InfoHub Logo

Burynǵy noǵaı uldarynan Toqtamys degen han bolypty. Onyń «Túkti aıaq» deıtin suńqar qusy bolatyn, jylynda bir týyp, úshten artyq jumyrtqalamaıdy eken. Sol suńqardy tárbıelep baǵyp turatyn Quttyqaıa degen bir adam bolatyn. Sol suńqar jumyrtqalaǵan ýaqytta Temir han degen han Quttyqaıaǵa kisi jiberedi: «Suńqardyń bir jumyrtqasyn hanyna bildirmeı maǵan jasyryp berip jibersin», — dep. Quttyqaıa bir jumyrtqasyn jasyryp berip jiberedi. Toqtamys han: «Suńqar nesheý týdy? — dese, — «Ekeý týdy», — deıdi. Temirhan berip jibergen jumyrtqasyn taýyqqa bastyryp shyǵarady. Ábdan temir qanat bolyp jetisken soń kúnde Temir han ańǵa shyǵyp, suńqaryn qusqa salyp, qus aldyryp júredi. Bir kúnderde Toqtamys han ańda júrse, bir suńqar bir úlken qusty qýyp kelip, Toqtamys hanǵa jaqyndaǵanda alady. Artynan Temir han qýyp kelip suńqardiki dep alyp ketedi. Ol suńqardy Quttyqaıanyń Temir hanǵa urlap bergenin Toqtamys han bilip, Quttyqaıaǵa: «Saǵan jazańdy berermin!» — deıdi.

Sonan Quttyqaıany suńqar baǵýdan shyǵaryp, yssyda túıe baqtyrady. Qoregi kúnge beretin bir úırek bolady. Sony qorek etip, yssyda shóldep, taý arasynda túıesin baǵyp júredi.

Bir kúnderde Quttyqaıa kóleńkeleıin dep bir taýdyń úńgirine kirse, bir sulý qyz uıyqtap jatyr eken. Quttyqaıa kóredi de aırylmaıdy: «Seni men áıeldikke alam» dep. Qyz qutyla almaǵan.

— Jaqsy. Saǵan tıeıin myna sharttarmen, — deıdi, — Áýeli, túnde úı syrtynan kelip bildirmeı úı syǵalama. Ekinshi, túnde jatqanda tósim ústine qolyń salma, úshinshi namazda turǵanda aıaǵyma qarama! — deıdi. — Eger de osy úsh zatty isteseń, men saǵan joqpyn, — deıdi.

Sózin qabyl etip, áıeldikke alyp júredi. Quttyqaıa tynym kórmeıdi de, yssyda túıesin baǵyp júredi. Bir ýaqyt kelip úıinen tamaqtanady. Qoregi — baıaǵy bir úırek. Uqsatyp, júnin julyp, pisirip sorpalap qoıady.

Bir kúni Quttyqaıanyń úıine bir músápir adam kelse, basqa beretin as bolmaǵandyqtan, áıeli baıaǵy Quttyqaıaǵa pisirip qoıǵan úırekti aıaǵymen músápirge beredi. Músápir kóbin jep, sorpasyn iship, sarqytyn qaıyryp beredi. Áıel alyp baryp, jaýyp qoıady. Sonan Quttyqaıa kelgen soń áıeli:

— Áı, áttegen-aı, basqa as bolmaǵandyqtan, pisirip qoıǵan úıregińdi bir músápir kelgen soń berip qoıyp edim, — dep, qalǵan sorpasyn alyp bereıin dep aıaqtyń betin ashyp qarasa, úırek bútinimen tur eken. Quttyqaıa iship, jep alyp, áıeline:

— Qalaı ketti? — dep surap, izine túsip kelse, bir taýdyń úńgirinde qyryq shamaly kisi namaz oqyp jatyr eken. Buda kelip namazǵa tura qalady. Ábdan namaz oqyp bolǵan soń,

Quttyqaıaǵa:

— Ne tilegiń bar? — deıdi. Sonda Quttyqaıa:

— Maǵan han ulyn taqqa qoımastaı bir bala ber! — deıdi.

Quttyqaıaǵa álgi qyryq adam bata beredi de, bir alma beredi.

— Osyny ortasynan jaryp, jartysyn óziń, jartysyn áıeliń jesin. Qas sorly bolmasań, bir balaly bolarsyń, atyn «Edige» qoı, — deıdi. Sonan úıine kelip, almany ekeýi bólip jeıdi. Áıelinen bir bala týady, atyn Edige qoıady.

Bir kúni Quttyqaıa túnde kelip úı syǵalasa, áıeli bas terisin julyp alyp, bıtin qarap otyr eken. Túnde tósine qolyn salsa, tósinen júregi jyltyldap turady eken. Namazǵa turǵanda aıaǵyna qarasa, eki aıaǵynyń basy keıin qarap tur eken. Áıeli bilip erine aıtady:

— Sen áýeldegi aıtqan shartty sózdi buzdyń. Men saǵan endi joqpyn, mynaý bala — asylzada bala. Muny jaqsy tárbıe et, — dep, ǵaıyp bolypty. Sóıtip júrgende Quttyqaıany Toqtamys han shaqyryp alyp, jendetterine óltirtedi. Hannyń joldastary aıtady: «Muny óltirgenmen bolmaıd, munyń bir balasy bar. Ony da óltirý kerek», — deıdi. Hannyń balany óltiretinin bilip, balanyń bir kórshisi bul balanyń asylzada ekenin biledi eken. Edigeni besigimen úıine aparyp, úıindegi jas balasyn besigimen Edigeniń ornyna aparyp qoıady. Han ol balany da óltiredi.

Edige esin bilgesin-aq, ózi teńdes balalarǵa bas bola bastaıdy. Balalar onymen jınalyp oınaǵanda Edigeni han qylady. Edige segiz-toǵyzǵa kelgende Toqtamys han surap alyp jylqy baqtyrady. Túnde jylqy baǵyp, kúnde tań erteń ertemenen Toqtamystyń úıine sálem berip kirgende han selk ete túsedi. Ony áıeli bilip hanǵa aıtady:

— Osy sizdiń arýaǵyńyzdan Edigeniń arýaǵy kúshti-aý! Nege deseń, Edige esikten kirgende siz selk ete túsesiz, — deıdi.

Han:

— Qaıdan menen Edigeniń arýaǵy kúshti bolsyn, — deıdi.

Bir kúni áıeli Edigeniń keler qarsylyǵynda hannyń janbasynyń astyna bir ıne qadap qoıady. Handy synaý úshin Edige esikten kirgende han selk ete túskende ıne syrt etip, synyp ketedi. Han hanymyna aıtady:

— Endi Edige kelgende sıip, sidigińdi quıyp qoı, — deıdi. Ǵadatta Edigege bir úlken aıaqpen qatyq, aıran uıytyp quıyp beredi eken.

Bir kúni han áıeli aıaqtaǵy qatyq, aırannyń ústine sıip qoıyp, Edigege kelgende ustata beredi. Edige urttap jutyp jiberip, tamsanyp-tamsanyp:

— Aıran tátti eken, ydysy eskirgen eken, — dep aıaqty aldyna qoıyp, qylyshymen tórt bólip shaýypty da, úıden shyǵyp attanyp ketipti. «Ydysy eskirgen eken» degeni, hannyń áıeli úlken kisi eken deıdi. Edigeniń artynan Keńestiń uly Kenjembaı degen bir adam shaýyp baryp:

— Han shaqyrady, qaıta júr, úıge tús! — dese de qaıtpaıdy. Kelgen kisini qýyp jiberedi.

Sonan Edige toǵyz joldaspen joryqta júrgende kele jatsa, bir jerde qazylyp jatqan kóp attyń izin kórip, Edi- ge aıtady:

— Qabarten dáý Temirhandy shabady degen qabar bar edi. Bul solardyń izi bolar, — dep izge túsip júredi de, joldastaryna aıtady:

— Kóldeneńnen qosylǵan kók atty bolyp aralasyp, álim kelse, qazan asýǵa kirisip qaraıyn. Qonǵan, tústengen jerde et tastap ketermin. Sony jep ere berińder, — deıdi.

Sonan Edige batyr kóldeneń qosylǵan kók atty bolyp, qazan asýǵa, as pisirýge aralasyp, qonǵan tústengen jerge et tastap ketedi. Sony jep júre beredi. Bir kúni tústenýde Dáý Edigege aıtady:

— Búgin tústenetin jerge kúshti qoldy túsirýdiń bıligi sende, — deıdi. Edige kúshti qoldy kóp sýy bar alystaǵy jerge qondyrady. Dáý shatyryn tigip, Qankeı, Tinekeı degen Temirhannyń eki qyzyn eki jaǵyna alyp jatyp, uıyqtap qalady. Edige jaı tasyn jaınatyp, kúnde is etip, kúnniń qyzýyna shydaı almaı, alpys shaqty joldasy alystaǵy sýǵa shubyrady. Olar ábdan ketip bolǵan soń, shatyrdyń syrtyndaǵy qańtarýly turǵan shubar atqa Edige batyr: «ıa, Alla!» dep minip, esiktiń aldyna kelip, naızasymen shatyrdyń esigin kóterip qaıyryp tastap qarasa, Dáý uıyqtap jatyr eken. Edige eki qyzǵa «shyq!» dese, «Dáýden qorqamyz» deıdi. Edige batyr sadaǵyn sýyryp alyp, qaq júrekten atqanda Dáý jan ashýymen tura júgirgende, shubar attyń quıryǵy qolyna túsedi. Edige: «Áı, shubar jylqy, quıryǵyń sholaq bolsyn!» — dep duǵa etedi. Sonda shubar attyń quıryǵy úzilip ketedi. Shubar jylqynyń quıryǵynyń sholaq bolýy Edigeniń duǵasynan deıdi.

Edige batyr sýǵa shaýyp kelse, alpys kisi eki bólinip, sý jaǵasynda jaǵalyq oınap júr eken, otyzy «Edigelikpiz» dep, otyzy «Qabarten dáýlikpiz» dep. Edige otyz kisini óz qasyna alyp, Dáýlikpiz degen otyz kisiden jıyrma toǵyzyn óltirip, bireýin qoıa beripti: «Elińe baryp, kórgen-bilgenińdi aıtarsyń» dep.

Sonan Edige joldastarymen Temir hannyń eki qyzyn alyp elge kelip, «Toqtamys handy shabam» dep júrgen habaryn estip, Toqtamys qashady. Edige artynan qýyp, Qyzǵysh kóline barǵan jerde jetip, Toqtamys handy óltirip qaıtady. Sonan kelgen soń Edige Toqtamystyń ornyna han bolady. Toqtamystyń bir batyr balasy bolyp, baıaǵy Toqtamysty shapqanda o da bir jaqqa qashyp ketedi. Aty Qadirberdi jas sultan deıdi. Edige batyrdan Nuradyn degen bir batyr bala bolady. Jigit bolǵan soń óltirýge Nuradyndy izdeıdi. Bir jerlerden tabady. Aq otaýyn tigip otyrǵanyn Qadirberdi jas sultan Nuradynnyń habaryn estip, esikten tórge sheıin is qadap, tórge jebe tósep qoıady. Nuradyn sálem berip úıge kirgende jas sultan aıtady:

— Júrer jeriń — mynaý, otyrar jeriń — anaý, — deıdi. Nuradyn temir istiń ústin basyp, qarsh-qarsh etkizip, aıaqtan shashyraǵan qan bet-aýzyn jýyp, tórdegi jebeniń ústine otyra ketedi. Jebe Nuradyndy ustaıdy, jibermeıdi. Sonda Qadirberdi jas sultan Nuradynǵa aıtady:

— Áı, Nuradyn,
Allań esh bermesin muradyń,
Tolǵaı, tolǵaı júgirgen,
Toqpaq jaldy torǵaı
Kúzde tórimde
Muny nettiń, Nuradyn?
Jaǵasy altyn shókish
Muny nettiń, Nuradyn?
Tolǵambaly altyn ala baltamdy
Muny nettiń, Nuradyn?
Jurt ıesi atamdy
Muny nettiń, Nuradyn?

Nuradynnyń jaýaby:

— Áı, Qadirberdi, jas sultan,
Aqylyń kóp bas sultan,
Surasań, men aıtaıyn,
Aıtaıyn da qaıtaıyn.
Toqpaq jolda torǵaı kózdi túrińdi
Táńiri ózime bergende
Er astynan alǵanmyn,
Óz astyma salǵanmyn.
Jaǵasy altyn myń shókish,
Táńiri ózime bergende
Er ıyǵynan alǵanmyn,
Óz ıyǵyma salǵanmyn.
Tolǵamaly altyn ala baltańdy
Táńiri ózime bergende
Er qolynan alǵanmyn,
Óz qolyma salǵanmyn.
Jurt ıesi atańdy
Arqyratyp aq qurbanǵa shalǵanmyn.
Uly da jolǵa salǵanmyn.
Bulqynshaqtan qısyqpyn,
Býyrshynnan tentekpin.
Tezge salsań, túzelmen,
Sanymnan buıda ótkizseń, ońaımyn,
Baba túkti Shashty Áziniń soıymyn.

Sonan Nuradynnyń ustalǵan habaryn Edige estip, Qadirberdi jas sultanǵa kisi jiberipti. «Ótkendi selge berelik, qalǵandy elge berelik. «Ótken órel, qalǵan salaýat» degendeı, jas sultan kelip qonaq bolsyn!» — depti. Sonan Qadirberdi jas sultan Nuradyndy bosatyp, Edigege alyp júredi. Jolda bir tereń sýdan salmen ótip kele jatqanda Edige Qadirberdi jas sultandy saldan ıterip jiberip, saldan qulatyp sýǵa ǵaryq bolypty. Sóıtip, Toqtamys hannyń tuqymyn qurtypty deıdi.

---