InfoHub Logo

Baıyrǵy zamanda jerdiń túkpir-túkpirinde turatyn adamdar bir-birimen saýda baılanysyn júrgizgen. Alǵashynda bul zárý zattarmen aıyrbas retinde júzege asqan. Mysaly, asyl tastar, altyn, kúmis, tuz, shıpaly ósimdikter, mal, sáıgúlik attar, qymbat baǵaly ań terileri, qola men temirden jasalǵan zattar, mata, azyq-túlik jáne basqa da taýarlarmen almasqan. Keıinnen aqshaǵa saýda-sattyq bastalyp, kóptegen elder men qalalardy baılanystyrǵan ortalyqtar — bazar, jármeńke, saýda joldary ashyldy. Joldar bir-birimen ulasyp, Shyǵys pen Batysqa, Ońtústik pen Soltústikke qaraı jalǵasyp, kóptegen jańa aımaqtardy qosty. Osylaı b.z.b. II ǵasyrdyń ortasynda Eýropa men Azıany biriktirgen Uly Jibek joly paıda boldy.

Ejelgi kerýen joldary

Uly Jibek joly – Qytaı men Eýropa elderiniń arasyn baılanystyrǵan saýda joly. Uly Jibek jolynyń keı tarmaqtary sol kezde-aq iske qosylǵan. Negizinen, «lazýrıt joly», «nefrıt joly» jáne «qundyz jolyndaǵy» saýda qyzyp turdy. «Lazýrıt joly» - Mysyr, Iran, Vavılon elderine Pamır taýlarynda óndirilgen lazýrıt tasy tasymaldanatyn jol. Lazýrıt bul elderde óte kádeli sanalyp, asa joǵary baǵalanǵan. «Nefrıt jolymen» qytaı patshalary men baı-shonjarlaryna arnalyp jasalatyn zergerlik áshekeı buıymdarǵa qajetti asyl da ádemi gaýhar tas, nefrıt Qashqardan Qytaıǵa tasymaldanǵan. «Qundyz jolymen» baǵaly ań terileri ár elge taralǵan. B.z.d. I myńjyldyqtyń ortasynda «dala joly» iske qosyldy. «Dala joly» arqyly Qytaı jibegi men Iran kilemi jetkizilip turdy.

Uly Jibek joly búkil adam aǵzasyn qorektendirýshi qan júıesine uksas jumys istedi. Sebebi ol búkil Eýropa men Azıa elderiniń bir-birimen qarym-qatynas jasaýyna múmkindik týǵyzyp, ondaǵy halyqtardy biriktirdi.

1-shi ǵasyrdaǵy Jibek Joly, Qytaıdan Jerorta teńizine deıin.

«Uly Jibek joly» ejelgi ataý emes, ol 1877 jyly paıda bolǵan. Ony qoldanysqa engizgen belgili nemis geografy Ferdınand fon Rıhttofen. Joldyń bulaı atalýyna saýdanyń negizgi zaty – Qytaıdan shyǵarylatyn jibek mata sebep boldy.

Sonaý Eýropa men Azıany biriktirip jatqan bul jol adamzatty ǵajaıyp jetistikterge jetkizdi. Damyǵan elderdiń bir-birimen saýda-sattyqpen aınalysýyna, ǵylym salalarynyń damýyna, dinı jáne mádenı salt-dástúrleriniń qalyptasýyna yqpal etti.
Uly Jibek joly ejelgi Qazaqstan jerimen de ótken. Eń negizgi saýda joly Tán-SHan taý silemderimen, Syrdarıa, Talas, Shý, İle ańǵarlary arkyly Qytaıǵa ulaskan, Joldyń endigi bir bóligi Iaqsart, Seıhýn dep atalǵan Syrdarıa, Oral (Jaıyq) ózenderin jaǵalaı ary qaraı Qarateńiz mańy, Vızantıa men Batys Eýropa jerlerine deıin sozylyp jatty.

Negizgi kúre tamyrdan Ortalyq Qazaqstan dalalaryna, Saryarqa men Ertiske, Altaı men Mońǵolıaǵa karaı taramdalǵan joldar ótken. Osyndaı joldardyń boıynda Isfıdjab, Ýsbanıkent, Otyrar, Túrkistan, Taraz, Saýran, Syǵanaq, Saraıshyq, Jańakent sıaqty iri qalalar bolǵan. Bul qalalardyń órkendeýine Uly Jibek jolynyń tıgizgen áseri mol. Qalalar men dalalardy, taý etekterin saqtar, úısinder, qańlylar, keıinnen túrgesh, qarluq, oǵyz, kypshaq, qımaq sıaqty ejelgi túrki taıpalary mekendegen.

Qazaqstannyń ortaǵasyrlyq qalalarynda júrgizilgen qazba jumystary kezinde arheologtar Qytaı men Vızantıa, Iran men Úndistan elderiniń teńge saraılarynda naqyshtap soǵylǵan teńgeler men dildálar qazyp alǵan. Sonymen birge sol jerde jasalǵan ári saýda kerýenderinen kelgen basqa buıymdar da tabylǵan. Almaty mańyndaǵy ejelgi Talhır qalasynyń ornyn qazǵan kezde Iranda jasalǵan qola tabaq, qytaı farfory men japon faıans tostaǵanynyń synyǵy jáne t.b. buıymdar qolǵa tústi. Ásirese, beti túrli tanǵajaıyp oıýlarmen, tamasha sýrettermen bezendirilgen tabak erekshe qyzyqtyryp, yqylas týdyrady. Qyzyl tústi japon faıans tostaǵan synyǵynyń ishi men syrtynda aıdahar, taý men teńiz, «altyn» kıim kıingen er kisi men áıel ásem beınelengen.

Kóz qyzyqtyrar qola aınalar – Taıaý Shyǵys pen Qytaıdan shyǵyp, keń taralǵan zattardyń biri. Olardyń syrt jaǵyna gúldi oıýlar, ushyp bara jatqan tyrnalardyń sýretteri salynyp, arab jazýlary da túsirilgen.

Uly Jibek joly boıymen Ferǵananyń áıgili júırik attaryn, arab jáne túrikmen arǵymaqtaryn, túıe men pilderdi, arystan men kerikterdi, sileýsin men karaquıryqtardy, suńqar men karshyǵalardy, taýyq pen totyqustardy, tipti túıequstardy da satý úshin alyp ótken.

Sonymen qatar osy jol arqyly qant, júzim, shabdaly, qaýyn sıaqty ósimdikter men azyq-túlik túrleri de saýdalanǵan.
Ortaǵasyrlyq Shyǵystyń uly aqyny Fırdaýsı uly Jibek jolyn bylaı dep tamasha beınelegen:

Sansyz qymbat júk tıelgen,
Myńdaǵan alyp túıeler.
Júz sary narǵa dırhem artsa,
Qyryq narga dınar jegilgen.

Eń keremet mýskýs pen aloıyny,
Ǵajap jibek matalardy,
Iran men Mysyr kerýeni artqan
Taǵy bar otyz túıesi.

Túıme jáne qoladan jasalǵan qumyra. Gresıa. 
B. z. İ - IV ǵǵ. Batys Qazaqstannan tabylgan.

Jibek joly arqyly taýarlarmen qatar ortaǵasyrlyq óner: sáýlet, mádenıet, áýen men bı óneri, kórkem qoıylymdar da jan-jaqqa taralǵan. Iran, soǵdy, túrik bıshileri men ártisteri Qytaı horeografıalyq mádenıetine zor úles qosqan. Uly Jibek joly boıymen din ókilderi de óz ýaǵyzdaryn shet elderge taratkan. Búkil Orta Azıa men Shyǵys Túrkistan arqyly Úndistannan, Qytaı, Koreı, Japon halyqtaryna býdda, al Sırıa, Iran, Arabıa elderine hrıstıan dinderi engen.

Eýropa men Azıany, Shyǵys pen Batysty ushtastyrǵan bul jol túrli mádenıettiń damýyna yqpal etip, alys-jaqyn elderdiń ózara qarym-qatynas jasaýyna óte qolaıly edi. Qazaq dalasynda ómir súrgen sol zamandaǵy otyryqshy qala turǵyndary men kóshpeli taıpalar adamzat mádenıetiniń damýyna áserin tıgizgen. Halyqtyń turmys-tirshiligi jaqsaryp, bilim deńgeıleri kóterildi. Saýsaǵynan óner tamǵan qolóner sheberleri ózderiniń tańǵajaıyp týyndylaryn dúnıege ákeldi.

---