InfoHub Logo

Zaharyn tógip, qaharyn tikken Eýropa jıhangerleriniń Keńes úkimetine aıdap salyp otyrǵan quraly — óz aramyzdan shyqqan basmashylar bolatyn.

Keńesti Rossıanyń qaı túkpirinen bolsa da eldi ylańǵa salyp, momyndardyń mazasyn alǵan qanǵa qumar buzyqtar shyǵyp, talaı arbasyp kórse de, qyzyláskerdiń kúshimen tarqatylyp, kóp oryndarda .... joq etilgen.

Basmashylardyń bas kóterip, qarysqan mezgili 19 — 20-jyldarda kóbirek boldy. Biraq ınabatty ustaǵan jol joq, bar nársesi — el búldirý, el talaý bolǵandyqtan, ómiri uzaq bolmady. Keńes úkimetiniń jolyna túsken qara sharýa ondaı isi lan el búldirgishterdiń sońyna ergen joq. Qolynan túk kelmese de bar nıeti keńes úkimetine qarsy bolǵan baılardyń da ishterinen tilegen tilekteri oryndalmady. Sonymen sońǵy jyldarda ishki Rossıa beıbastaqtardan tazartylyp, búlingen sharýa retke qoıyldy. Biraq Rossıadan ketken jendetterdiń Túrkistan respýblıkasynda sarqyty áli de bar.

Basmashylardyń óz elinen úzilmeı kele jatqan jeri — Ferǵana oblysy. Basmashylardyń Ferǵana halqyn sergeldeńge túsirgenderine 5 — 6 jyldaı boldy. Sodan beri Ferǵanadaǵy basmashylar damylsyz shabýyldap, jurttyń sharýasyn kúızeltip, basqaǵa moıyn burǵyzbaı jaǵalasýmen keldi. 4 — 5 jyl udaıymen qan tógisken basmashylar Ferǵanany ylańdady. Kásip sharýashylyǵynan berekesi ketip, jergilikti halyq álsirep qaldy. Halyqtyń kóbi búlinshilikke ushyrap, basqa gýbernıalarǵa aýyp ketýine de sebep boldy. Talaı kásip oryndary qırap, iske jaramsyz halge jetti. Halyq jábirlendi. Alǵashqy kezde basmashylarǵa kómek berip, qoltyǵyna sý búrikken Qoqan úkimeti bolǵan. Qoqan úkimeti Rossıadan qashqan qazaqtarmen qosylyp, basmashylardy kótermelep turǵan.

Qoqan úkimetiniń áskeri qýylyp, taratylǵannan keıin basmashylar bytyrap, bólek-bólek bolyp ketken. Basmashylar el shýlatyp, jurtty talap júrse de ózderine jaqsy at taǵý úshin Túrkistan avtonomıasyn qurýshy atanyp ta júrgen. Zamannyń yńǵaıyna qarap, qýlar ózgerip, birese aq áskeri atanyp, birese ıslam qorǵaýshylary atanyp tonyn túrlishe aınaldyryp kıgen. Biraq keńes úkimetiniń bergen keńshiligi beınetqor elge basmashylardyń jalǵan sózderine senimin ketirip, olardan qaıyr joq ekenin kórsetti. Halyq olardan jırendi, bezdi. Naq osy mezgilde basmashylardyń bastyqtary birinen soń biri joǵalyp, abdyrap keledi. Qanisherlerdiń kúni qıynshylyqqa aınalyp, el saıabyrlap, tynyshtyq alýǵa bet aldy.

Beıbitshilikti ornatýshy qyzyláskerler bul jaýlarmen jaǵalasyp, talaı bóget bolyp keledi. Biraq taý-tasty jerlerde jasyrynyp júrip, qolǵa túspeı, kóp is qylyp, alǵashqy jyldarda ál bermeı júrgen edi. Sońyna túsip, tásiline túsingen jaýynger qyzyláskerler olardyń tyǵylǵan jerlerin sezip, bastyqtaryn tutqynǵa alyp, kóbin tirideı ustaǵan. Jergilikti halyq qyzyláskerlerge járdem berip, jaýlardyń tyǵylǵan jerlerin kórsetip turǵan.

Naq osy mezgilde bastyqtary qolǵa túsip, tıisti jazalary moınyna qoıylyp, ólim jazasyna buıyrylǵan. Qazir betteri qaıtyp, sýlyq bolýǵa aınaldy. Qasaqana qanǵa qumar adamdary, aram satqyndary áli qarsylyq kórsetip, tıip-qashyp júrse kerek.

Jaýdan beti qaıtpaǵan, qarsylasqan dushpandy talaı muqatqan qyzyláskerler men jergilikti halyq, dıhanshylardyń kóńildi mılısıalary bul jaýlardyń izine túsip, tuqymyn qurtýǵa bet alǵan. Keshikpeı jaýlardan qutylyp, beınetqor dıhanshylar keńes úkimetiniń saıasynda tynysh turmys el zańymen jasaýynda sóz joq.

1923 jyl

---