InfoHub Logo

Bildirý bilmegenge bilgenimdi, ózimniń dep bilemin zor mindetim...

Mirjaqyp

Arǵyn balasy Qyzbelin, Qyzemshegin saǵynyp, týǵan eline ketip barady. Eki jasynda anasy Dámeshten, on jasynda ákesi Dýlattan aıyrylyp, jetimdik pen joqshylyqtyń taýqymetin bala kúninen tartyp ósken Mirjaqyp týǵan aýylyna úlken saǵynyshpe kele jatyr. Keýdesin saǵynysh sezimi tyrnalap, ańsap keledi. Saǵynyshpen qosa marqaıyp, úlken qýanyshpen keledi. Qýanyshy — onyń Qazan qalasyndaǵy «Sharq» baspasynan «Oıan, Qazaq!» atty tuńǵysh kitaby shyqqan edi. Týǵan aýylynan ketkeli bes-alty jyldyń júzi bolǵan soń ba, álde týǵan jerdiń tútinin saǵyndy ma eken, áıteýir, asyǵyp keledi. Jyraqta júrse de, kóz aldynan Bıdaıyǵy, Qyzbeli, Qyzemshegi men Saryqopasy ketken emes. Omby ótti, Qarqaraly bardy, Zaısandy kórdi, tabany Sankt-Peterbýrg topyraǵyna da tıdi. Sonda da ol jerlerdiń eshqaısysy óziniń týǵan jeri — Qyzbeline jetpedi. Nege ekeni qaıdam, oǵan Qyzbeliniń bir ýys topyraǵy saf altynnan qymbat edi. Myna bes kúndik jalǵan dúnıede týǵan jerińnen, týǵan topyraǵyńnan artyq jer bar ma eken? Saǵynyp keledi, ańsap keledi. Kóz ushynda bir saǵym kólbeıdi. Júrektegi bar sheri aqtarylyp, shynymen elime kele jatyrmyn ba degen qýanysh keýdesin kerneı bastady.

Damylsyz dúnıe kóshi syrǵyp ótýde. Ýaqytty toqtatar kimiń bar? 1885 jyldyń 25 qarashasynda Torǵaı ýezine qarasty Saryqopa bolysynyń úshinshi aýylynda, ataqty sheber Dýlattyń shańyraǵynda dúnıege kelgen sábıdiń júregine týǵan eline degen, sheksiz saǵynysh pen mahabbat uıalaǵan. Ákesi saptama etik, at ábzelderi men áıelderdiń másisin tigip, qolónermen aınalysatyn. Anasy toı-tomalaqtyń sánin kirgizer aýyldyń alty aýyzy, kúmis kómeı ánshisi bolǵan. Bala Mirjaqyptyń boıyna daryndylyq ákeniń qanymen, ananyń aq sútimen daryǵan.

Mynaý ulanǵaıyr dalanyń kórikti jeri — Torǵaı atyraby. Qyzbel ózeni Ulytaý jerinen shyǵatyn Dámdi, Moıyndy, Sary ózenderinen bastaý alady. Myna Qyzbel, Qyzemshek taýlary, Saryqopa irgeles Madıar, Óteı, Shymbolat rýlarynyń baıyrǵy mekeni. Kóne Torǵaı — Madıar Bahadúr, Abylaıdyń Shaqshaq Jánibegi, Han Keneniń Jáýke men Shákiri týǵan jer. Dańqty batyrlardyń atamekeninde kindik qany tamǵannan ba eken, onyń saǵynyshy ózgeniń saǵynyshynan tym erekshe, tym eren. Anasy besikte jatqanynda, oǵan qazaqtyń arǵy-bergi tarıhyn baıandap, eski jyrlardy yńyldap aıtyp otyratyn, ákesi bolsa, ulyna únemi Altynsary balasy Ybyraıdyń óleńderin jatqa aıtyp beretin. Besikte jatqanynda-aq, qazaqtyń máıekti de yrǵaqty, áýezdi de qunarly tiline qulaq eti úırenip jatqan. Táńiri Taǵalanyń sheberligine kim kúmán keltirgen, sol besikte jatqanynda-aq, anasy men ákesiniń tálimin tyńdap ósken sábıdiń tańdaıyna eshkimniń aýzyna túspegen ǵajap sóz salyp, ony aqyn etti. Aqyndyq óner — uly jaratýshy ıeniń oǵan bergen eń asyl tabıǵı talanty. «Oıan, Qazaq!» degen sóz onymen qatarlas júrgen aqyndardyń aýzyna buryn-sońdy túsken sóz emes, bul sózdi alǵash bolyp qoldanǵan, Dýlat pen Dámeshtiń uly — Mirjaqyp edi.

— Beý, san salaly Torǵaıym, Qyzemshegim, Qyzbelim, shynymen saǵan kele jatyrmyn ba? — dep ózine-ózi senbeıtin syıakty. Birneshe par at jegilgen páýeske qara joldy shańdatyp kele jatyr. On jasynan úlken aǵasy Asqardyń tárbıesin kórgen. Asqar — óz zamanynyń kózi ashyq, kókiregi oıaý azamaty. Ámbe qazaq býrjýazıasynyń ókili. Fransýz, aǵylshyn kapıtalıserimen tyǵyz baılanysta bolǵan. Zıaly aǵasy onyń emin-erkin shet tilderin meńgerýine jaǵdaı jasaǵan. Aýyl muǵalimi Muqan Toqtabaıulynan qara tanyp, jalt-jult etken dúnıege jańasha kózqaraspen qaraǵan shákirt Mirjaqyptyń arman-maqsaty — bala oqytyp, shákirt tárbıeleý edi. Aldyna arman qoıyp, bolashaǵyn oılaǵan balanyń mańdaıyna juldyz-baǵy qashanda jazylady emes pe? Perishte júrek balanyń qandaı kúnási bolsyn aý, jasaǵan ıemizde tátti tilekti eshqashan oryndamaı qoıǵan da joq shyǵar.

Torǵaıdyń maıqara jýsanyn ıiskep, kókirekti kernegen saǵynysh. Kóz ushynda — aǵasy Asqardyń úıi. Qulyn-taıǵa minip júrgen aýyl balalary aldynan «kókelep» shaýyp keledi. «Alaqaı, aǵam keledi!» , «Jeńeshe, jeńeshe, aǵam kele jatyr!» , «Áke, súıinshi, úlken aǵam keldi» degen qýanyshty daýystar ár jerden estilip jatyr. Júzine kúlki úıirilip, júregi týlap, ol da «balapanym!» dep baıtaq dalany basyna kóterip, júgirip keledi. Kók aspanda bulardyń qýanyshtaryna ortaqtasqandaı keıip tanytyp, raýan shýaǵyn molynan tóksin kep. Kópten kórispegen aǵaıyn-jekjat arqa-jarqa bolyp, dastarqan basynda otyrǵanda: 

 — Aqaıeke, jyraqta júrsem de, Qyzbelim esimnen bir eli ketpedi. Saǵynsam júregimde, jabyqsam sezimimde, - dedi tolqyp.

— Áı, azamat! Árkimniń týǵan jeri óziniń Mysyr shahary degen emes pe? Týǵan eldiń qadirin túzde júrip bilip júrsiń ǵoı, áıtpese, myna aýyl ishindegiler syrtqa shyǵyp kórmegen soń, týǵan eldiń qadirin qaıdan bilsin?

— Kórkem jigit, myna tuńǵysh kitabyńnyń ǵumyry uzaq bolsyn! Ata-enem qyzyǵyńdy kóre almaı armanda ketse de, peıishtiń tórinen seniń qýanyshyńa, meıirlenip otyrǵan bolar, — dedi jeńgesi.

 — Jeńgeń durys aıtyp otyr. Áke-sheshemiz kóre almaǵan qyzyǵyńdy, týǵan aýyl, týǵan eliń bolyp kórip otyrmyz. Táńiri aldyńnan jarylqasyn!

— Áýmın!

***

— Ustaz! — dedi shákirti Maǵjan. Qazaqtyń asa talantty aqyny Maǵjan Jumabaı Mirjaqyp Dýlatulyn «ustaz» tutyp, aǵa senimin aqtaǵan shákirt.

— Men ózińiz aıtqan Pýshkınniń «Evgenıı Onegınin» oqyp shyǵyp, áli de bolsa sol óleńmen jazylǵan romannyń áserinen shyǵa almaı otyrmyn. Mirjaqyp Maǵjannyń zerektigine súısinip:

— Oı, jaryǵym, kezinde mende de sondaı áser bolǵan. Aleksandr Sergeevıch Pýshkın — orys halqynyń ǵana emes, jer betindegi búkil adamzattyń ortaq aqyny. Ǵajap aqyn ǵoı, - dedi. Maǵjan sál oılanyp turyp, ustazyn taǵy bir ret tańǵaldyrdy:

 — Iá, ustaz. Hakim Abaı, A.Pýshkın, M.Lermontov, I.Krylov óleńderin qazaqsha sóıletti emes pe? Men de aýdarmamen aınalyssam deımin.

— Bárekeldi! Abaıdyń aýdarmashylyq qyryn baıqaǵan ekensiń ǵoı, azamatym. Abaı sol orys aqyndarynyń óleńderin qazaq óleńindeı etip jiberdi emes pe? Áne, baıqadyń ba, Abaı atańnyń sheberligin. Ahmet aǵań: «Abaı — qazaqtyń bas aqyny» dep tekke aıtpaǵanyn túsingen bolarsyń. Abaı — qazaqtyń ary men uıaty, baǵyt-baǵdary ekenin umytpaǵaısyń, baýyrym!

 — Árıne, ustaz! Eskeremin. Jáne qatarlastaryma da aıta júremin. Men keshe túnde hakim Abaıǵa arnap óleń jazyp em, oqysam bola ma?

 — Oı, aınalaıyn, ulyqsat! Oqı ǵoı, oqy! — dep qýanyp otyr ustazy.

— Maqul! — dedi de elgezek shákirti ornynan tik turyp, ústi-basyn retke keltirip:

— Shyn hakim, sóziń asyl — baǵa jetpes,
Bir sóziń myń jyl júrse, dámi ketpes.
Qaradan hakim bolǵan sendeı jannyń
Álemniń qulaǵynan áni ketpes!
Sózińe qulaq salyp, baǵa bermeı,
Qısaıyp, qyńyraıdy jurtyń nıettes!
Burtıyp, teris qarap: «Aýlaq júr!»- dep,
 Boldy ǵoı jaqyn týǵan bári kektes.
Tynysh uıyqta qabirińde, ýaıym jeme,
«Qor boldy qaıran sózim bosqa!»- deme.
 Artynda qazaqtyń jas balalary
Sózińdi kósem qylyp, júrer jónge!

Aı, jyl óter, dúnıe kóshin tartar,
Óltirip talaı jandy, júgin artar.
Kóz ashyp, jurtyń oıaý bolǵan saıyn,
Hakim ata, tynysh bol, qadiriń artar.
Júrgen jannyń artynda izi qalar,
Etikshi ólse, balǵa men bizi qalar.
Bir baı ólse, tórt túlik maly qalar,
Sheshen ólse, artynda sózi qalar!
Sum dúnıe sylań berip kópten óter,
Saý qalǵannyń kóbisi erteń biter.
Toqtamas dúnıeniń dóńgelegi,
Sheshenniń aıtqan sózi kópke keter,

— dep aıaqtady arnaýyn. Mirjaqyp shákirtiniń talabyna qýanyp, arnaý-óleńine súısinip, ishinen duǵa — tilek tilep: — Maǵjanjan, Táńiri jaqqan shamshyraq sý quısań da sónbeıdi. Alaýlap, laýla! — dedi rıasyz nıetpen. Dáris alýshy ózge shákirtter de, Maǵjan da «Áýmın!» dep qýanyp otyr.

1922 jyly Maǵjan orystyń talantty aqyny V.Brúsov ashqan kórkemóner ınstıtýtyna oqýǵa túsip, V.Lenınniń «Parıj komýnasyn», «Toǵyzynshy ıanvar» eńbekterin, M.Gorkııdiń «Starýha Izergılin» aýdarǵan edi. Maǵjannyń aýdarmalaryn basylymdardan jıi oqyǵan saıyn orys tilin meńgertken ustazy, «Bilgenniń júrgen jeri bári jaryq», dep tileýles bolyp otyrady.

***

1914 jyldyń 14 mamyrynda Omby qalasyndaǵy «Kolomzıno» meıramhanasynda Mirjaqyp Dýlatuly Ǵaınıjamal Baımuratqyzymen bas qosyp, shańyraq kóterip, úılený toılaryn jasady. Alashtyń ardaqty uly 1915 jyldyń 4 qarashasynda tuńǵysh perzentin súıedi. Ol — qyzy Gúlnar. Sol kúnnen bastap ustaz aqynnyń shańyraǵy baqyt pen qýanyshtyń besiginde terbelip, ómirleri ertegidegideı bolady. Gúlnardyń sońynan Abylaı (1917), Halıda (1920), Naýryzbaı (1924), Álibek (1925) dúnıege keledi. Biraq, Gúlnardan basqa balalary jaryq dúnıege syımaı, shetinep ketken.

***

1928 jyl. Omby shahary. Abaqty. Tar qapasqa tanylyp azamat aqyn otyr. Qarańǵy qapastyń aýasy — kúlimsi sasyp, dymqyl bir jaǵymsyz ıis shyǵady. Abaqtydaǵy ózge tutqyndar burysh-buryshta qısaıyp uıyqtap otyr. Aqyn bolsa, alaqandaı terezeden qarap, kúnniń sáýlesin kórgisi keledi. Biraq, jer júzin qara túnek basyp turǵandaı edi. «Iá, Jaratqan!» dep ishinen áldeneni kúmbirlep aıtyp otyr. Tar bólmeniń ishinde ersili-qarsyly júre bergeni sol edi:

 — Oı, baýyrym, bári jaqsy ma? — dedi jerles aǵasy Faızolla.

 — Faız-aý, abaqtyǵa tanylǵan adamnyń nendeı jaqsy kóńil-kúıi bolsyn? Jamalym men Gúlnarymdy saǵynyp, olardy alańdap oılap otyrmyn.

— E, jalǵan dúnıe, kóreıin degenim osy ma edi? Mirjaqyp, meniń túsime týǵan el jıi kirip júr! — dedi dosy júrek qylyn qozǵap.

Mirjaqyp onyń qasyna kelip, aqyryn ǵana: — Men de sen sıaqty saǵynyp, ańsap júrmin.Shiderli, Terekti, Shelek ketken, Sholpy batqan, Armanda, Qulan ishken, Tas qudyq, Qatyn qazǵan, Quttybaı, Amantaı bulaqtarynyń bir jutym sýyn da saǵynady ekensiń.

Faızollanyń júregi tolqyp, kózinen bir tamshy jas tamyp, muńaıyp qaldy da: — Túrmeniń qara sýy da adamnyń júıke-júıkesine tıedi eken aý. Torǵa túsken bulbul bolyp otyrǵan otyrysymyz mynaý. Ne bolar eken endigimiz?

— Ne bolady deısiń, bizdi qý jaq pen murtty kósem aldap soqty. Halyqty qanap, baryn, naryn alyp bitirdi. Osy ma jetken jetistigimiz? Stalın men Goloshekınniń qoldan jasaǵan genosıdi de áshkerelener. Bolashaq urpaqqa senemin, Faız!

 — Qudaıdyń kózi túzý bolsyn!

***

1930 jyl edi. Azamat aqyn atý jazasynan aıyǵyp, on jylǵa jazasyn óteý úshin Sosnoves lagerine qamalǵan. Belomor — Baltyq. Boran degen Qorqyttyń qobyzyndaı ulyp tur. Aqynnyń shermendi júregi zarlaıdy. Dalada soǵyp turǵan boran shirkin yńyldap kep, ulıdy. Aqyn tolǵanady. Dala borandap, aq qaryn shashyp, tolǵatady. Aqyn kúńirenedi. Dala quıyndatady. Sol túni aqyn da, Tabıǵat-ana da damylsyz tebirengen edi.

Tań atty. Aq tańnyń sáýlesine qarap turǵany sol edi. «Narodnyı vrag, ıdı rabotaı!» dep kók jelkesinen aǵash dýbınkamen bir qanpezer orys uryp kep jiberdi. «Narodnyı vrag» degen sózi keýdesindegi namys otyn oıatyp, qazaqy asqaq rýhy qozyp, «Madıarlap!» júregi týlap, shıki sarynyń qaq mańdaıynan bir soǵyp, shalqasynan túsirdi. Túrmedegi barlyq qaraýyl ataýly onyń qasyna kelip, qolyn qaıyryp, aıaǵyn tusaýlap, uryp-soǵyp jatyr. Azamat aqyn sonda da qyńq etpedi. Azamat aqynnyń qaısarlyǵyna kektengen túrme bastyǵy:

— Myna halyq jaýyn karserge qamańdar! Japonıanyń tyńshysyna óziniń is-áreketine laıyq jazasyn berińder! — dedi aqyryp.

— Qup bolady, joldas maıor! — dedi tapal boıly jendettiń biri.

Karser. Qaırat kúshi kemigen aqynnyń sóıleýge shamasy kelmese de, júrektegi ishki rýhy sóılep jatyr:

Men bitken oıpań jerge alasa aǵash,
Emespin jemisi kóp tamasha aǵash.
Qalǵansha jarty jańqam men seniki -
Paıdalan sharýańa jarasa, alash!

Tamshylap kózden aqqan bul sýyq jas,
Balqytyp qashan eriter júrekti tas?
Qalamnan jylap aqqan qara boıaý,
Jazylyp qaǵazǵa, sen, jurtqa qyl pash.

Júrekten qashan shyǵar qadalǵan oq,
Jandyrǵan jandy nahaq sóner me shoq?
Qajyǵan qam kóńildi bir keterer
Janymda jany ashıtyn adam da joq.

Bar kinám tamyryna balta shaptym, -
Kórgen soń shydaı almaı, qıanattyń.
Bilgen aıar, bilimsiz aıtar maǵan:
«Obal joq, qylmysyńnan óziń taptyń».

Qaptap tur kúnbatystyń qara bulty,
Adasyp sáýle kórmeı qazaq jurty.
Ásır bop jol izdegen jortýylshy,
Jol bógeý jol tosqannyń bolyp ǵurpy.
Alýshy ańdýshyny almaı qoımas,
Jerine kóńiline alǵan barmaı qoımas.
Ádildik asta qalǵan esh kúni joq —
Erte me, kesh pe, bir iz salmaı qoımas.

***

1932 jyldyń kóktem edi. Kún sýyq. Soltústiktiń yzǵary óńmenińnen ótedi. Túrmedegi barlyq tutqyn kanal qazyp, jer asty jumysyn jasap jatyr. Azamat aqyn da «gúrs-gúrs» jótelip, aýyr jumystyń shebinde júr. Qutyrynǵan jel óksıdi, ishin tartady, betin tyrnap, shashyn julady. Keýdesi syr bergen aqynnyń kúnnen kúnge kúsh-qýaty kemip barady. Bar oılaıtyny — týǵan eli. «Shirkin-aı, Qyzbelime jeter me edim. Saryqopama baryp, jan tapsyrsam she? Qudaı-aý, myna sýyq, suryqsyz mekennen qalaı qutylar ekem? Meniń Gúlnar — kózqýanyshym aman ba eken? Jamalymnyń hal-ahýaly qalaı eken?». San túrli jaýapsyz suraqtar janyn jep, ózegin órteıdi. Tabıǵattyń tosyn minezi de onyń jan-dúnıesiniń berekesin qashyryp, qutyn alady.

Keshqurym. Aqyn sarǵaıǵan tıtteı-tıtteı qaǵazdarǵa áldenelerdi jazyp otyryp:

 — Baqı! Myna «orys-túrik tiliniń sózdigin» bitirgen syńaılymyn. Endigisi saǵan amanat, baýyrym! Meniń endi halimniń ne bolaryn kim bilsin? — dedi aqyn kózine jas alyp. Baqı Ýrmanshy degen — túrmege jazyqsyz qamalǵan tatardyń ataqty sýretshisi edi.

Sol túni aqyn qatty aýyryp shyqty. Tamaǵy isip, aıaq- qoly tartylyp, ókpesi qabynyp, uıyqtaı almaı, tańǵa deıin ár nárseni oılap, qajyp otyrdy.

***

1935 jyldyń kúzi edi. Aspan qaraýytyp, surlanyp ketken. Soltústik óńirdiń qysy qaısy, kóktemi qaısy, áıteýir, belgisiz. Surlanyp-aq turady. Aınaladaǵy aǵashtar qýrap, tóńirekti tuman basyp, suryqsyzdanyp tur. Ábden yzaǵa býlyqqan saıası tutqyndar búlik shyǵaryp, túrmeniń baragyn órtep, ózderi syrtqa shyǵyp, aspaly kópir arqyly qasha jóneldi. Bul kezde aqynnyń júzi qýaryp, boıyndaǵyy kúsh-jigeri kemip, qaýsap júrgen kez. Aqyn olarǵa ilese almaı, kanal boıyndaǵy jer qazý jumysy alańynda turǵan. Qashyp, sýǵa sekirgen tutqyndardy kórip qoıǵan qaraýyldar olarǵa borata oq atyp jatty. Kanaldyń sýy qyp-qyzyl qan bolyp aǵyp jatqanyn kórgen aqynnyń júregi syzdap:  — Iá, Jasaǵan! Quldaryńa járdem ber! — dedi de , qalt-qult etip, alaqanymen betin sıpap turyp qaldy. Sol túni azamat aqynnyń júregi - soǵýyn máńgilikke toqtatqan edi.

1935 jyldyń besinshi qazanynda qazaqtyń aımańdaı azamat uly Mirjaqyp dúnıeden ótti. Aqyn jalǵan dúnıeden óksip ótkende, túnimen aq jaýyn nóserletip quıyp jatty.

Mirjaqyp. Ol ólgen emes. Tiri!

... azamat edi.

***

1992 jyldyń 1-18 qyrkúıegi aralyǵynda burynǵy Torǵaı oblysynan jasaqtalǵan arnaýly ekspedısıa azamat aqynnyń múrdesin 57 jyldan soń Karelıa AKSR Sosnoves stansıasyndaǵy qabirden qazyp alyp, óziniń týǵan aýyly — Bıdaıyǵyna ákep, quran baǵyshtap, arýlap jerledi.

Qara jıynda aqynnyń artynda qalǵan jalǵyz tuıaǵy, asyldyń synyǵy Gúlnar: — Keshegi sóz — «Oıan, qazaq!» bolsa, endi oıanǵan halyqqa aıtar búgingi sóz — «Oılan, qazaq!», — dedi tolqyp. «Jón sóz!», «Jón sóz» dedi qaraly jamaǵat. Aýyldyń kári moldasy jamaǵatqa qarap:

— Illahı, janaza! Bısmıllááhır-rahmaanır-rahıım, — dep qasıetti quran aıatyn oqyp jatty. «Topyraǵy torqa bolsyn!» desti ózgeler. Gúlnardyń júregi tolqyp, birese qýanady, birese muńaıdy. Qýanǵany — ákesiniń súıegi týǵan topyraǵyna jerlenýi. Muńaıǵany — ótken kúnderdiń júrekke túsken jarasy. Aýyldaǵy qart aqsaqal Moldabaı qajy:

— Gúlnar, seniń ákeń — tiri, ol — halyqtyń júreginde! Máńgilik tiri! — dep oǵan kúsh berip, tileýles boldy. «Seniń ákeń — aqtaldy.Halyq jaýy emes, ol — halyqtyń asyl perzenti» dedi aq jaýlyqty analar.

---