InfoHub Logo

Qobyzshy — Molyqbaı shal Mataıdaǵy,
Mataıda — Kenje, Tuńǵat, Saqaıdaǵy.
Qazaqta qobyzshynyń qalǵany sol,
Jorǵa edi maımańdaǵan baqaıshaǵy.

İ. Jansúgirov. «Kúı» poemasynan

Jer jánnaty Jetisý óńiriniń tamasha bir aımaǵy — Aqsý, Qapal ólkesi. Qapal bolysynyń ońtústik-shyǵysynda Kindiktóbe qonysy bar. Kindiktóbe — tabıǵaty keremet, sulý jer. Jer shoqtyǵynan, asaý Aqsý ózeniniń janynan qonys tepken.

Kóktemniń bel ortasy edi. Qaınar eli. Bersúgir áýletine baq qonyp, qut darydy. Kelininiń balaǵynan bala saýlap, shańyraǵy keńip, úı ishi sábıdiń kúmis kúlkisine tolyp, kóktemniń jaıdary kúnimen ilese úıdiń bosaǵasyna qýanysh pen shattyq enip, aq qanatty aq ordaǵa ásem reńk berdi.

Qudaıdyń meıirim-yqylasy erekshe tógilgen aımaqqa tósekte basy, tóskeıde maly birge Shýrattyń jerinen bir top qonaq kelipti. Aralarynda Qarakereı Qabanbaı batyrdyń jıeni, Baısaquly Molyqbaı qobyzshy da bar. Bular ádettegi qonaqtardan erekshe syıly hám qadirli jandar edi.

— Assalaýmaǵaleıkým, ceriler! Qaınar eliniń aýylyna hosh keldińder, — dep Jansúgir qonaqtardy qarsy alyp, on eki qanatty aq ordaǵa kirgizip, tórge jaıǵastyrdy. Alyptyń qushaǵyndaı keń úıdiń ishinde aýyl aqsaqaldary men aq jaýlyqty analar otyr edi.

— Jýyrda kelinimiz tuńǵyshyn bosanyp edi. Sonyń qurmetine dastarqan jaıyp, el-jurtqa saýyn aıtyp, shildehana jasap jatqan jaıymyz bar, — dep Bersúgir shal qýanyshpen qonaqtardy otyrǵan kisilerge tanystyra bastady. — Myna jigit bizdiń elge bóten emes, asyldyń synyǵy, batyrdyń urpaǵy, — dep, Molyqbaı qobyzshynyń arǵy atalary jaıly áńgime órbitti.

— Naýryzkók erte keldi ǵoı. Mamyrajaı mamyrdyń ortasynda dúnıe esigin ashqan atustarlaryńyzdyń baýy berik bolsyn! — dep qobyzshy rıasyz lebizin bildirip, kóptiń qýanyshyna ortaqtasty.

— Aınalaıyn, Molyqbaıjan, óziń myna Jansúgirimniń tustasysyń. Búgin seni bizdiń úıge Qudaıdyń ózi aıdap kelgen shyǵar. Myna balanyń esimin óziń qoı, jolymdy berdim, jarqynym, — dep shal kelinge qarap ıshara tanytty. Ibaly kelin atasynyń qas-qabaǵynan aıtqyzbaı-aq uǵyp, aq besiktiń jabýyn ashyp, bóbekti seriniń qolyna ustatty.

— Jazǵyturymda dúnıege kelgen inimniń ómiri jarqyn, mándi de sándi bolsyn. Atanyń emes, adamnyń balasy bol. Ór Alashymnyń baǵy bol! Qara sózdiń has sheberi bolǵaısyń, — dep sábıdiń jazyq mańdaıynan súıip. — Seniń esimiń — İlıas bolsyn! İlıas! İlıas! İlıas! — dep bóbektiń qulaǵyna azan shaqyryp, atyn qoıdy. Kóneniń kózindeı bolyp kele jatqan salt-dástúrdiń jolymen balany kókke kóterip, ákesiniń qolyna berdi.

Qobyzshy jınalyp otyrǵan jurtqa qobyzdyń qońyr únin estirtip, birneshe kúı oryndady. Tyńdaýshy qaýym zarly kúıdiń únine qosylyp, bozdap ta aldy.

— Bul kúılerińde qazaqtyń arǵy tarıhynyń qasireti jatyr eken. Endi bundaı alapat qyrǵyndy qara halyq qaıta kórmesin! — dedi tórde otyrǵan úlken shal.

— Áýmın! Aıtqanyńyz kelsin, aqsaqal! — dedi de qobyzshymen birge kelgen jigit halyq ánderin oryndap, kóptiń qulazyǵan kóńilin qaıta kóterdi.

Sol kúni qobyzshy da, besikte jatqan sábı de tańnyń kindigin uıqysyz kesti. Ertesine sal-seriler jınalyp, kelesi aýylǵa jol tartty. Bersúgir qart qobyzshynyń taǵdyryna alańdap, ishinen Qudaıǵa sıynyp, basyna amandyq tiledi.

 ***

Ýaqyt shirkin synaptaı zyrǵyp óte shyqty. Besikte jatqan sábı ósip, er jetip, at jalynan ustap, tazy ertip, qolyna búrkit qondyryp qobyzshynyń aýlyna keldi. Bul mezette qobyzshy qartaıyp, shaý tarta bastaǵan edi. Bozbala qobyzshynyń syıly qonaǵy bolyp, júzdegen kúıin tyńdap, óner, ǵylym, Qunanbaı sultannyń balasy hákim Abaı týraly áńgimelerin estidi. Molyqbaı shal óziniń ustazy Jıenbaı qobyzshydan qalǵan qulager-dombyrasyn jas jigitke syılap, at mingizip, ıyǵyna tórde ilinip turǵan Baısaqtyń zerli shapanyn japty.

— Kúnim, İlıasjan, seniń atyńdy men qoıdym ǵoı. Keıde sol isime ókinemin. Nege deseń, men qasiretti adammyn. Meniń qasiretim emes, darynym, qasıetim qonsyn. Biraq, esińde bolsyn, Qudaı Taǵala da ózine unaıtyn pendesine aýyrlyqty, qasiretti úıip-tógip beredi eken. Sengennen keıin beredi de. Aýyrlyqty, qıyndyqty jeńe bilý — ózińniń boıyńdaǵy jaman qylyqtardy aýyzdyqtaýmen birdeı! Áıtpese, ibilistiń toryna túsip, nápsisin tıa almaı júrgenderdiń qarasy qanshama?! Solaı, qulynym, solaı... — dep shal kúńirendi.

— Áke! Aqsýda týǵan ulmyn, ot bolsam dep... Siz eshteńege nalymańyz. Buıyrǵan taǵdyrdyń dámin tatamyz. Qarsy soqqan daýylǵa tótep berer kúsh-qaıratymyz bar. Batańdy ber, — degen jas jigittiń otty sózine qobyzshy shyn qýanyp, kózinen qaıǵynyń emes, qýanyshtyń laǵyl jasy tógildi. Ystyq jas jigittiń alaqanyna tamyp jatty. Áke-bala bop, birin-biri rıasyz túsinip, uzaq ýaqyt qushaǵyna qysyp turdy.

— Jarqynym, muhıt-taǵdyrdan óter qaıyǵyńnyń eskegi berik bolsyn! Berdim aq batamdy. Ǵumyrly bol, tuǵyrly bol! — dep mańdaıynan súıip, jigitti eline qaraı shyǵaryp saldy.

 ***

İlıas Aqsýdan ushqan aqqýlarmen ilese, bilim izdep jyraqqa ketti. Almaty, Aqmeshit, Orynbor, Tashkent, Máskeý bardy. Ańsary aýyp kelgen qasıetti, qasiretti sóz óneri mamandyǵyna oqýǵa túsip, aýzymen qus tistegen nebir dúldúlderdiń shyǵarmalaryn oqyp, kókirek shólin basyp, ózi de nárli jyrlar jaza bastady.

Aqmeshit. Tún edi. İlıas uıyqtaı almady. Esine aýyl-aımaq tústi. Qobyzshy ákesin saǵynyp jatty. Mataıdyń qyzyl qumyna aýnaǵany, Kindiktóbeniń qońyr salqyn aýasyn jutqany, Aqsýdyń aıdynyna shomylǵany esine jıi túsip júrgen kezi edi...

 ***

 Molyqbaı shaldyń júregi áldeneni erterek sezgen eken. Aqsý-Bóribaı kóterilisinen keıingi aq pen qyzyldyń shaıqasy, Keńes ókimetiniń ornaýy, ujymdastyrý, baı-shonjarlardy aıaýsyz áshkerelegen kámpeskeniń tárkileýi birine biri ulasyp, halyqqa aýyr tıdi. Asha tuıaqtylary qalmaǵan buqara úrkerdeı shýlap, arǵy betke údere kóship jatty. Almaǵaıyp zaman bastalyp, Alataýdyń etegin aq qar emes, qara bult torlap, elden bereke-birlik ketip, qazaqtyń ishinen qazaqqa jaý shyǵyp, rý-rýǵa, jik-jikke bólinip, Qudaı Taǵaladan berilgen asyl minezderi boq-sidikpen aralasyp, teris pıǵyldary júzege asa bastap, ádildik pen aqıqatqa ińkárlik tanytar, jany adaldyqqa qushtar jandarǵa jala jaýyp, naqaqtan-naqaq «halyq jaýy» etip, ıtjekkenge aıdatyp jatqan kez keldi. Týǵan halqyn shetsiz, sheksiz súıgen qobyzshynyń da basyna qara tuman tónip, aıaǵyna kisen túsip, túrmege tústi. Óner adamyn osylaı da qorlaǵan edi-aý...

Elge kelgen İlıas jaǵdaıdy estip, kóńili qulazydy. Ákesindeı bolǵan janyna jaqyn adamyn izdep, sharq uryp, asaý Aqsý ózenine baryp, ázız adamyn endi qaıtip kórmesin sezip, doldana aǵyp jatqan ózenniń sarynyna qosylyp, ańyrap kep jylady. Aqynnyń zaryna kók aspan da qosylyp, nóserli aq jaýynyn shelektep aǵyzdy. Aqyn da, aspan da kóz jasyn tyıa almady. Bul jas — shermende kóńildiń ónerge degen, asyl azamatqa degen shynaıy yqylas-qurmeti edi...

— Molyqbaı — qazaqtyń sońǵy qobyzshysy. Endi bundaı dáýlesker qobyzshynyń myna opasyz dúnıege kelý-kelmeýi ekitalaı. Qobyzshynyń atyn esten shyǵarmaýymyz úshin, onyń árbir tartqan kúıin halyqqa, bolashaq urpaqqa jetkizý, saqtaý meniń aryma, uıatyma baılanysty. Men — qobyzshynyń muragerimin! — dep azamat aqyn óksip-óksip, býlyǵyp jylady.

 ***

İlıas Almatyǵa kelip, Áýezdiń nemeresi Muhtarmen tanysady. Ol kezde ekeýi de halyqqa tanylyp úlgergen qalamgerler edi. Bular qantýys emes, shyǵarmashyl jantýys boldy. Ekeýara áńgimeleri uzaqqa sozylatyn.

— Muqa, bizdiń elde Molyqbaı degen qobyzshy bolǵan edi, — degen İlıastyń sózin sońyna deıin tyndamastan zerek jigit:

— Iá, estýim bar. Ózin kórmesem de, kúılerin estigenmin. Kezinde Abaı eline kelgen eken. Shákárim, Áriptermen aralas-quralas bolypty. Abaıdy úlgi tutqanyn da estidik, — dedi.

— Sol degdar adam meniń esimimdi qoıǵan edi... Sheber kúıshi edi. Amal neshik, qazir tar qapasta jatyr. Týǵan el-jurty satty. Buryn-sońdy bundaı qıanatty kórmedim. O, toba, biri kem dúnıe! — dep aqynnyń jetim kóńili qaıtadan qulazydy.

— İleke, qobyzshynyń kózkórgen tustastary, zamandastary, kónekóz qarıalar barda elge baryp, ol kisiniń kúılerin, áńgimelerin hatqa túsirip qalaıyq ta, — dep jazýshy baýyry aqynnyń amanat-úmitiniń shoǵyn úrlep, nıeti men yqylasyn arttyrdy.

— Bárekeldi! Meniń de armanym osy edi... Raqmet, baýyrym!

— Endeshe, aǵasy, ýaqyt ótkizbeı, elge baraıyq, jolǵa qamdanaıyq!

— Ókil ákemniń eskishe saýaty bolmasa, jarytyp oqymaǵan da ǵoı. Kúılerin estip, aýyl arasynda, el ishinde oryndap júrgen jigitter de bar kórinedi. Solardy tabaıyq.

Osy túnniń kindigin aqyn jańa jyrmen kesti. Ol «Kúı» poemasy edi. Aqyn qobyzshynyń qurmetine óleńmen, kesteli jyrmen ólmes te, óshpes eskertkish soqty.

 ***

1927 jyly qos qalamger Aqsý eline keledi. Amantekshe jaılaýynda bolyp, qobyzshynyń kúılerin oryndap júrgen el arasyndaǵy jigittermen kezigedi. Áıgili aqyn Qýat Teribaıdyń shańyraǵyna qonaq bolady. Qobyzshynyń barlyq oryndaǵan, ózi shyǵarǵan kúılerin hatqa túsiredi. Qobyzshy týraly, onyń ata-tegi jaıly az-kem túsinikteme jazady.

— Oý, aǵaıyn, myna jigit qazaqtyń baǵyna bitken asyl er. Esimi — Muhtar. Abaı eliniń týmasy. Abaıdyń týysqany. Talaby men daryny, jazǵanyna qarasań, janyń súısinedi. Qazaqtyń bolashaǵy osy balalaryńyz, — dep aqyn óksheles baýyryn jerlesterine tanystyrdy. Úı ıesi Qýat aqyn da alystan at terletip kelgen qonaǵynyń qurmetine óziniń arnaýyn arnap, Jetisýdyń nazqońyr maqamymen án aıtty.

İlıastyń osy sapary qazaq rýhanıatyna, mýzyka ónerine qosylǵan úlken úles boldy. Azamat aqyn aldaspan qobyzshynyń aldyndaǵy ári ókil ákesiniń aldyndaǵy óziniń perzenttik paryzyn osylaı ótegen edi!

 ***

Túrmeniń azabyn ábden tartqan, taǵdyry ıt súıretken terideı jyrymdalǵan qobyzshy abaqtyda birge jatqan jigitterge:

— Bizdiń dáýren osymen bitkendeı... Jaqsyly-jamandy ómir súrdik. Meniń elý jyl senimdi serigim bolǵan qobyzymdy aldyryńdar, túsime jıi kirip júr. Endi İlıasymdy kórýim-kórmeýim ekitalaı. Qaınardyń eline aıt, İlıasty kútsin, İlıas — bizdiń ǵasyrdyń uly aqyny! Men oǵan senemin. Táńirime tapsyrdym, — dep ómirlik talqany taýsylyp, ajal taqalǵanda ishine búkken shermende oıyn jazyp, aǵynan aqtarylady.

 ***

İlıas 1927 jyly birinshi áıeli Amanshadan aıyrylǵannan keıin qazadan qan jutyp júrip, Qyzylorda qalasynda qyzmettes dosy bolǵan Sádýaqas Ospanovtyń nemere qaryndasy Bátımamen bas qosady. Al 1929 jyly daýylpaz aqynnyń qobyzshynyń qurmetine arnalǵan «Kúı» poemasy «Jańa mádenıet» jýrnalyna jarıalanady. Sóıtip, halyq qobyzshynyń esimimen, taýqymetti taǵdyrymen, onyń tartqan kúılerimen tanys bolady.

Molyqbaı shal 1930 jyldyń kókek aıynyń otyzynda týǵan jeri — Shýratyna jetpeı, tar qapasta qurt aýrýynan jan tapsyrady.

«Qyzyr İlıas» dep qulaǵyna azan shaqyryp, úsh márte atyn ásem daýysymen ándetip qoıǵan kindik ákesiniń ólgenin estigen azamat aqyn:

— Sizdi «júregime jerledim», — dep ańyrap qoıa berdi...

— Qaıyrly qaza bolsyn! Bekem bol! — dep Bátıma kúıeýiniń qaıǵysyna ortaqtasyp, kóńil aıtty. — Óner adamy óner adamyn shyn túsinedi eken-aý... O, darıǵa-aı!.. — dep aqynnyń jary áldenelerdi kúbirlep aıtyp otyrdy.

 ***

Jetisýdyń jorǵasy, zamanynyń ónerpazy, barmaǵynan bal tamǵan qobyzshy, kúıshi, aqyn, baqsy-balger — Molyqbaı Baısaqulynyń esimi «Aq kóbik», «Boz ingen», «Kók kóbik», «Dúldúl Er Áli», «Jylaǵan noǵaı-qazaq», «Jezkıik», «Saýyryq», «Qazan» kúılerimen qatar aıtylyp, halyq esinde máńgilik qaldy.

İlıas — murager edi. Qorqyt qobyzdy, ashshy taǵdyrly qobyzshynyń amanatyna qıanat jasamaı elge jetkizgen asyl er óziniń qanaty qaıyrylyp, qulageriniń tuıaǵy synyp, mezgilinen erte solaryn bildi me eken?!

 ***

O dúnıe. Jumaq. Paıǵambardyń aq týynyń astynda ákeli-balaly ekeý qaıta qaýyshyp, jer betindegi opasyz dúnıeniń qyzyǵyna aldanyp, shyrmaýyna túskenderge qarap, qumyrsqa tirliktegi pendelerdi aıap turdy...

---