Sońǵy jańartý

(Ózgertilgen ýaqyty 21 saǵat buryn)
Týǵan túbektiń tekti perzenti

(Portrettik ocherk)

Dańqty dástúrlerimen aty ańyzǵa aınalǵan kıeli meken - qart Mańǵystaý ótken ǵasyrdyń 60-jyldarynda uıqysynan dúr silkinip oıanyp, nar maıalar mań-mań basqan mańǵaz ólkede órkendi óndiristerdiń qulashyn jaıa bastaǵan kezeńi edi. Alys aımaq ómirine erekshe serpin týǵyzǵan sol bir jyldarda tý ólkeden túlep ushqan armanshyl jastardyń arysy Máskeý, Ýfa, Groznyı, Baký, taǵy basqa qalalarǵa, berisi el astanasy Almatyǵa sharq uryp arman jolynda qanattaryn qomdaı qaqqan sátteri. Sol top, sol dúbirmen kúnshýaqty Almatyǵa at basyn burǵan jastardyń jýan ortasynda ata-babalary osynaý Uıqyly-Ushqı-Borjaqty, Aqtaý-Qoltyq aımaǵynda ǵasyrlar boıy mal baǵyp, kóshpendilik dala saltyn ustanǵan Noǵaı aqsaqaldyń toǵyz balasynyń biri, Aqtaýdan oqyp, bilim alǵan Yqylastyń da bolǵany aqıqat. Bastapqyda sol kezdegi daǵdymen aq jeleńdi otashy dáriger bolýdy nıettegen bozbalanyń bul mamandyqtan jyl ótpeı aınyp shyǵýynda da tabıǵı mán bar sekildi kórinedi. Óıtkeni, sol kezdegi talapshyl jastardyń tańdaýy men talǵamyna qarsań, olardyń deni munaıshylyqty tańdap edi. Qurylys, taý-ken, energetık, ekonomıs mamandyqtaryn tóńirektegender de birshama barshylyq. Al taǵdyrdyń aıdaýy, bálkim, ata-babalardyń qoldaýynan bolar, ózi túsken Almaty medınstıtýtyn tastap, attyń basyn QazPTI-diń túrli-tústi jáne sırek kezdesetin metaldar fakúltetine kúrt burǵan Yqylas Noǵaıulyna sol sırek kezdesetin jáne bytyrańqy elementter mamandyǵyn mańdaıyna jazypty ǵoı. Al Mańǵystaýdan mundaı mamandyqty alyp otyrǵan bul birinshi maman.

Alaıda, bul ortalyqtan basqarylatyn, qazaqtyń óz erki ózinde emes zamana edi ǵoı. Sol kezde aty dúrildep shyqqan alpaýyt PGMK-nyń mańyna da jýytpaıdy jergilikti kadr ataýlyny. Degenmen de, sol kezdiń ózinde osynaý atyshýly óndiriste mehanık, energetık, KIP mamandyqtary, nemese partorg, komsorg sekildi qoǵamdyq qyzmetter salasynda jasaǵan qazaq azamattarynyń biren-sarandap, qadaý-qadaý bolǵany ras. Alaıda, bul óndiristegi qosalqy salalar ǵana bolatyn.

Alaıda, qupıa materıaldar týraly tolyqqandy aqparat ala alatyndaı óndiris oshaqtaryna jergilikti kadrlardy mańaılatpaıtyn. Mine, uzaq jyldardan qalyptasqan, joǵarydan arnaıy qaýly alynǵan buıryqty buzyp, bizdiń keıipkerimiz, óz jerlesimiz, aýyldan shyǵyp, Aqtaýda apasynyń qolynda oqyp qazaqsha mektep bitirgen Yqańnyń besinshi razrádty slesarǵa deıin óndiris qazanynda qaınap, odan aparatshy, tehnolog-sheber, kúkirt qyshqyly zaýytynyń aýysym bastyǵy, seh tehnology, seh bastyǵynyń orynbasary bolyp 17 jyl aq adal terge malshynatyn jeri de osy jer. Teginde bu iske shamaly adamnyń júregi daýalaıtyn da jer emes. Óıtkeni, ol ózge ult arasyndaǵy jalǵyz ári jergilikti qazaq edi! Óziniń alǵa qoıǵan maqsatynan tanbaıtyn órligi men iskerligi, batyldyǵynyń, birbetkeıliginiń nátıjesinde tasy órge qaraı domalaı berdi. Óıtkeni, ol Mendeleev tablısasynda kezdesetin barlyǵy 65 metaldyń ekeýi ǵana (hrom men temir) qara metalǵa jatatyn bolsa, qalǵany túrli-tústi metal, al Yqań bolsa solardyń ishinde de jer betinde sırek kezdesetin-bytyrańqy (ýran, torıı, sezıı...) jáne radıoaktıvti elementter boıynsha qanyq bilim alǵan saýatty jas daryn edi. Eńbekpen eseıgen er jigittiń jumysshylyqta HGMZ-da 5 razrádty slesar, SKZ-da 6-razrádty aparatshyǵa deıin, odan keıin master, aýysym bastyǵyna deıin jegý joldary tek qana ashshy termen ǵana mes, synshyl ortadaǵy qıan-keski tartys, tabandylyq, tekti minez, almas qylyshtaı qıyp túser týralyq, ójettilikpen ólshenetin dúnıeler edi. «Qıa shatqal shyń-quzǵa jorǵalaı jyljyp jylan da jetedi, qalyqtaı ushyp qyran da jetedi» demekshi, bul sol óktemshil ortada qanaty tez qataıǵan, topshysy bekip, sheńgelin shegendeı bilgen sáýleli de ulaǵatty ulan edi.

Árıne, ol kezde bul jabyq qala. PGMK - ýran óndiretin qupıa ári Orta mashına jasaý mınıstrliginiń qorǵanystyq baǵyttaǵy asa mańyzdy nysany. Ondaǵy HGMZ (hımıa-gıdro-metallýrgıa zaýyty), SKZ (kúkirt-qyshqyl zaýyty) jáne ATZ (azot-týk zaýyty) -bir-birimen tyǵyz baılanystaǵy, ıaǵnı birinsiz-biriniń róli joq zaýyttar. Munda ýrandyq qospalar jáne tyńaıtqyshtar shyǵarylady. Eń negizgi mańyzǵa ıe basty mamandyq -tehnolog. Densaýlyq úshin asa zıandy óndiris bolǵandyqtan, bul jerde on jyl eńbek etken soń zeınetkerlikke shyǵýǵa tolyq múmkindik bar. Al óz mamandyǵyn ǵana emes, týǵan jerin súıgen namysty jigittiń HGMZ men SKZ-da 17 jyl taban aýdarmastan qyzmet jasaýy talaıdy tańǵaldyrady. Ózimen qyzmettes bolǵan talaı kóz kórgen áriptesteriniń baqılyq bolyp ketkenin de ol jaqsy biledi.

Áıteýir, Alla qoldap, ata-babalar dem bergen, týǵan jer perzenti Y.Noǵaev bizdiń ortamyzda abyroı arqalap júr. Keı-keıde ótken izderi oıyna oralǵanda keıbir oqıǵalardyń esine túsetini de bar. Biraq, onyń ózi tereńnen kúrsinbegenmen bas shaıqaı eske alatyndaı sátteri de az emes-aý. Áıtkenmen, buǵan ózgeler «jalǵyzdyń úni shyqpas» dep tyrnaǵyn batyra almady. Týmysynda júrekti de aqyldy, zerek bop týǵan qaısar jigittiń eńbekte ysylyp, shyńdalýy tuǵyryn bıiktetip, taban tiregin bekem etken edi. Jaratylysynda jaısań jandy, jaǵasy jaılaý, aldy-arty keń azamattyń boı bermes asaý bolmysy men aıtqanynan taımas márt minezi aınalasyn seskendirip, búkil kombınatqa atyn da shyǵaryp edi.

...Áli esinde, birde bul zaýyttyń aýysym bastyǵy bolyp, búkil óndiristik proseske jaýap berýshi, ıakı beıne asaý aıdyn tósindegi keme kapıtanyndaı, mindetti atqaryp turǵan. Mundaıda, kúni-túni jumys jasaıtyn zaýyttyń dırektory da, bas ınjeneri de ózińsiń. Mine, Yqylas jumys istep turǵan bloktardyń (óndiristik qural-jabdyqtardyń) -barlyǵy 13- 3-4-ýiniń syr berip turǵanyn baıqady da, HGMZ-nyń bas ınjeneri N.D.Alpatovqa zaýyttyń 3-4 blogyn ýaqytsha toqtatyp, tehnıkalyq jóndeýden ótkizip baryp qaıtadan iske qosýdy, áıtpese ol basqa da zaýyttardyń qalypty jumysyna keri áser etetinin batyl eskertip, talap qoıdy. Alaıda, bas ınjener ony oryndaýdan bas tartty. Bul óndiris yrǵaǵynyń buzylýyna sebepshi boldy da, 3-4 kún shamasynda búkil zaýyttyń turyp qalýyna ákelip soqtyrdy. Mundaı aqymaqshylyqqa shydamaǵan Yqylas Noǵaıuly bútindeı kombınattyń bas dırektory Iý.V.Kýznesovty basqarma aldynda kútip turyp, óz qolymen orys tilinde ótkir ári óndiriske degen shynaıy janashyrlyqpen jazylǵan raportty tabys etti. Onda bylaı dep jazylǵan edi:

«Ývajaemyı Iýrıı Vladımırovıch!

Iz-za negramotnogo deıstvıa gl. ınjenera N.D.Alpatova PGMK pones ýsherb na bolee chem 7 mln. rýbleı. Na osnovanıı vysheızlojennogo proshý tov. Alpatova ýbrat s doljnostı ı perepravıt v podshefnyı sovhoz Týshıkýdýkskoe rádovym chabanom, lıbo na drýgýıý doljnostne godıtsá...»

Kóp uzamaı kombınattyń partkom hatshysy (ári ol obkomnyń da hatshysy bolyp eseptelinedi) Kolvah bastaǵan arnaıy komısıa kelip tekserý júrgizip, jınalys ótkizedi. Ony júrgizip otyrǵan zaýyt partkomy mińgirlep eshteńe aıta almaıdy. «Davaı nachnem po-krýgý» dep otyrǵandarǵa sóz beredi. Sóıleýshilerdiń aýjaıy: «On grýbıan... Nıkogo ne prıznaet, nı partorga, nı komsorga. Vse nachalnıkı jalýıýtsá na nego» degen sekildi sarynda, muqatqysy keketkisi kelgen syńaıda bolady. Bireýiniń aýzynan:

— Nastoıashıı Adaes! - degen de jaǵymsyzdaý ráýishtegi daýystar estilip qalypty.

Osy jerde jetinshi bolyp sóz alǵan kópten kele jatqan baıyrǵy maman, evreı ultynan, Borıs Semenovıch Bernshteın: «Biz ony ózine tán harakteri úshin sóge almaımyz ǵoı. Al óndiristegi búkil tehnologıalyq kúrdeli prosester jaǵdaıynda aýysymǵa osy Noǵaevty qoıyp, soǵan senim artatynymyz, ol jumysta barda biz oǵan sengendikten tipti eskertpeı de ketip qalatyn tustarymyz bar ekenin nege aıtpaımyz, onyń búkil zaýyttaǵy eń úzdik tehnolog ekenin nege moıyndamaımyz, - degen salıqaly sózi jınalǵandardyń kózdegen oıyn boldyrmaı, aqıqattyń saltanat qurýyna jetkizgen edi. Sol jerde Yqylas Noǵaıuly: «Borıs Semenovıch, moraldyq qoldaý bildirgenińizge rahmet. Bular endi sizdi.., al maǵan eshteńe de isteı almaıdy!» - dep taǵy da ata-babalardan kele jatqan tektilik minezin tanytqan edi. Munshalyqty batyl sóıleýge jetelep turǵan bir jaǵy ata-baba jeri, atalar rýhy bolsa, ekinshiden, bastan-aıaq qara júmysshydan bastap sýarylǵan taza eńbegi, óz bilimine degen senimi edi. Sabyrǵa júgingen Kolvah: «Ný ladno, my vyvody sdelaem», - dep jınalysty jyly jaýyp attanyp ketken edi.

Ómirde ózińe ǵana senbeseń, jolda qalasyń. Búgingideı ákege, kókege senip taırańdap júrgenderdi kórgende qaıran qalasyń. Bala kúninen qozy baǵyp, qyrda ósken jas órenniń óndiris qazanynda qaınap, qatal tártip, áskerı rejım, uqyptylyq pen dáldik, kásibı sheberlik pen jaýapkershiliktiń shyńyna shyǵýy erlikpen para-par is edi. Bul moıyndalýǵa tıisti shyndyq. Zamanynda «óz adamdaryn» ǵana alyp, óz jerinde qazaqty ógeısitkisi kelgenderdiń jalǵyz qazaq tarapynan taýy shaǵylǵan tustary da az emes. Eń bastysy, Yqylas Noǵaıuly olarǵa basy isteıtin, tehnıka men tehnologıany, fızıka men hımıany tereń biletin jergilikti ult ókilderiniń de tabylatynyn tanyta ári moıyndata, ózin syılata bildi.

Bul Yqańnyń óndiristen ketip qalýy da qyzyq. Bir kúni bir bólimniń bastyǵy Solodkın degen telefon shalyp:

— Yqylas Noǵaıuly, 20 tekshe metr bóshkeniń salmaǵyn qalaı shyǵarýǵa bolady? -dep suraıdy. Tabıǵatynda týrashyl Yqań sonda:

— 5-klastyń fızıkasyn bilmeıtin adam maǵan kerek emes, jumystan bossyń, bolmasa statá boıynsha shyǵýǵa májbúr etemin, - dep týra sóılep, aıbat shegedi. Bul kezde úsh jyl boıyna seh bastyǵy mindetin atqarýshy bolǵan Yqańnyń qaraýyndaǵylarǵa bıligi júretin edi. Kelesi kúni tańerteń Moskva oblysyna issaparǵa ketip, 12 kúnnen keıin oralsa, óz ornynda «Ty ızvını, mená naznachılı» dep, ótkende jumystan shyǵardym dep ketken Solodkıni seh bastyǵy bolyp otyr eken. Yqań: «Ný, rabotaı!», - depti de, sol ketkennen mol ketipti.

Shyndyǵyna kelgende Yqań da et pen teriden jaratylǵan adam ǵoı, biraz sharshady. Neshe bir oqıǵalardyń qalyń ortasynda júrdi. Zaýyttaǵy eń qıyn mezgil - 16.00-den bastalatyn onyń aýysymyna (smenasyna) ylǵı da tekserýler kelip turdy. İlik izdep, syn taqqysy keldi. Biligine qaraı amalsyzdan tehnolog etip qoıǵanymen úsh jyl boıyna seh bastyqtyǵyna qoımady. Óz isin, zaýyttyń jumys rejımi men reglamentin bes saýsaǵyndaı biletin joǵary bilimdi jergilikti mamandy qasaqana ósirmedi, onyń tapqyrlyǵy men ótkirligi, bárin biletindigin keshire almady. Álgi aıtqan Solodkınniń ózi kezinde ony seh bastyqtyǵyna usynǵanda Noǵaevtan seskenetinin aıtyp, táýekel ete almaǵan syńaıy bar. Endi jumystan shyǵyp qalatyn bolǵasyn, sol qyzmetti ózi baryp surap alǵan ǵoı shamasy.

Sóıtip, kıeli Mańǵystaýdyń tól perzenti Yqylas Noǵaıuly uzaq jyldar mańdaı teri sińgen kombınattan óz erkimen ketti. Bir kisideı eńbegi sińdi. Sol kezdegi 4 myń adam eńbek etken MAEK-tiń BN-da bir ǵana qazaq mamany bolsa, otyz eki myń adam eńbek etken alyp kombınat-PGMK-da birden-bir tehnolog qazaq osyndaǵy saýsaqpen sanarlyqtaı óreli kásibı sheber mamandardyń kóshbasynda boldy.

Sodan beri de on úsh jyldaı ýaqyt ótken-di. Osydan úsh-tórt jyl buryn SKZ-ni (Aqtaý-LTD) eki kún boıy áýrelenip iske qosa almaı, ábden daǵdarǵan tustarynda baıaǵy «ataqty» Y.Noǵaevqa izdeý salyndy. Qanshama myqtymyn degender basyn aýyrtyp túk isteı almaǵan zaýytty telefonmen nusqaýlar berý arqyly minsiz basqaryp, jarty saǵatta birqalypty yrǵaqtaǵy tehnıkalyq rejımge shyǵaryp bergen Yqylas Noǵaıuly óziniń ózge ult ókilderinen óresi bıikteý bolǵanyn taǵy da dáleldep, qazaqtyń namysyn abyroımen qorǵaı bildi. Onyń aldynda, 1996 jyly, OSY SKZ-NYŃ qyshqyl shyǵaratyn baǵytyn kúkirtke aýystyrý jóninde de bizdiń Yqańnyń nusqaýlary nátıjeli bolyp, óndiriske engizilgen edi. Bul mysaldardyń barlyǵyn da sol kezde zaýyt dırektory bolǵan, qazirde Aqtaýda AES salý máselesiniń basy-qasynda júrgen azamat Vıktor Vasılevıch Danılov ta rastaıdy. Búgingideı óz qoly óz aýzyna jetip, egemendik alǵan táýelsiz eldiń azamaty álgilerge óz biligin endi tegin emes, tıisti pulyna satyp berip, óz bilik qýatyn taǵy da dáleldeýine múmkindik týdy. Al endi moıyndamaı gór! Bul eti tirilik qana emes, bul daryndylyq!

90-jyldary PGMK-dan ekologıa mekemesine aýysqan Y.Noǵaev bar bolǵany 2,5 jyldyń ishinde qatardaǵy ınspektordan aǵa ınspektor, bólim bastyǵy satylarynan irkilissiz ótip baryp, oblystyń ekologıalyq bas sarapshysy, aýmaqtyq basqarma bastyǵynyń orynbasary dárejesine deıin ósken edi. Óıtkeni, ol eńbekqor, «ýly gazdardyń aýaǵa taralýy», «zıandy zattardyń jerge tógilýi» (lastaýy) degenderińniń zaýytta talaıyn óz basynan ótkergen, olardyń zalalyn tereńnen túısine alatyn maman. Saýatty. 1993 jyly Qoshqar ata óli kóliniń problemasyna baılanysty sotqa qatysyp, PGMK-ǵa 1 mlrd. 300 myń teńge aıyppul salǵyzýǵa táýekel etip, sotta jeńgen «sabazyń» da osy kisi. Al ol jyldardaǵy respýblıkadaǵy ekologıalyq sanksıanyń asyp ketkendegi mólsheri mıllıondyq deńgeıler shamasynda bolatyn. Qoshqar ata boıynsha normatıvtik-quqyqtyq aktini jasap shyǵarǵan da ózi. Bile-bilgenge qazirgi aýmaqtyq basqarmanyń ǵımaraty men ondaǵy bir kezdegi jyljymaly ekologıalyq japondyq hımlaboratorıa da osy Yqańnyń jeńisiniń nátıjesinde ózara eseptesý jolymen kelgen dúnıe. Nemese, Y.Noǵaev ázirlegen «3X3 valdyq shyǵaryndysyn anyqtaý boıynsha jáne sharýashylyq qyzmettik munaı-gaz ónerkásibi nátıjesinde sý jáne jer qorlaryna aýaǵa keltirilgen zalaldy baǵalaýdyń respýblıkalyq ádistemesi», «Mańǵystaý oblysy tabıǵatty paıdalanýshylarynyń tabıǵı ortanyń lastanýyna tólenetin tólemaqy mólsherin anyqtaý boıynsha ýaqytsha ádistemesi», basqa da respýblıkalyq aýqymdaǵy jobalar barshylyq.

Tájirıbeli ekolog, ásirese, Kaspıı teńiziniń soltústik qaırańyndaǵy munaı operasıalaryn júrgizý boıynsha jobalardy qaraý kezinde ózin joǵary mamandanǵan sarapshy retinde tanyta bildi. Ol Kaspıı teńizin ıgerýge baılanysty ózindik ustanymyn áli kúnge ustanyp keledi. Iaǵnı, teńiz saıasat pen ekonomıkanyń qurbandyǵy bolýǵa tıis emes. Qoınaýynda quny 500 mlrd. AQSH dollarymen esepteletin, ata-babalardan amanat etilgen zor bıoresýrstar baılyǵy tunǵan tuıyq teńizdi joǵaltyp almaý - memlekettiń, ulan urpaqtyń paryzy. Yqań búginde teńizde kúni-túni úzdiksiz baqylaý-saraptama júrgizetin memlekettik monıtorıń ornatýdy yjdahattaýda. Bul rette oblys ákimi, isker basshy Qyrymbek Kósherbaev tarapynan el, halyq múddesi jolyndaǵy barlyq zamanaýı oń ıdeıalardyń qyzý qoldaý taýyp otyrǵanyn atap aıtý kerek.

Mańǵystaý oblysynyń jer qoınaýyn paıdalanýshylar, TMD jáne Qazaqstan ekologtary, sheteldik ınvestorlar el, jer múddesi jolynda qadalǵan jerinen qan alatyn qatal da talapshyl bas ekologtan ári seskenedi, aıaqtaryn ańdap basady ári onyń biliktiligin asa joǵary baǵalaıdy.

Endeshe, onyń eńbegi qandaı baǵaǵa da, qandaı marapatqa da laıyq. Týǵan túbegimizdiń túlegi, túrli-tústi metaldar men radıoaktıvti qaldyqtar, ekologıa jóninen akademıalyq bilimi bar Y.Noǵaev baba dalanyń qasıetin qanyna sińirgen qaısar tulǵa, qarymdy-qabiletti Er! Alpysty alqymdap otyrǵan azamattyń shashyna bir tal aq qylaý túsirmeı, dúnıege tekti tárbıeli Almagúl, Zada, Saltanat, Gúldanaı, Janat esimdi bes qyzǵaldaqty ákelgen aǵamyzdyń jar qosaǵy Sulýhan Shadıeva hanym QazPTI-diń geologıa fakúltetiniń túlegi, búkil ómirin KazNIPI salasyna, bir mekemege qyzmet jasaýǵa arnap keledi. Qyzdary mektepti altyn, kúmis medalmen, ınstıtýtty qyzyl dıplommen bitirgen. Kenjesi Janat QBTÝ-dyń stýdenti. Berekeli otbasynyń baqyty jarasyp, shańyraqtan shattyq kúlkisi estiledi. Bar ǵumyryn materıaldyq baılyqqa qyzyǵýǵa emes, rýhanı baılyq pen kemeldikke, el-jurtpen, dos-jaranmen birlikte sanaly ǵumyr keshýge arnaǵan bul jandardyń ómiri ózgelerge ónege bola bermek.

...Yqańnyń bir armany bar: ol - qazaqtyń maman-kadrlarynyń, jastarynyń qaı salada da ózgelerden artyq bolmasa, olqy soqpaıtyn deńgeıdegi bilimdi, tegeýrindi bolǵany. Sonda ǵana Qazaqstan básekege qabiletti bolyp, ekonomıkalyq, ekologıalyq, densaýlyq, basqa da ózekti máselelerdiń barlyǵynyń tigisi jatqyzylyp, sheshilip júre berer edi...

21.02.2008 jyl.


You Might Also Like

Jańalyqtar

Jarnama