InfoHub Logo

Baıaǵy bir ótken zamanda elge qatal Shalqan degen han bolypty. Ol bir kúni erigip otyryp, ishi pysqannan keıin, janyna tazysyn ertip, saýyt-saımanyn kıip, boz jorǵa atqa minip, serýen quryp, saıahatqa shyqty. Jolda kele jatyp, bir dóńniń astynan jumyrtqadaı appaq, ádemi bir jalǵyz úıdi kóredi. Buryn bul jerde eshqandaı qonys ornalaspaǵan, mıdaı jazyq, japan dalada jalǵyz úıdiń turýy óte bir keremet nárse eken. «Nede bolsa men bul úıdiń mán-jaıyn bileıin» dep, han úıge keledi. Úıge kelse, bir jalǵyz adam otyr eken. Ol sondaı asyǵys túrde altyndaı jarqyrap turǵan úlken dastarqannyń ústindegi taý-taý bolyp úıilgen qaǵazdardy birinen soń birin aqtaryp, rettep, ózi-ózimen álek bolyp jatyr. Han ne aıtaryn bilmeı, myna adamnyń asyǵys túrine qarap, tań qaldy da turdy. Kisiden eshqandaı jaýap bolmaǵannan keıin,  Shalqan han ózi jón suraı bastady.

         — Jarqynym, ózińiz tipti asyǵys túrde ekensiz, jaýap kútip áli otyrmyn, bir aýyz suramaýyńyzǵa jol bolsyn. Siz jón suraýǵa erinseńiz, men suraıyn, ruqsat etesiz be? – deıdi.

         Kisi:

         — Surańyz! – dep qysqa jaýap qaıyrady.

         — Meniń suraıtynym, sizdiń jónińizdi bilgim keledi? Buryn bul jerde adam túgil ań da bolmaıtyn, munda tek dıý-periler ǵana meken etetin. Sondyqtan da sizdiń qaıdan kelgenińizdi, bul jerge ne sebeppen turǵanyńyzdy jáne maǵan ne sebepten ún qatpaýyńyzdy surap, bilgim keledi? – deıdi.

         — Bul, bilgińiz kelse, Qudaıdyń óli men tiriniń esebin alatyn tirkeý orny bolady. Munda ólgen adamdardy bir tizimdep, tiri adamdardy bir bólek tizimdep jáne kimniń qandaı adamǵa baratynyn, kimniń qandaı adamdy alatynyn bólek-bólek, ret-retimen jazyp otyrady. Meniń asyǵys túrde sizge jaýap qaıyrmaı otyrýymnyń sebebi - osy, men úshin bir mınýt ýaqyttyń ózi - shyǵyn. Sondyqtan da maǵan taýdaı bolyp úıilgen qaǵazdardy rettep bolǵanymsha, úndeýge bolmaıdy, – deıdi.

         — Jarqynym, meniń jalǵanda kórgen jalǵyz qyzym bar edi. Kózimniń aǵy men qarasyndaı qarashyǵyma kim buıyryp tur eken. Sony tizimnen qarap berseńiz qaıter eken, az ǵana ýaqytyńyzdy men úshin bólińiz, – dep jalynyp suraıdy han. Kisi qynjyla-qynjyla otyryp: «Bir eldi bılep turǵan han ekensiz, kóńilińiz qalmasyn, qarasam qarap bereıin», – dep, sary ala altyn dastarqannyń ústindegi taýdaı bolyp úıilip jatqan qaǵazdardyń ishinen bir top adamnyń tizimin alyp shyǵyp, jazýly kisiniń atyn joǵarydan tómen qaraı bir qarap shyǵyp, bylaı dedi:

         — Seniń qyzyń Qaraótkel shaharynda turatyn Baıshat degen hannyń qolynda bir kúń bar, qyzyń sol kúńnen týǵan quldyń balasyna barady eken, – dep jaýap beredi.

         Hannyń tóbesine zil qara tas túskendeı, ne aıtaryn bilmeı, ańyryp turdy da qaldy. Álden ýaqytta han ózine-ózi: «Joq, joq! Bul ótirik, qyzymdy mundaı adamǵa qosqansha, qylyshyma aqyldasarmyn», – dep, kisimen qosh aıtysty da, úıine qaraı júrdi de ketti.

         Solaı qalyń oıǵa shomylǵan han úıine keldi, júzi sýyq, kóńili qaıaý, esh adamǵa syryn aıtpaıdy, birneshe kún uıqy-kúlki kórmeı kún ótkizedi. Kúnderdiń kúninde hannyń eń jaqyn dos, senimdi ýáziri hanǵa:

         — Jarqynym, siz nege júdep kettińiz? Osynsha nege ýaıymda júrsiz? Káne, syryńyzdy maǵan aıtyńyzshy, qolymnan kelgenshe oryndaımyn, sizdiń tabanyńyzǵa kirgen shógir meniń mańdaıyma qadalsyn, – dep, hannyń aldyna keldi.

         Han:

         — Ózimniń jaqyn dosym ediń, senen ne syrymdy jasyraıyn, – dep, Shalqan han ishindegi barlyq syryn aıtty. «Al, buǵan qandaı aqyl aıtasyń?», – dep aqyl surady. Sonymen Shalqan han ýázirimen kúni-túni aqyldasyp, aqyr aıaǵynda, qaıdan tapsa da sol Qaraótkeldegi shaharǵa baryp, kúńdi óltirý kerek boldy. Osy maqsatpen Shalqan han men ýázir Qaraótkel shaharyna bet túzep, júrip ketti. Birneshe aı, birneshe kún júrip, aryp-ashyp, sharshap, áreń degende Baıshat hannyń eline keldi. Sonymen bular tup-týra Baıshat hannyń alty qanat aq úıine kelip tústi. Baıshat han úıine kelgen qonaqtardy qurmetpen qarsy aldy.

         — Birneshe kún jol júrip sharshap keldi ǵoı, tamaqty aýyzdan qalatyndaı etip, jaqsylap pisir, – dep, Baıshat han ekiqabat áıelge buıyrady da ózi qonaqtardyń qasyna kelip otyrady. Qonaqtar ózderi dýyldasyp, ótken-ketkennen jón surap, qyzý áńgimege kirisýmen boldy. Álden ýaqyttan keıin kúń áıel ádepti, sypaıy júrip kelip: «Taqsyrlar, tamaq ishińizder», – dep, aıtty da shyǵyp ketti. Qonaqtardyń ómirinde kórmegen neshe túrli astary eken. Ózderi de ábden sharshap, shaldyǵyp kelgendikten, kúńsheniń daıarlap ákelgen tamaǵyna qaıran qalyp, ústi-ústine soǵa berdi.

         Shalqannyń esi-derti kúńdi qalaı qolǵa túsirý bolyp otyrdy. Bir mezgilde Shalqan:

         — Iapyrym-aı, mynaý meniń ómirimde jep kórmegen tamaǵym eken, ózi kúńniń bilimpazy ǵoı, neshe túrli tamaqty oıdan shyǵarǵan ba, qalaı sheber jasaıdy. Osy kúni ózimizdiń eldiń tamaǵy jaqpaı júr edi, on kúnge kúńińdi bere tursańyz qaıter edi. Meniń de kúńderim úırensin, – dep, Baıshat hannan suraıdy.

         — Men basqa kisiniń istegen tamaǵyn ishe almaýshy edim jáne kúńim óte aqyldy edi. Siz buryn kórmegen jat qonaq bolǵandyqtan ǵana amalsyz beremin, – dep, qınalyp otyryp jaýap qaıyrdy. Kúńdi qolyna túsirip alǵannan keıin, Shalqan han eline júrmekshi boldy. Beıshara kúńdi arbaǵa salyp alyp, qonaqtar eline bettep júrip ketti. Júrip kele jatyp, bir bıik jardyń jıegine kelgende, kúńdi óltirip, ishin jaryp, jardyń jıegine qaldyryp, ózderi alǵa qaraı júrip ketti. «Al, bálemniń kózin qurttym, endi oǵan buıyryp tur ma eken, taǵy baryp Qudaıdyń tirkeý ornyn kóreıin» dep, úıine tez jetý úshin asyǵyp keledi. Birneshe aı júrip, qýanyshpen úıine kelip, Qudaıdyń tirkeý tiziminen taǵy da baryp bilip edi. Baıaǵy quldyń balasy dep jazýly tur. Biraq han óziniń kózi jetkendikten, nanbaı júre berdi.

         Kúńdi óltirgen jardyń jıeginde bir qarasha úı bar eken. Onda óte kedeı bir kempir men shal turady eken. Bir kúni kempir tezek terip júrip, jardyń ishinde ishek-qarny aqtarylyp jatqan áıeldi kóredi. İshek-qarnymen aralasyp, shyryldap jylaǵan balany kórip, kempirdiń záresi ushyp, sasqanynan oıbaılap, shalyna aıqaı salady. Shal kempirdi qasqyr jaryp jatyr ma dep, ańqalańdap júgirip kelse, álgindeı sumdyqty kóredi. «Iapyr-aı, bul beıshara baıǵusqa kim qastyq istedi eken?» dep, shal jylaýǵa áli kelmeı, álsirep jatqan jas náresteni ishek-qarynnan aryltyp, jırenbesten balany kóterip alyp, áıeldi kómip, úıine keledi. «Ia, Qudaı, dúnıede bala bermep ediń, endi daladan berdiń, ne de bolsa, bul balany qolymnan kelgenshe, qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaımyn», – dep, balany jýyndyryp, kıindirip, emizdikpen sút berip, mápelep, aıalap ósire beredi. Balanyń atyn Jarbolat qoıady. Jarbolat atyna saı quryshtaı berik, qurysh bilek, asqan sheber, talantty, erjúrek bolyp ósedi. Sóıtip, kempir men shaldyń eńbegin aqtaǵan balanyń bilimdiligi, tapqyrlyǵy jer-kókke jaıyla bastaıdy. Osylaısha balanyń dańqy jer jarady. Kúnderdiń kúninde han bir tús kóredi. Biraq ne kórgenin ózi oıana kelip umytyp qalady. Ári oılanyp, beri oılanyp, oıyna túsire almaıdy. Sonan soń elge jar salady:

         — Dúnıede kimde-kim umytyp qalǵan túsimdi taýyp joryp beredi. Egerde osy umytqan túsimdi tapqan adam bolsa, soǵan dúnıedegi jaqsylyqty basyna ornatamyn, – deıdi. Osy sózdi estip, bir sumyraı mystan kempir hanǵa kelip, bylaı deıdi:

         — Taqsyr, osynda bir kempir men shaldyń qolynda asyrandy balasy bar, sizdiń túsińizdi bir tapsa, sol aıtar, – deıdi. Han balany shaqyrtyp, mán-jaıyn surap, umytyp qalǵan túsin aıtqyzady.

         Bala hannyń túsin aıtyp, bylaı joryp beredi:

         — Siz túsińizde bir úlken darıa kóripsiz, onyń eki jaǵy bıik jar, jardyń bir jaǵynda qyryq jylan, ekinshi jaǵynda qyryq aıdahar turady eken. Sýdyń ortasynda ózińiz eken jáne bir qarlyǵash anda-sanda sizdiń aýzyńyzǵa sý quıyp turady eken. Mine, osyny kóripsiz, – dep bala sózin bitiredi. Han: «Ia, dál ózi, osylaı kórgem. Jańa esime tústi ǵoı. Endi osyny joryp ber?» – dedi. Ony bala bylaı jorydy:

         — Qyryq jylan qyryq áıeliń eken, olar sizge qas eken. Qyryq aıdahar qyryq ýáziriń eken, olar da sizge dushpan eken. Darıa – baqytyńyz, qarlyǵash – jalǵyz qyzyńyz, sol ǵana sizge dos eken, – dep jaýap beredi. Han balaǵa qaıran qalyp:

         — Sen kimniń balasysyń, ákeńniń aty kim, shesheń kim? – dep, balanyń tuqym-tuqymyna deıin surap edi, bala jóndi jaýap qaıtarmady. Sonan soń han balanyń ákesin shaqyrtyp alyp:

         — Janyńnyń barynda, myna balany qaıdan aldyń, ákesiniń aty-jónin aıt? – deıdi. Shal syryn aıtpaýǵa tyrysqanymen, erkine qoımaǵan soń, amalsyzdan, qoryqqanynan balanyń mán-jaıyn aıtady. Ony qalaı asyraǵanyn, ákesin de, sheshesin de bilmeıtinin aıtty. Han balanyń jónin bilgennen keıin, «munyń kózin dereý qurtý kerek eken» dep, óziniń baıaǵy ýázirine bylaı dep qaǵaz jazyp beredi:

         «Myna balanyń kózin qurtý kerek, bul anada ózimiz óltirip ketken kúńniń uly eken, tiri qalǵan. Eger óltirmeseń, qyzym osyǵan buıyrady. Óltir, óltir!» – dep jazyp, balanyń ózine ustatyp, ýázirge aparyp ber dep, qoıa beredi. Qarańǵy tún edi, bala ábden sharshap kele jatyp, bir jaryq túsip turǵan terezeniń aldyna kelip, demalyp otyryp, sol jerde uıyqtap qalady. Bul jaryq túsip turǵan tereze hannyń qyzynyń úıi eken. Qyz terezeden jarqyrap túsken bir sáýleni kórip, tańyrqap dalaǵa shyqsa, altyndaı nury jarqyraǵan bir jap-jas bala, kóp júrip qaljyraǵan pishinmen uıyqtap jatyr eken. Qolynda búkteýli qaǵazy bar. Qyz qaǵazdy alyp oqysa, ishindegi jazýdy kórip, ǵashyq bolyp, talyp qalyp, esin jınady da balany oıatyp, qurmettep úıine alyp kelip, balany neshe túrli dámdi taǵamdarmen syılaıdy. Qyz balaǵa óziniń ǵashyqtyǵyn aıtady. Sóıtip balanyń qolyndaǵy qaǵazdy qyz kerisinshe bylaı dep jazyp beredi:

         «Myna balaǵa qyzymdy qos, qyryq kún oıyn, otyz kún toıyn qylyp, qurmetpen ótkiz!» – dep jazyp, ákesiniń qolyndaı qylyp, qolyn qoıyp beredi. Sóıtip balaǵa: «Mynany tez ýázirge aparyp ber», – dep, qoıa beredi. Bala qaǵazdy ýázirge beredi. Ýázir qyz ben balany bir-birine qosady da otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn jasap, qurmetpen ótkizip jatqanda, han toıdyń ústine keledi. Biraq basqa laj taba almaǵan han eriksiz qyzyn berýge kónedi.

         Sóıtip, Jarbolat qyzdy alyp, jaqsy ómir súrip, dúnıeden ótipti.

---