InfoHub Logo

Orynbek Ásemaı

Tarıh mamandyǵynyń 1-kýrs stýdenti

Jetekshisi: aǵa oqytýshy Tashqaraeva Á.

Qazirgi ýaqytta Qazaqstannyń tarıh ǵylymynda derektaný problemasyna jáne tarıhı zertteýler ádisterine erekshe kóńil bólinedi. Qazaq halqynyń tolymdy irgeli tarıhyn jazý úshin, eń aldymen, osy tarıhtyń negizin quraıtyn derektermen jumys isteı bilý qajet.  Derektaný ǵylymy úlken teorıalyq jáne ádisnamalyq daıyndyqty qajet etedi. 

XIII-XV ǵasyrlardaǵy mońǵol joryqtary men jaýlap alýlary túrki halyqtarynyń álemýmettik-ekonomıkalyq jáne mádenı ómirine úlken zıan keltirdi. Degenmen, bul mádenıet toqyraýǵa ushyrady degen sóz emes. Bul dáýirdegi ǵalymdar kóbine halyqtardyń etnıkalyq tarıhy, taıpalardyń etımologıasy, sol kezeńge tán saıası oqıǵalar, jalpy halyqtyń dúnıetanymyn sıpattaýmen aınalysty.

Totalıtarlyq júıe kezinde umytylǵan qazaq halqynyń kórnekti avtorlarynyń biri-kúrdeli dáýirde ómir súrgen jáne ómir súrgen Muhammed Haıdar Dýlatı. Dýlatıdiń Tolyq aty Myrza Muhammed Haıdar Dýglat koregen, bilimdi adam bolǵan. Dýlatı 1499 jyly Tashkentte dúnıege keldi, 1551 jyly Úndistanda qaıtys boldy. Dýlatı-alǵashqy Túrik qaǵanatynyń qalyptasýynda mańyzdy ról atqarǵan ejelgi qazaq dýlat taıpasynyń ókili. Uly Babyr M.H. Dýlatı Qazaqstannyń, Orta Azıanyń, Moǵolstannyń ótken jáne qazirgi tarıhyn, óz halqynyń fólklory men danalyǵyn jaqsy bilgen.

XV-XVI ǵǵ. tarıhı shyǵarmalarda Ońtústik jáne Shyǵys Qazaqstannyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy, qalalyq jáne eginshilik mádenıeti, Jetisýdyń storlyq geografıasy, ortaǵasyrlyq azahstan týraly kóptegen qundy derekter bar. Kóptegen avtorlar XVI-XX ǵasyrlarda kórshi halyqtardyń qonystanýynyń orasan zor aýmaǵy tarıhynyń bastapqy kózi retinde keńinen paıdalanǵan, ol ózektiligin joǵaltpaıdy jáne qazirgi ýaqytta Dýlatıdiń sol basty eńbegi aǵylshyn, túrik jáne qazaq tilderine aýdarylǵan, ótken ǵasyrda Velámınov-Zernov orys tiline qazaq tarıhyna qatysy bar bólimderdi aýdarǵan. Dýlatı, onyń eńbekteri men aıyptaýshy qyzmeti týraly iri reseılik ǵalymdar Velámınov-Zernov, V.V. Bartold jáne basqalar jazǵan. Qazaqstanda Dýlatıge, sondaı-aq «Hrýshev jylymyǵynan» keıingi jáne ásirese Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdik alǵannan keıingi basqa da kórnekti qaıratkerlerge úlken kóńil bóline bastady.

Qazaq aǵartýshylyǵynyń taǵy bir ókili –Qadyrǵalı Jalaırı (1555-1607 jj.) – XVI ǵasyrda ómir súrgen qazaqtyń uly ǵalymy, kórnekti dıplomat, kórnekti saıası qaıratker, "Jamıat-tavarıh"Tarıhı shyǵarmasynyń avtory. Tarıhshy retinde ol óte qundy tarıhı eńbek qaldyrdy. Bul" Jamıat-tavarıh " - "Jylnamalar jınaǵy" - XIII-XV ǵasyrlarda Qazaqstan men Orta Azıa aýmaǵynda oryn alǵan oqıǵalardy baıandaıtyn tarıhı shyǵarma. Osy kúnge deıin qazaqtar qoldanǵan halyq maqal-mátelderin keńinen qoldana otyryp, aralas qazaq tilinde jazylǵan. Shoqan Ýálıhanovtyń baǵalaýy boıynsha, Q.Jalaıyrıdiń bul jumysy Qazaqstan tarıhynyń mańyzdy derekkózderiniń biri, al qazaqtar týraly málimetterdiń tolyqtyǵy boıynsha ol birinshi oryndardyń birin alady. Naqty materıalǵa súıene otyryp, Qadyrǵalı Jalaırıdi shynaıy qazaq tilindegi jazbasha shyǵarmalardyń negizin qalaýshy dep sanaýǵa bolady. Qazaqtyń kórnekti ǵalymdary Qanysh Sátbaev pen Álkeı Marǵulan onyń esimin Orta Azıa men Mońǵolıanyń Babýr, Benan sıaqty ataqty tarıhshylarynyń esimderimen qatar qoıady. Sultan Oraz Muhammedtiń tusynda Qadyrǵalı 1600 jyly óziniń ataqty "Jylnamalar jınaǵy"atty kitabyn jazady. Bul Qazaqstan tarıhynyń ortaǵasyrlyq kezeńindegi mańyzdy derektemelik eńbek. Qazaq handyǵynyń órkendeý jáne ýaqytsha quldyraý kezeńi týraly baıandalatyn tarıhı qujat retinde mańyzdylyǵy joǵary.

Shaıbanı han men onyń urpaqtarynyń tarıhyna arnalǵan narratıvti shyǵarmalar orta ǵasyrdaǵy Qazaqstan tarıhyn zertteýdiń qundy derekkózi bolyp tabylady.  Hİİİ-HVI ǵǵ. Deshti-Qypshaq jáne Túrkistan jerindegi negizgi oqıǵalar tizbelengen bul týyndylar birjaqtylyqqa qaramastan, derekkózder retinde mańyzdy oryn alady. Shaıbanı áýletiniń shyǵarmalary ǵana sol kezeńdegi oqıǵalardan góri ortaǵasyrlyq musylman kózderi týraly tolyq túsinik beredi. Bul derekkózderde ortaǵasyrlyq Qazaqstan aýmaǵyndaǵy etnıkalyq problemalarǵa, shejirege qatysty málimetter kezdesedi. Sonymen qatar, osy Shaıbanı derekterinde qazaqtardyń kórshi elder týraly: olardyń turmys-tirshiligi, sharýashylyǵy, saýdasy, dini, mádenıeti, salt-dástúrleri týraly málimetter óte kóp. Ásirese qazaq handary, olardyń saıasaty, dıplomatıasy, Shaıbanı áýletimen qarym-qatynasy týraly kóp aqparat saqtalǵan [29].

Shaıbanı áýleti XV-XVIII ǵasyrlardaǵy qazaq handyqtarynyń tarıhy týraly materıal atty jınaqta 1969 jyly parsy jáne túrki tilderinen aýdarylǵan.  Osy jınaq barysynda tarıhshy-shyǵystanýshy Qazaqstan tarıhy jóninde jazbasha derekter keltiredi.

Tarıhı derekterge qatysty Shaıbanı málimetter shartty túrde bes topqa bólinedi. Bul bólý paıda bolý ýaqytyna, derekterdiń mazmunyna baılanysty.

Shaıbanı áýletiniń 1-shi tobynyń shyǵarmalaryna 1500-1511 jyldar jatady. Olar: "Mıh-man name Buhara" [30]," joldastar gýzıdaı nýsrat name"," Shaıbanı name","Fath name". Shaıbanı derekteriniń 2-tobyna tómendegi derekterdi jatqyzamyz: - Zýbdat al-asar; - Tarıhı Ábilhaıyr hanı; - derekter Badaı ál-Vakaı.Bul derekkózderdiń alǵashqysy-Qazaq tilindegi" Zýbdat al-asar", orys tilindegi "tańdamaly Jylnamalar jınaǵy", qazaq tilindegi "Slıvkı letopı-seı", qazaq tarıhyn zertteýde úlken mańyzǵa ıe [31].

Shaıbanı derekkózderiniń 2 tobyna kiretin «Tarıhı Ábilhaıyr hanı» - Qazaqstan tarıhy úshin qundy málimetterdi saqtaǵan orta ǵasyrlardaǵy biregeı týyndylardyń biri [31, 16 bet].  «Tarıhı Ábilhaıyr hanı» qazaq tilindegi Parsy shyǵarmasynyń avtory Masýd ben Osman Kúhı-stanı.  Ol Ábilqaıyr hannyń uly Sýıýsha Qojanyń hýsnıhatshysy bolǵan. Súıin Qoja han qaıtys bolǵannan keıin Ábilhaıyr kóshkin han Abd ál-Latıf hannyń úshinshi uly boldy (1540-1551 jj.).) boldy qolynda. Avtordyń qaıtys bolǵan jyly belgisiz.

Tek 1590 jyly 10 jeltoqsanda taǵy bir adam Osman Kýhıstanı sol kezde qaıtys bolǵanyn eskertip, onyń jumysyn kóshiredi.1540-1551 jj. shyǵarma Ábilhaıyrdyń nemeresi Abd ál Latıftiń tapsyrmasy boıynsha jáne hannyń kózi tirisinde jazylǵan. Onyń avtory týraly aqparat joq dep aıta alamyz.1540-1551, jazylǵan eńbekter.  V. V. Bartold ony hıjra boıynsha 950 j., ıaǵnı 1543-1544 j. dep atady - bilmeımin, - dedi ol. Ol kúrdeli jáne kúrdeli tájik ádebı tilinde jazylǵan.  Onyń dáıeksózderi Qurannan, óleńderden turady. Avtor derek óz jumysynda Jýveını, Júzjanı, Sharaf ad-Dın Iezdı, Abdır-Razak Samarqandıdiń tarıhı eńbekterin keńinen qoldandy. Mazmuny jaǵynan «Tarıhı Ábilqaıyr-hanı» álem tarıhyn quraıdy. Shyǵarma jıi qurastyrylady (basqa kózderden kóshirilgen), tek Ábilhaıyr týraly taraý erekshe, qundy jáne erekshe.  Bul eńbekte 15-16 ǵasyrlardaǵy saıası-ıdeologıalyq, áleýmettik jáne ıerarhıalyq máseleler aıqyn kórinedi.

«Tarıhı Ábilqaıyr hanı» kirispeden, 12 taraý men qorytyndydan turady.  Onyń qoljazbalary Reseı ǴA qoljazba bóliminde, Londonnyń Brıtan murajaıynda saqtaýly [31. 16 b.]. Bul derekte Qazaqstan tarıhy úshin mynadaı málimetter saqtalǵan:

- 1430-1450 jyldardaǵy Deshti Qypshaqtaǵy saıası jaǵdaı;-Ábilqaıyr hannyń jastyq shaǵy;

- ákesiniń ulysy týraly;

- 5 ulynyń ulystary týraly;

- Syǵanaq túbindegi 1457 jylǵy shaıqas;

- Ábilqaıyr hannyń naqty qaıtys bolǵan jyly týraly;

- Kereı, Jánibek, Buryndyq, Qasym handary týraly keıbir málimetter;

- etnıkalyq máselelerdi anyqtaıtyn taıpalardyń ataýlary jáne t. b.

Qorytyndylaı kele, Hİİİ ǵasyr men HVIİ ǵasyrdyń sońynda paıda bolǵan derekkózderdiń málimetteri erekshe qundy. Bul Qazaq handyǵynyń Orta Azıadaǵy myqty qarsylasy jáne kórshisi boldy. Iaǵnı, eki el arasyndaǵy qarym-qatynas árdaıym úzilgen joq. Ekinshiden, bul Shaıbanı derekterinde qazaq-kórshiler týraly qundy málimetter óte kóp.  Sonymen qatar, Qazaq handary, olardyń saıasaty, dıplomatıasy, Shaıbanı áýletimen qarym-qatynasy týraly tereń jazylǵan. Bul derekter áli de derekkózdik taldaý júrgizip, zerttelýi kerek. Búgingi tańda Qazaqstan Respýblıkasynyń "Mádenı mura" memlekettik baǵdarlamasy sheńberinde Shyǵys derekteri, onyń ishinde Keńes ókimeti kezinde jarıalanǵan "Qazaq handyqtarynyń tarıhy jónindegi materıaldar" jınaǵynda qaıta basylyp, jarıalandy. Bul qazaq handyǵyn zertteýge qajetti málimetter tobynyń biri, ári qaraı tereń zertteýdi qajet etedi.

---