InfoHub Logo

Ustaz mamandyǵyn daıyndaý, onyń sheberligin jetildirý jolyna, tásiline jańa pikir qosý
Mekteptaný ǵylymynyń irgeli bir salasy - ustaz ilimi. Ol mekteptaný ǵylymyna tómendegi problemalardy sheshýdiń ǵylymı negizin anyqtap beredi.

- Bilim salasynyń menejmentine saı, profesor - oqytýshy andragog, menejer - pedagog, jetik tárbıeshiler men maman pedagogtar qandaı bolý kerektigin olardy iriktep tańdap alý kórsetkishterin ár memlekettiń damý dárejesine laıyqty túrde kórsetedi;
- Osy jetik mamandardy daıyndap, ary qaraı olardy jetildirý jolyn kórsetýmen qatar álemdegi bul qubylystyń damý tendensıasyn, kez - kelgen eldiń qoly jetken tabysynyń syryn ashady, tájirıbesin óz otanynda iske asyrý múmkindigin sheshedi.

- Osy jetik mamandardy tańdap daıyndaýdaǵy óz memleketiniń damý tarıhyna taldaý jasap, keleshegin fılosofıalyq - pedagogıkalyq sony ıdeıalarmen jebep otyrýy tıis.

Qazaq elinde ustaz iliminiń damyǵan dástúri de bar, jınaqtalǵan tájirıbe, qorytylǵan tujyrym da bar. Onyń ishinde, ustazǵa degen jalpaq jurtyń ońdy kózqarasy, olardy qurmettep syılap, qadirlep aıalaıtyn ata saltymyz bar. Ondaı úrdistiń qalyptasý sebebi tereńde jatyr. Ejelgi eski zamannan bastap kúni búginge deıin ǵumyr keshken qazaq halqy - otbasy, áýlet, aýyl, ata - rý, taıpa,- top, odaq, ult qatarly qaýymdastyqtyń san túrin quraı otyryp, eldikke jetip, aty áıgili (shamamen 16 ımperıa ornatyp) memleket quryp, Uly Dala keńistiginde bes myńnan astam ýaqyt tirshilik etken kóne, tekti, baıyrǵy qaýym. Memlekettiń shańyraǵy bir de bıiktep, bir de shaıqalyp, skıfterdiń tuńǵysh patshasy Torǵytaıdan bastap, qazaqtyń sońǵy hany Kenesaryǵa deıingi ýaqyt keńistiginde tasqyn sýdaı sapyrylǵan saq, ǵun, túrki, oǵyz - qypshaq urpaqtary uzaq sonar tarıhyn naızanyń ushymen ǵana emes, aqyl - parasat kúshimen de, urpaq tárbıeleý isimen de, ulaǵatty úlgi ónegeli sózimen de, «kisi» boldyrý amal - aılasymen de, aqyl - keńes úlgisimen de aıshyqtap, bizge sarqylmas ilim murasyn mıras etti. Qazaqtyń tárbıeleý ilimi qalyptasyp, damyp, iske asý barysynda talaı ulyq ustazdar týyp shyqty, áýlet mektebiniń san túri paıda boldy. Bul mektepterdiń bas ustazdary ana men dana, ata men áje, áke men sheshe, aǵa men kóke, dos pen tanys, jeńge men jezde sıaqty ulaǵatty ustazdar esimi, is - áreketi el esinde, halyq jadynda máńgi saqtalǵan. Uly Dalanyń ulyq ustazdarynyń aqyl parasaty men tájirıbesi negizinde: «Kóshpeli turmysqa sáıkesken, kıiz týyrdyqtylarǵa (qazaq, qyrǵyz, mongol) ortaq jas urpaqty oqytyp bilim beretin, tárbıelep úlgi ónege kórsetetin, eńbek pen ónerge baýlıtyn, ómirge daıyndaıtyn, ózderine ǵana tán OQÝ BİLİM júıesi qalyptasqan. Al, keńes dáýirinde bul úrdis basqa arnaǵa tússe daǵy otyryqshy el júıesindegi úlgisine kóshti. Onyń da bergeni bar boldy. Ol shaqta qazaqtyń nebir ulaǵatty ustazdary, ustazdyq ilimine baǵa jetpes úlken úles qosty. Alaıda zaman ózgerdi, dáýir jańalandy, ustazdyq ilim de jańa beleske kóterilýi tıisti boldy. Muny ustazdar qaýymy, qoǵam bolyp túsingendikten, táýelsizdik ornap bekı bastaǵan shaǵynan qolǵa alyp keledi.

«Shyndyǵynda, muǵalimder – barlyq mamandyq ıesin oqytyp, tárbıeleıtin abzal jandar» «Muǵalim mamandyǵy – barlyq mamandyqtyń anasy» dep qalaı dál taýyp aıtqan deısiń. Ustaz - ári akter, ári fılosof, ári shákirtiniń ata - anasy, qamqorshysy, qadirli jaqyny, janashyry». Talantty, alǵyr, eńbekker, izdengish ustazdar kóp. Óz isin jetik biletin muǵalim ultymyzdyń maqtanyshy, ondaı maqtanarlyq muǵalim qazir árbir mektepte bar, oǵan qýanyp, olardan tálim alyp, ósip órbýdemiz. Osylardyń qalyptasý, damý, jetilý jolyn paıymdasaq: A). Ustazdyq mamandyqty, jan - tánimen jasynan tańdaǵan, bul tańdaýǵa áser etýshi jaqyn ortasy: áke – sheshesi, aǵa – baýyry, oqyp bilim alǵan mektebi. tálim - tárbıe bergen ustazy; Á). Olardyń balalyq shaǵynda ustazdyqqa sál de bolsa ıkemi týma beıimdi jeke basynyń daralyǵy ózine de ózgege de sezilip belgi bergen. Sondyqtan, mekteptegi balalar uıymynyń alǵashqy basqyshynda, «uıymdastyrýshy, jetekshi» yntaly, belsendiligimen tanylyp kózge túskender;

B). Kezdeısoq bolsa da, ne taǵdyrdyń buıryǵymen, pedagog kadrler daıyndaıtyn arnaýly orta jáne JOO - na oqýǵa túsip, ony el qatarly oqyp bitirip, ustazdyqqa shyńdaýdyń shynyqqan ordasyna tap bolyp, ozyq ustazdar qolynda aıalanyp, daryny ashylyp, talanty jetilgen ozat ustazdar da bar.

Qazaq qoǵamy alǵa jyljyp ilgerilep damyp keledi, al sol qoǵammen birge bizdiń jas urpaqtyń sana – sezimi, oı - órisi de qatar qalyspaı damý ústinde. Sonyń negizinde bilim berýshi ustazdar, bilim berý barysynda jetilgen sananyń aldyna túrli jańa zamanaýı oqytý ádis - tásilderin usynyp jańashyl bilim berýdi jalǵastyrýda.

Bala janynyń baǵbany, jas urpaqqa bilim men tárbıe beretin muǵalim ary taza, ádepti, oı - órisi keń, jan - jaqty bilimdi, ustamdy, óz oıyn shákirtine anyq, dál jetkizetin bolýy tıis. Ol únemi izdenip, bilimin tolyqtyryp otyrsa, onyń ómirlik ustanymy turaqty, kúsh - qýaty, kóńili árdaıym joǵary, sabaq berý sapasy arta túsip, eńbegi elenedi. Bilim berýdegi jańalyq pen qoǵamdaǵy jańalyq bir maqsatty kózdeıdi, olar damý men progrestiń qabiletin arttyrýy qajet. Ustazdyń órkenıettiligine, zıalylyǵyna, parasattylyǵyna, daryndylyǵyna baılanysty kóp máseleler bar. «Bala júregi myń ishekti aspap, kúıleý ońaı is emes, sondyqtan da ustazdyqqa jetik úırený kerek. Tájirıbesiz, jattyǵýsyz, taldaýsyz, rýhanı damýsyz jaqsy ustaz bolý qıyn. Adam qasıetin izdep tabý jáne jetildirý – ustazdyń aýyr júgi. Sondyqtan, muǵalimdi daıyndaý jańa talap tilekterge saı bolýy mindetti. Muǵalimge jan jaqty bilim berip, memleket qamqorlyqty naqtylap, turmys jaǵdaıyna kómektesip, eńbek aqysyn durys tólep, qoǵamǵa birden bir kerekti adamdar ekendigine kóńil bólinýi kerek. Jaǵdaıy bolmaǵan muǵalim jadyrap jumys isteı almaıdy. Muǵalimge qandaı qoǵamdyq qıynshylyq bolsa da, senim bildirip, kómek kórsetý úkimettiń de, jergilikti basshylardyń da, barlyq halyqtyń da paryzy. Muny istemesek, keleshek qoǵamnyń azamattary adamdyq qasıetten aıyrylyp qalýy tańdanarlyq jáıt emes. Olaı bolsa, aıtýly (jáı ǵana qatardaǵy ustaz - zaman talabyn qanaǵattandyra almaı qalǵany túsinikti ǵoı) pedagog kadrlerdi; profesor - oqytýshy, andragog, menejer - pedagog, ǵalym – ustazdardy tańdap taýyp, oqytyp jetildirip, daıyndap usynýdyń ǵylymı negizin aıqyndaýshy ustazdyq ilimin jetildirmeı, bul iste óz baǵyt - baǵdarymyzdy aıqyndamaı elbasynyń «Barlyq jastaǵy azamattardy qamtıtyn bilim berý isinde ózimizdiń ozyq júıemizdi qurýdy jedeldetý qajet.»- degen aıqyn maqsatyn júzege asyra almaımyz. Maman pedagog kadrlerdi daıyndaıtyn ózimizdiń ozyq júıemizdi qurý isinde demeý bolarlyq birneshe pikir usynamyn:

1. Keleshektiń aıtýly ustazyn tańdap tabý, onyń maman ustaz bolýyna jol ashatyn orda -
oqýshynyń ózi oqyǵan mektebi. Bul álem jurtynda ornyqqan aksıoma. Bul aksıomany Qazaqstannyń orta bilim berý aýmaǵynda qalaı júzege asyrýǵa bolatynyn aıtyp kórelik.
Qazaqstandaǵy jalpy orta bilim berý júıesine enetin mektepterdiń 70 - 75%- y aýyldyq jerlerde ornalasqan. Sonyń basym kópshiligi shaǵyn jınaqtalǵan mektepter quramyna enedi. Ejelden osy bilim mekemelerindegi bilim negizi qalanatyn bastaýysh bilim salasyna mamandardy pedagogıkalyq kolejder daıarlap keledi. Oǵan sońǵy kezderi «Balapan» baǵdarlamasy aıasynda barlyq aýyldyq, selolyq, kenttik jerlerde ashylyp jatqan shaǵyn ortalyqtarǵa mektepke deıingi tárbıeshi mamandaryn daıarlaý úlesiniń artqanyn qosyńyz. Osy mektepterdi muǵalimmen qanymdaý isi qashannan aktýaldi bolǵan kázirgi kezeńde talantty, daryndy, jetik mamandarmen qanymdaý tipten kúrdelenip ketti. «Aýylǵa dıplommen», «Aýyldy kórkeıtý eldi kórkeıtý» qatarly is - sharalar júzege asyryldy. Olar da belgili dáreje de nátıje berdi. Alaıda, atalmysh máseleni túbegeıli sheshpedi. Osy aýylda ornalasqan orta bilim beretin mektepterdiń pedagogıkalyq kollej, pedagogıkalyq JOO - yna túspek talapkerlerlerge grantty oqý oryndary emes, sol aýyldyq mektepter berý qajet. Talapkerlerdiń bilim deńgeıi men ustazdyq ónerge beıimdiligin sol mektep ujymyndaı jaqsy biletin, tolyq anyqtaıtyn esh test, synaq álemde joq. Keleshekte osy aýylǵa muǵalim bolatyn ustazdyń ozat ustaz bolýyn tilemeıtin sol aýylda bir jan joq. Ozat ustaz, daryndy, talantty oqýshydan shyǵady. Bul talapty qanymdaıtyn oqýshy sol aýyldan tabylmaýy da múmkin nemese grant sanynan artyq úmitker bolýy da múmkin. Ony sol aýmaqtyq bilim depertamenti retteıdi. Óz mamanyn daıyndaýǵa olardyń jaýapkershiligin osy áreket arqyly da arttyrýǵa bolady. Shet elde osy baǵyttaǵy tájirıbe óte mol. Jastar básekege túsip, ustazdyq mamandyǵyn tańdaıtyn el de bar. Bizdegi tólem arqyly (kredıttik) ustazdyq mamandyǵyn oqıtyndarǵa eshbir shek qoımaý kerek. Bir ustazdyq maman laýazymyna pedagogıkalyq mektepterdi bitirgen jetik 2 - 3 mamandar kezekte turyp, sheberligi arqyly synalyp qyzmet atqaratyn oqý oryndary bar. Sondyqtan, olarda ǵalym bolý ońaı, ustaz bolý qıyn degen qaǵıda qalyptasqan.

2. Bilim ǵylymnyń qoǵamdaǵy, áleýmettegi, ekonomıkadaǵy, óndiristegi, turmystaǵy, ómirdegi mán mazmuny osy zamanda tolyq aıqyndalyp, qoǵamnyń jetekshi kúshi, damýdyń negizgi tiregi, paıda tabýdyń basty kózi ekeni ábden anyqtalǵan. Tipti, «Bilimiń bolsa aqsha tabý ońaı, bilikti bolsań paıda tabý ońaı» - degen ustanym ornyqqan. Al, muǵalim úshin bilimniń birneshe salasy qatarynan qajet bolatyny tipten aýyr júk. Máselen elektronık ınjenerge nanotehnologıa men elektronıkanyń san - salasyn jetik bilip, qoldanbaly tehnologıanyń qyr - syryn túsine alsa talaıǵa qol jetkizip, ary qaraı ózin - ózi jetildire alady. Al, muǵalim úshin, pándik ǵylymdy ıgerip, adamtaný men pedagogıkany, metodıkany jetik meńgerse daǵy adamnyń jan saraıyna úńililip, jan syryn asha alatyn, barshaǵa jan jylýyn jetkize alatyn qabilet qarym kerek. Muǵalim munyń bárin oqyp qana ıgere qoımaıdy. Al, ómir she? Muǵalimnen osynyń bárin ıgermeseń mektep tabaldyryǵynan attama deıdi. Sebebi, synypta, bárin biletin, kózimdi zerdemdi ashatyn, kókiregimdi keńeıtetin, janymdy tanıtyn perishtem kele jatyr dep sábı otyr. Al, bizdiń búgingi jaǵdaıymyzda, ǵylymnan azdy – kópti oqyp - bilip toqyǵany bar bolǵanymen ustazdyq sheberlikti ıgermegen, jan - jaǵyna jaýtańdaı qarap, oqýshy shákirtterinen ne bolmasa áriptesterinen ımene basyp, jas muǵalim « Mektep kemesine» attap kiredi. Al, ony oqytyp daıyndaǵan, mektebi:« ustazdyq sheberlikti ómirde ózi ıgeredi.» «Kósh júre túzeledi»- bárimizde solaı muǵalim bolǵamyz»- dep, qol bulǵap alystaı beredi. Jas ustaz bir kemeden ekinshi kemege osylaı aýysady. Ózinde ustazdyq alǵyr qabilet bolǵan soń onyń ústine jas ustazdy jetildirip baýlyp áketetin ustazdyq uıyǵan ortaǵa kezikken soń ustazdyq sheberlikti ıgerýi ıgeredi ǵoı. Alaıda,, onyń ózine 3 - 5 jyl kerek. Osy kezde keshe ǵana perishtedeı kútken shákirt aldynda talaı aǵattyq jiberip, neler tosqaýylǵa kezigip, kóptegen qıynshylyqtardy basynan keshiredi. Al, alǵashqy shákirtteriniń oqý bilim ıgerýine, tálim tárbıe kórýine belgili mólsherde zıanyn tıgizedi. Ary aldynda, ol ózin - ózi qınap, qıanat jasadym dep sógedi. Osydan bolyp, keıbiri mektepti tastap ketedi. Osynyń bárine kim kináli? Ony qalaı joıýymyz kerek? Munyń bárine Ustazdyq ilimi baıaǵyda jaýap bergen edi. Ony tyńdaıtyn jan joq qoı.

3. Jetik maman, bilikti ustaz daıyndap jetildirýdiń negizi oqý bilim berý júıemizge baılanysty. Bilim berý degen ne? Aǵa urpaqtyń ómirinde jınaqtaǵan bilimderin jańa urpaqqa jalǵastyrý. Bul úrdis hat shot tanymaǵandarǵa qalaı berilip edi. Osy turǵyda tarıhı tájirıbe bar ma? Bar. Olarǵa, jazý syzýdy úıretip, saýatyn ashyp, oqyp úırenetin múmkindik týǵyzǵan, tájirıbemiz barma edi? Bar. Tipti olarǵa jazý syzý úırete almasaq ta, olardyń kókirek kózin asha alǵan tájirıbemiz bar ma? Bar. Aıtalyq, kúni erteń aq, latyn álipbıine kóshemiz, sony jas urpaqqa ıgertetin ádis – amalymyz, teorıalyq jáne praktıkalyq aıla tásilimiz daıyn ba? Osylardy júzege asyratyn mamandy búgingi zaman qazaqstandyq muǵalimi deımiz emes pe? Búgingi qazaqstandyq muǵalim bolý úshin saýatymyz jan jaqty tolyq ashylǵan bolý kerek. Ótken shaqta, jetilgen ustaz daıyndaýǵa tolyq dármenimizdiń jetpeýi osy jan - jaqty saýat ashý is - áreketi mardymsyz boldy. Quzyrly saýattylyq degen ne? Ǵylym negizin ıgerýge, mamandyq ıelenýge negiz bolarlyq jas urpaqtyń shyqqan tegi, senim - nanymyna, ál aýqatyna, daryn - talantyna táýelsiz búgingi shaqta mindetti túrde oqyp úırenýge tıisti jalpyǵa ortaq bilim jıyntyǵy, saýattylyq úlgisi. Búl úlgi IýNESKO - nyń bilim berý fılosofısynan bastap, ár eldiń bilim zańdary men bilim berý saıasatynda ár qyrynan tereń taldanyp naqty kórsetilgen. Ony yqshamdap, bylaı tujyrymdaýǵa bolady:- oqyp - jazý saýattylyǵy;- qarym - qatynas saýattylyǵy;

- oılap – paıymdaý saýattylyǵy;- esepteý - qarjylyq saýattylyǵy;- tehnıkalyq tutyný saýattylyǵy. Bul saýattylyqtar tulǵa retinde damý barysynda jeke adamda mádenıet dárejesine kóterilse, naqtyly ómirde kemel kisi bolyp qalyptasady. Eger keleshekte ustaz bolyp, pedagog mamandyǵyn ıgerýge yńǵaıly, beıimdi jas úshin qarym - qatynas saýattylyǵynyń bir salasy bolýshy adamtaný saýattylyǵynan habardar bolýǵa tıisti.

Ótken shaqta osy saýattylyqtardy tolyq ıgermegen, «orta saýattylardy» muǵalimdik mamandyqqa daıyndap keldik. Olardyń ortasynan joǵaryda kórsetilgendeı daryndy, talantty, úlgili ustazdardyń týyp shyqqany ras. Olar atalmysh saýattylyqty ıgerip, ustazdyq mamandyqty oqyǵandar edi. Alaıda, kázirgi tańda jumystap júrgen barlyq ustaz búgingi zaman talabyn tolyq qanaǵattyrady desek jalǵandyq bolar edi. Endigi jerde atalmysh saýattylyqtardy ıgergender ǵana pedagog mamandyǵyn alýǵa bolady. Pedagog kadr armıasyn daıyndaý áreketi osy baǵytpen qurylýy jón. Bul maqsatqa jetý úshin eń áýeli ustazdyq ilimin jetildirýge tıispiz.

Qobdabaı Qabdyrazaquly (ǵalym - jazýshy)