qabyǵymen tanys boldyq. Sonymen belgisiz qabyqpen de tanystyq. Ol - bıosfera. Al ol tiri organızmder mekendegen, olardyń áserinen ózgergen jer qabyǵy ekendigine kóz jetkizdik. (Grekshe bıos - tirshilik, sfera - shar.) Olardyń ereksheligi kóbeıgishtigi, al qasıeti tirshilik jaǵdaıyna ıkemdiligi, múhıtta tirshilik úlken tereńdikke deıin taralǵan, onyń taralýyna áser etýshi ozon qabaty ekendigin baıqadyq. 20-22 shq bıikte bakterıalar, 6 shq bıikte órmekshiler men kóbelekter tirshilik etedi. Tirshilik gıdrosfera, atmosfera, lıtosferany túgel qamtıtyndyǵy anyqtaldy.

Úıge tapsyrma berý. §49. Jer modeline bıosferadaǵy janýarlardy túsirý.

 

---