InfoHub Logo

Vıdeooıyndarda kórinis beretin qatigezdik pen onyń balalarǵa yqpaly – saıasatker, túrli basylymdar men belsendilerdiń súıikti taqyryptarynyń biri. Shyndyǵynda da, kóptiń pikirinshe, atyspaq oıyndar ómir men vırtýaldy álem arasyndaǵy shekarany joıady ári jattyǵý prosesteriniń bir bóligi retinde amerıkalyq áskerlerge arnap shyǵarylǵan. Dese de mundaı oıyndardyń jasóspirimderdiń sanasyna, psıhologıasyna degen jaǵymsyz áseri, qatigezdikke úıretýi jónindegi tolassyz pikirlerdiń núktesi álige deıin qoıylǵan emes. Oıyndar sholýshysy Kıch Stenton The Guardian betterinde atalǵan taqyrypty kótergen zertteý jumystarynyń jaramsyzdyǵy, ǵalymdardyń kúni búginge deıin bul saýaldyń naqty jaýabyn nelikten tappaǵandyǵy jóninde sóz qozǵady.

1976 jyly amerıkalyq Illınoıs shtatynda  Death Race vıdeooıyny qosylǵan avtomattardy atraksıondar saıabaǵynan alynǵan-dy. Oıyn sharty boıynsha oıynshy «gremlın» atalatyn jaıaý júrginshilerdi qaǵyp ótýi tıis. Upaı sany oıynshynyń qanshalyqty kóp gremlındi qaǵyp ótkenine baılanysty.

AQSH qaýipsizdigi boıynsha ulttyq keńes Death Race «qatigez» oıyn dep tapsa, áýesqoı avtomobılshiler oıynnyń prokattan alynýyn talap etken. Bul oraıda vıdeooıynǵa qatysty alǵashqy buqaralyq narazylyq týyndaǵan edi.

Aǵymdaǵy jyldyń qańtar aıynda ǵalymdar balalardyń zorlyq-zombylyqqa toly vıdeooıyndarǵa degen áýestigi men adamnyń bolashaqta qatigezdenýi arasyndaǵy baılanysqa taldaý jasady. Maqalada kórsetilgen oıyndardyń paıda bolǵanynan beri attaı 15 jyl ýaqyt ótken. Bul derek ǵalymdardy alańdatqanymen, osy jyl ishinde jınalǵan aqparat kólemi zertteý jumysynyń mańyzyn arttyra túspek. Mundaı qubylysty taldaǵan «myqty» zertteý jumysy nelikten sırek kezdesedi? Bul saýaldyń jaýaby – siz ben biz úshin asa mańyzdy.

Zorlyq-zombylyq qyzyǵýshylyq týdyrady

Doom, Grand Theft Auto, Call of Duty — bul kókeımizde kóptegen saýal týǵyzatyn oıyndar. Olar, qaltqysyz, óltirýdi nasıhattaıdy. Eń qorqynyshtysy sol, bul oıyndar álem boıynsha jasóspirimder arasynda keń tanymaldyqqa ıe. Júrgizilgen saýalnamadan Call of Duty oıynshylarynyń 80%-y – 10-14 jas aralyǵyndaǵy uldar. Al «Sizdi Call of Duty oıynynda qyzyqtyratyn ne nárse?» degen suraqqa oıynshylardyń 17%-y «zorlyq-zombylyq» dep jaýap bergen. Ázirge AQSH jáne Eýropadaǵy qadaǵalaýshy organdar balalardy qatigezdikke úndeıtin oıyndardan shekteýge tyrysyp, jas boıynsha klassıfıkasıa engizgen. Al dúkenderde Call of Duty saryny boıynsha fırmalyq oıynǵa arnalǵan fırmalyq konstrýktorlar jıyntyǵy satylýda.

Vıdeooıyndar men zorlyq-zombylyq jónindegi másele jaýabynyń ekiushtylyǵyna eki túrli jaǵdaı sebep. Tutynýshylar, olardyń ata-analary, oıyn ındýstrıasynyń ókilderi, qadaǵalaýshy organdar, BAQ tarapynan qysymǵa ushyraǵan oıynnyń moraldik jaǵy nátıjesinde komersıalyq múddemen qaqtyǵysady.

Sońǵy otyz jyl ishinde oıyndar týraly túrli zertteý jumystary jazylǵan. Bńraq olardyń kóbi tolyq ári anyq emes-ti. «Vıdeooıyndarda nasıhattalatyn zorlyq-zombylyq balanyń oıynnan keıin de ozbyr minez tanytýyna sebep bolady» - bul 2010 jyly júrgizilgen zertteý jumysynyń negizgi taqyryby. Aldymen oıynshylar 20 mınýt vıdeooıyn oınaǵan. Munan soń ozbyrlyqqa tekseretin abstraktyly testileýden ótken. Zertteýshiler test nátıjelerin oıynshylardyń úzilis ýaqytyndaǵy oıyn jaıly oıymen baılanystyrǵan. Alaıda olardyń qorytyndysy kóptegen faktorlardy esepke almaıtyn álsiz tájirıbege negizdelgen. Jalpy kórinisti baǵalaýǵa osynyń ózi jetip jatyr. Al mundaǵy «bizdiń zerthanalyq tájirıbemizdiń qorytyndysy «shynaıy álemge» taldaý jasaı alady» degen tirkes, tipten, aqylǵa qonymsyz.

Bul másele tek ǵylymı-zertteý qoǵamdastyǵyna qatysty emes. Tilshiler de qalys qalmaı, kompúterlik zorlyq-zombylyq pen shynaıy ómirdegi zorlyq-zombylyqpen baılanystyryp, taqyryby «men mundalap» turatyn maqala jazý múmkindigin jibermeıdi. Mundaı otqa maı quıatyn áreket – abyroıly is emes.

Qoǵamdyq pikirdiń kúshi

Grand Theft Auto oıyndar serıasyn shyǵarǵan Rockstar North kompanıasy 2003 jyly Manhunt stels-horroryn (qolasty quraldardyń kómegimen dushpandaryn asqan qatigezdikpen óltiretin vıdeooıyn janry) jasady. 2004 jyly bolǵan ólim oqıǵasyna aǵattyqpen oıyn qatysy bar dep tanylǵan. Ol parlament músheleri men brıtandyq ishki ister komıtetiniń tóraǵasy Keıt Vazdyń tabloıdynyń kinásinan edi.

«Marqumnyń ata-anasynyń oıynsha, balasyn aıýandyqpen óltirgen adam Manhunt vıdeooıynynyń yqpalynda bolǵan» , - deıdi ol qaýymdar palatasynda.

Polısıa qyzmetkerleri jatyn bólmeden tabylǵan oıynnyń kóshirmesi jaıly málimdegen. Artynsha oıynnyń marqum 14 jastaǵy Stefan Pakırge tıesili bolǵany anyqtalǵan. Al qatigezdikpen óltirýiniń sebebi esirtkimen baılanysty tonaý árekti bolǵan. Sot prosesi kezinde aıyptaýshy, qorǵaýshy tarap ta, sýdıa da jasóspirim ólimine vıdeooıynnyń qatysy joq ekendigimen kelisken-di. Biraq bul ýaqytta Manhunt oıynyna birneshe rıteılermen tyıym salynǵan edi.

Al naqty derekterdi eskere bermeıtin qoǵamdyq pikir úshin oıyn men ólim arasyndaǵy baılanys joǵalyp kete almady.

The Daily Mail basylymy mynadaı taqyryppen jaryq kórdi: «Jasóspirim Manhunt stılindegi óltirý áreketiniń nátıjesinde kóz jumdy». Maqalaǵa oıynnyń jasóspirim ólimine qatysy joq ekendigi dáleldengenge deıin jarıalanǵan. Alaıda basylym Mahhunt oıynyna tyıym salýǵa baǵyttalǵan narazylyq sharalaryn bastap ketken edi.

Úsh jyldan keıin oıynnyń ekinshi bólimi jaryq kórdi. Oǵan qalyń buqara kózqarasynyń qandaı bolary aıqyn edi. Arada bolǵan pikirtalastarǵa qaramastan, fılmderdi saralaý jónindegi brıtandyq búro (BBFC) Manhunt 2 oıynyn maquldamady. Oıyn eresekterge arnalǵanymen, ondaǵy zorlyq-zombylyqqa, qatigezdikke toly kórinister shekten tys kóp. Degenmen qatigezdik boıynsha oıyndy búkil álemge belgili «Ara» fılmimen salystyrýǵa kelmeıdi. Sondyqtan BBFC-diń buqarany oıynnan katań túrde shekteý jónindegi sheshiminiń ádildigine sený qıyn. Bálkim, munda BAQ tarapynan kórsetilgen qysym sep bolǵan bolar. Biregeı jaǵdaı bolǵanymen, ol aqparatty durys taratpaý, negizsiz tujyrymnyń saldary qandaı bolatynyn kórsetedi.

90-jyldardaǵy urpaq

Joǵaryda tilge tıek etken ǵalymdar jumysy –shynymen de biregeı. Vıdeooıyndardaǵy qatigezdik máselesine negizdelgen eńbektiń ataýy: «Ata-analar men balalarǵa júrgizilgen Eıvondyq longıtúdti zertteý jumysynyń (ALSPAC) nátıjesinde alynǵan derekter negizindegi vıdeooıyndardyń balalarǵa yqpaly, minez-qulqynda ózgerister paıda bolýy men kúızeliske túsýi jónindegi anyqtamalyq ǵylymı-zertteý jumysy».

«Meniń oıymsha, munyń bári jańalyqtarda berilip jatqan aqparattan týyndaıtyn túńilýge baılanysty. Jańalyqtarda ne bárin asyra siltep, ulǵaıtyp jetkizedi, ne naqty dálel-dáıektemesiz málimdeme jasaıdy. Doktor Súzan Geıdj (baıandama avtorlarynyń biri) 90-jyldardaǵy balalarǵa júrgizilgen zertteý jumysynyń nátıjesimen tanysyp, taldaǵan. Sonda biz izdegen saýalymyzdyń jaýabyn sol derekterden nege izdemeımiz degen oıǵa keldik. Bizdi qarjylandyrǵan eshkim bolmady. Jumysymyzdan bos ýaqytymyzda osy máselemen aınalystyq», - deıdi avtorlardyń biri, Bat Spa ýnıversıtetiniń doktory Pıter Echels.

90-jyldardyń balalary (The Children of the 90's) – 1991-1992 jyldar aralyǵynda Ulybrıtanıadaǵy Eıvon graftyǵynda dúnıege kelgen 14 500 baladan turatyn top. Olardyń barlyǵy ata-analar men balalardyń Eıvondyq longıtúdti zertteý jumysyna (ALSPAC) qatysqan. Longıtúdti zertteý jumysy – qatysýshylary uzaq ýaqyt boıy baqylaýda bolatyn taldaýdyń ǵylymı ádisi. Keńinen qamtý – bul ádistiń eń negizgi artyqshylyǵy. Sonymen qatar klınıkalyq zertteý derekteri men vıdeoıyndarǵa júrgizilgen zertteý jumysy derekteriniń qosyndysy da – óte baǵaly. Árıne, zertteý jumysynda kemshilikter joq emes. Biraq ol munan keıingi ǵylymı izdenisterge negiz bola alady.

Kondýtıvti buzylýlardy zertteý 8-9 jas aralyǵyndaǵy balalar arasynda júrgizildi. Olardyń qandaı oıyndar oınap, qandaı janrlarǵa qyzyǵýshylyq tanytatyny da baqylaýǵa alynǵan. Bala 15 jasqa tolǵanda erekshe statısıkalyq ádisterdiń kómegimen ozbyrlyqtyń ózindik ólshemin «ólsheıdi». Munan keıin atalǵan qos erekshelik arasynda baılanys bar-joqtyǵyn anyqtaýǵa bolady. Kondýktıvti buzylý – balalar men jasóspirimder minez-qulqyndaǵy bir-birimen baılanystaǵy jaǵymsyz reaksıalardyń jıyntyǵy. Ádette ol 1-den (kondýtıvti buzylýdyń bolý múmkindigi tómen) 6-ǵa (kondýtıvti buzylýdyń bolý múmkindigi joǵary) deıingi deńgeıden turatyn shkalamen ólshenedi. Kondýtıvti buzylýlar ozbyr nemese basqa da áleýmetke qarsy árekettiń qaıtalanýynan baıqalady.

«Bizdiń eńbegimizdiń ereksheligi sol, biz belgili bir mánmátinnen baılanys izdeýge tyryspaımyz. Iaǵnı «eger qatigezdikti nasıhattaıtyn vıdeooıyndar oınasańyz, ozbyr bola túsesiz» dep kesip aıtýdan aýlaqpyz. Eger adamdar 8-9 jasta oınaǵan túrli janrdaǵy oıyndardy alyp, ár túrli qosymsha faktorlarmen testileý júrgizer bolsaq, onda bala 15 jasqa tolǵanda minez-qulyqta ózgeristerdiń paıda bolý múmkindigi artady (19%-ǵa deıin). Bul múldem oıyn oınamaǵan nemese oıjumbaqtar sheshken adamdarmen salystyrǵandaǵy kórsetkish. Munan soń, ataýyn unatpasam da aıtýǵa týra keledi, vıdeooıyndardyń «qatigezdigi» jónindegi kategorıany alamyz. Eger siz «atyspaq» oıyndar oınasańyz, minez-qulyqta ózgeristerdiń paıda bolý múmkindigi, qatigezdikti úndeıtin oıyndar oınamaıtyndarmen salystyrǵanda, taǵy da 19%-ǵa artady. Demek bul degen sizdiń minez-qulqyńyz jaǵymsyz jaqqa ózgerdi ne buzyldy degen sóz emes. Tek ozbyrlyq tanytýǵa anaǵurlym beımi bola túsesiz», - deıdi Echels.

Bári jalǵan

Mundaı statısıkany qalaı túsindirý kerek? Eń negizgi másele osynda jatyr. Joǵarydaǵy kórsetkishtegi 19% aıtarlyqtaı qaýipti kórinedi. Alaıda bul san oıynnyń tikeleı saldarynan buryn, qandaı da bir ózara baılanysqa, úrdiske qatysty. Minez-qulyqtyń eń joǵarǵy (altynshy) deńgeıdegi ózgeriske ushyraý qaýpi – óte tómen (1815 balanyń 26-synda baıqalǵan). Munda negizgi ról oınaıtyn – syrtqy faktorlar. Olardyń keıbiri zertteý jumysynda eskerilgenimen, keıbiri eskerýsiz qalǵan.

«Eger siz vıdeooıyndar oınaıtyn bolsańyz, ol minez-qulqyńyzda kondýktıvti buzylýlar paıda bolady degendi ańǵartpaıdy. Bul máseleniń tek bir jaǵy ǵana. Eger statısıkalyq qateliginiń mánine nazar aýdarsańyz, ondaǵy kórsetkishtiń aıtarlyqtaı joǵary ekendigin ańǵarasyz. Iaǵnı 0,5-ten joǵary. Demek mundaǵy ózara baılanysqa yqpal etetin ózge de faktorlar bar dep joramaldanady», - dep túsindiredi Echels.

Kondýtıvti buzylýlar jónindegi zertteý jumysynda kóterilgen máselede nazar aýdarýǵa turarlyq belgili bir ózara baılanys bar ekendigi týraly sóz bolady. Alaıda onda birjaqty tujyrym joq. Sonymen qatar bul ózara baılanys – aıtarlyqtaı álsiz. Zertteý jumysynyń qorytyndysyn qatigezdikti nasıhattaıtyn vıdeooıyndar men minez-qulyqtaǵy ozbyrlyq arasynan ózara baılanys tapqan basqa da zertteý jumystary jáne anyqtalǵan, senimdi málimdemelermen qatrlastyra qarastyrý qajet. Al osy tárizdes tujyrymdardyń senimsiz qabyldanatyny zertteý jumysyndaǵalymdarǵa kezdesken qıyndyqtardy ańǵartady.

Janr máselesi

Qatigezdikti úndeıtin vıdeooıyndar men ozbyrlyq máselesin olardyń anyqtamasy men toptastyrylýy qıyndata túsedi. 90-jyldardaǵy balalarǵa júrgizilgen zertteý jumysy 1991 jyly bastalǵan. 8-9 jas aralyǵynaǵy balalar oınaǵan «atyspaq» oıyndar Golden Eye 007, Medal of Honor nemese Quake III túrinde bolǵan. Bulardyń bári – ózge dáýirge tán oıyndar. Olar búgingi kúngi Call of Duty, Halo oıyndaryna uqsamaıdy. Sońǵysy –aldyńǵylaryna qaraǵanda anaǵurlym shynaıy ári onlaın túrinde oınaýǵa múmkindik beredi.

«Atyspaq» ataýy – búgingi shýterlerden buryn, eki ólshemdi eski oıyndarǵa qatysty. Mundaǵy aıyrmashylyq kózge urardaı úlken kórinbeýi múmkin. Tipti, kópshilik atalǵan eki uǵymdy biriktirip jibergen. Alaıda mundaǵy aıyrmashylyqtyń da ózindik máni bar.

«Saýalnamada adamnyń qandaı oıyndar oınaıtyny jóninde suraq qoıylyp, janrlyq toptastyrý berilgen. Ondaǵy nusqalar aıtarlyqtaı kóp te emes. Biraq anyqtalǵandaı, «atyspaq» pen FPS (birinshi jaq shýter) eki túrli topqa bólinedi. Sondyqtan eger siz Golden Eye 007 oıynyn oınasańyz, «atyspaq» nusqasyn belgileıtin bolarsyz. Dese de ol oıyn janrynyń naqty anyqtamasy bolmaýy múmkin», - deıdi Echels.

Bul boljam tolyq málimettiń ózi qanshalyqty bulyńǵyr túsinilýi múmkin egendigin ańdatady.

«Bizde oıyndardy toptastyrýdyń ońtaıly ádisi joq, - deıdi Echels. – Meniń pikirimshe, janr boıynsha toptastyrý utymdy, jaqsy ádis bola almaıdy. Bizde Portal 2 oıyny resmı túrde «atyspaq» oıyndar tobyna engiziledi. Biraq onda aıtarlyqtaı qatigezdik nemese jarys joq. Bul turǵyda, tipti, keıbir platformerlerdiń (keıipkeri platformalardan sekirip, túrli zattardy jınap, dushpandarymen kúresetin ne olarmen qaqtyǵystan qashatyn kompúterlik oıyn janry) «qatigez» oıyndar qataryna jatatynyn aıta alamyz Mysaly, gýmba qubyjyqtarynyń kózin joıatyn Marıo.

Qysqasha aıtsaq, Portal 2 oıynyn da bir ǵana oıynshy oınaı alatyn rejımdegi birinshi jaq oıjumbaǵyna toptastyrýǵa bolady. Sizdiń qaharmanyńyzdyń zeńbiregi bar. Biraq ol qabyrǵalarǵa oqpen emes, erekshe portaldarmen atady. Sonymen qatar ol oıyn ishindegi ortany baqylaý maqsatynda qoldanylady. Oıyn mazmunyn Call of Duty oıynymen salystyrǵanda ańǵaratynymyz, bul oıyndy «qatigez» oıyndar qataryna qosý aqylǵa qonymsyz.

Qalaı oınaıtynyńyz da mańyzdy

Vıdeooıyndarǵa jasalǵan túrli taldaýlarda oıynnyń kóptegen jaǵy eskerýsiz qalady. Mysaly, oıyn rejımderi men oıynshylardyń ózara árekettestigi. Call of Duty oıynynda jeke oıynshy rejımi, kóp qoldanýshy rejıminiń birneshe túri jáne jarystyq onlaın-rejım bar. Olardyń árqaısysy oıynshynyń erekshe oılaýyn qajet etedi. 

«Sizdiń vıdeoıyndy qalaı oınaıtynyńyz oıynnyń sizge yqpalyna áser etýi múmkin. Oıyndy jalǵyz nemese bir bólmede birneshe adammen birge oınaǵanyńyzdyń da mańyzdy bolýy yqtımal. Sonymen qatar janyńyzdaǵy adamdardyń dostaryńyz ne týystaryńyz ekendiginiń mańyzy bar», - deıdi Echels.

Kondýktıvti buzylýlardy zertteý jumysynda jarys oıyndar men «qatigez» oıyndardy ekige bóledi. Biraq kóptegen zamanaýı vıdeooıyndar mundaı qarapaıym toptastyrýǵa baǵynbaıdy, sebebi olarda eki túrdiń de elementteri kezdesedi. Al zorlyq-zombylyqsyz jarys oıyny Rocket League týraly ne aıtýǵa bolady? Bul oıyn tabıǵatyna janr boıynsha toptastyrý saı kelmeıdi. Sondyqtan onyń oıynshyǵa áserin anyqtaý múmkin emes.

«Atalǵan salada 25 jyl kóleminde zertteý jumystary júrgizilgen. Olardyń kóbin mańyzdy deı almaımyz, - dep biledi Echels. – Olarda máseleniń tájirıbelik jaǵy aqsap tur. Biz kóp nárseni jiberip alyp jatyrmyz. Biz jaǵdaıdy qolǵa ala almaımyz. Vıdeooıyndardyń taldaý nysany retinde jaramsyz ekengdigin naqty aıtý úshin, suraqtyń jaýabyn tabýymyz kerek. Nemese kerisinshe, vıdeooıyndardy zertteýge bolady, biraq naqty áleýmettik jaǵdaıda ǵana. Al dál qazir naqty eshteńe kesip aıta almaımyz».

Sapaly zertteý negizi bolmaǵandyqtan, tek ıdeologıalyq pikirlerdi basshylyqqa alatyn skeptıkterge vıdeooıyndar jaıly pikirtalas barysyna yqpal etýge múmkindik berip otyrmyz. Brıtandyq oıyndar jasaýshy Rockstar North-tvń Manhunt 2 oıyny senzýraǵa ushyraǵaly on jyldan sál az ýaqyt ótti. Bálkim, kúnderdiń kúni bul oıynǵa «Buramaly apelsın» fılmine qaraǵandaı nazar salatyn bolarmyz. 1972 jyly atalǵan fılmdi shekten tys qatigez kórinisteri úshin synǵa alyp, jazǵyrǵan. Nátıjesinde rejıser Stenlı Kýbrık óz fılmin brıtandyq prokattan qaıtaryp alýǵa májbúr bolǵan.

Árıne, kıno men vıdeooıyn – eki túrli dúnıe. Alaıda munda «Buramaly apelsın» fılminde zorlyq-zombylyqtyń nasıhattalýy jónindegi aıyptaýlarǵa rejıser Kýbrıktiń bergen jaýaby mańyzdy.

«Ómirde oryn alyp jatqan jaǵdaılarǵa sebep bolǵandyǵyna baılanysty ónerge jaýapkershilik júkteý – burys amal. Óner ómirge ózgeshe qalyp bergenimen, ol ómirdi jarata almaıdy ári bul ómirdiń sebebi bola almaıdy. Munan bólek, fılmge kúshti sýggestıvti (adamnyń is-áreketine yqpal ete alatyn) sıpat berýge degen talpynys ǵylymmen dáleldengen tujyrymǵa qarsy keledi. Tujyrym boıynsha, tipti gıpnozdan keıin de, adamdy bolmysyna jat áreketti jasaýǵa májbúrleý múmkin emes», - deıdi rejıser.

Vıdeooıyndar balalaryńyzdy qatigezdikke, zulymdyqqa ıtermeleı me? Ókinishke oraı, bul saýal kúni búginge deıin naqty jaýapsyz qalyp otyr. Ciz qalaı oılaısyz? Óz oıyńyzdy tómende qaldyryńyz.

---