Inersıa. Keńistik jáne ýaqyt
Sabaqtyń taqyryby: Inersıa. Keńistik jáne ýaqyt.
Sabaqtyń maqsaty: Inersıa qubylysy týraly, keńistik jáne ýaqyt uǵymymen jáne olarǵa tán qasıetter týraly tolyq túsinik berý.
Bilimdilik: Denelerdiń qozǵalysyn ınersıamen túsindirý.
Damytýshylyq: Ómirmen baılanystyra mysaldar keltire otyryp, oqýshylardyń sóz baılyǵyn, oılaý qabiletin, oı - órisin damytý.
Tárbıelik:. Pánge qyzyǵýshylyǵyn oıatý, bilim alýǵa yntalandyrý. Termındermen jumys. Jol erejesin saqtaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń tıpi: jańa sabaq.
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, deńgeılik tapsyrmalar (suraqtar) arqyly aldyna maqsat qoıa otyryp oqytý.
Sabaqtyń kórnekiligi: plakat, deńgeılik tapsyrmalar, arbasha, qum, mata. G. Gallıleıdiń portreti.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý bólimi.
İİ. Jańa sabaqqa daıarlyq.
İİİ. Ótken sabaqtardy pysyqtaý.
Taqtaǵa plakat ilinedi. Deńgeılik tapsyrmalar beriledi.
İ deńgeı (1): Dıfýzıa degenimiz qandaı qubylys? Tolyq jaýap.
İ deńgeı (2): Jyldamdyq degenimiz qandaı fızıkalyq shama?
54 km/saǵ m/s - pen órnekte.
İ deńgeı (3): M. V. Lomonosovtyń MKT - ń úsh qaǵıdasyn atańdar.
İİ deńgeı (1): Temperatýra degenimiz qandaı shama? Tolyq jaýap.
T= 73 K t=?
İİ deńgeı (2): Planetalardyń týraly ne bilemiz? tolyq jaýap.
İİ deńgeı (3): 5•105 + 6•103 =...
10•104 - 5•103 =...
10•104: 5•102 =....
İİİ deńgeı (1): Avtomashına 1000 metr joldy 36 km/saǵ jyldamdyqpen júrip ótti. Osy joldy júrýge ketken ýaqytty anyqta.
İİİ deńgeı (2): Ushaq 750 km/saǵ jyldamdyqpen ushyp barady. 2 saǵ ishinde ol qandaı aralyqty ótedi?
İİİ deńgeı (3): Qozǵalys grafıgin syz. V=5 m/s, h0=2 m.
İÚ. Jańa sabaq túsindirý.
Kúndelikti tájirıbeden biz qandaı da bir jyldamdyq alǵan dene biraz ýaqytqa deıin qozǵalysyn saqtaıtynyn bilemiz. Deneniń jyldamdyǵy tek oǵan basqa bir dene áser etkende ǵana ózgeredi.
- jerde jatqan doptyń qozǵalysy.
- oqtyń jyldamdyǵy ol taqtaıdan ótken kezde, kemıdi;
- domalaǵan dop jerge úıkelý saldarynan toqtaıdy.
Tájirıbeni taldaý.
- arbashanyń qum tóselgen jolmen júrgen qozǵalysy;
- qalyń mata jabylǵan jolmen júrgen qozǵalysy;
- tegis jaltyr shyny jolmen júrgen qozǵalysy;
Arbashanyń jolyndaǵy kedergini neǵurlym azaıtqan saıyn, ol uzaǵyraq qozǵalady jáne bul qozǵalys soǵurlym birqalypty túzý syzyqty qozǵalysqa jýyq bolady.
Denege basqa deneler áser etpese, onda ol tynyshtyq kúıinde bolady nemese Jermen salystyrǵanda túzý syzyqty birqalypty qozǵalady. Bul eki jaǵdaıda da deneniń jyldamdyǵy ózgermeıdi.
Basqa deneler áreketin tıgizbegende deneniń jyldamdyǵyn saqtaý qubylysy ınersıa dep atalady (latynsha ınersıa – qozǵalyssyzdyq, áreketsizdik).
Inersıa qubylysy bar ekenin alǵash kórsetken ıtalán fızıgi, astronomy
Galıleo Galıleı. Ol denelerdiń qulap túsý zańdaryn jáne maıatnıktiń terbelis zańdaryn ashqan.
Termoskop – temperatýra ólsheıtin prıbor oılap tapqan. Eń alǵash teleskopty astronomıalyq zertteýler júrgizý úshin paıdalanǵan. Iýpıterdiń serikterin, Kúnniń daqtaryn jáne Sholpannyń fazalaryn ashqan.
Adamdar kúndelikti ómirde ınersıamen jıi ushyrasady. ( slaıd arqyly túsindirý )
- kóliktiń kez kelgen túrinde ketip bara jatqan jolaýshy kólik kenet toqtaǵanda alǵa qaraı eńkeıip, al jyldamdyǵyn kúrt arttyrǵanda, artqa qaraı shalqaıa qısaıatynyn bilesińder.
- qatty júgirip kele jatqan adam nemese taıǵaq jolmen shapshań qozǵalǵan avtomobıl joldyń burylysynda bir kedergige tirelip baryp burylady.
- avtomobıl tejeýishti basqannan keıin de tolyq toqtaǵanǵa deıin birshama jol júredi, sondyqtan, adam joldy kesip ótkende jol erejesin, óziniń qaýipsizdigi úshin saqtaý kerek.
Mehanıkalyq qozǵalysty qarastyrǵanda biz deneniń keńistiktegi ornynyń ýaqyt ótýine baılanysty ózgeretiniń bilemiz. Oqıǵanyń bári keńistik pen ýaqyt ishinde ótedi.
- Keńistiktiń negizgi qasıetterine mynalar jatady: onyń obektıvti bar bolýy, materıamen birtutastyǵy, sheksizdigi, úsh ólshemdiligi (barlyq fızıkalyq obektilerdiń uzyndyǵy, eni jáne bıiktigi bolady ).
Keńistiktiń bir kesindisin, araqashyqtyǵyn ólsheý úshin syzǵyshtan bastap, ár túrli uzyndyq ólsheýish quraldardy paıdalanamyz
Ýaqyt materıamen, qozǵalyspen, keńistikpen tyǵyz baılanysty.
- Ýaqyttyń negizgi qasıetterine mynalar jatady: shynaıy bar bolýy, úzdiksizdigi, táýelsizdigi, bir qalyptylyǵy, bir baǵyttylyǵy ( ýaqyt tek alǵa qaraı, ótkennen bolashaqqa qaraı jyljıdy ).
Ýaqyt arnaýly qural - saǵattyń kómegimen ólshenedi.
Ú. Jańa sabaqty bekitý.
1) Inersıa dep neni aıtamyz?
2) Inersıa qubylysyn kim ashqan, ol týraly ne bilemiz?
3) Keńistiktiń qasıetterin atańdar.
4) Ýaqyttyń qasıetterin atańdar.
** Oılan, tap! Jumbaqtardyń jaýabyn fızıka tilimen túsindirý.
Mysaly: jumbaqtyń jaýaby sý bolsyn. Ol – zattyń suıyq kúıi.
1. Otqa janbas, sýǵa batpas. (muz - zattyń qatty kúıi).
2. Bultty aspannyń júzinde,
Oınaıtyn bul nemene? (naızaǵaı - tabıǵat qubylysy)
3. Ózi zatty quraıdy,
Teńesýge tarazyny suraıdy. (massa - fızıkalyq shama).
4. Júgirip synap kórseter
Jazýly sandy baspaly
Ystyq sýyq ólshener
Tútikti tapshy aspaly (termometr - fızıkalyq qural)
Úİ. Úıge tapsyrma. §28, §29. G. Galıleı týraly mánjazba.
Úİİ. Baǵalaý. Oqýshylardyń baǵalaryn kúndelikterine qoıý.
Sabaqtyń maqsaty: Inersıa qubylysy týraly, keńistik jáne ýaqyt uǵymymen jáne olarǵa tán qasıetter týraly tolyq túsinik berý.
Bilimdilik: Denelerdiń qozǵalysyn ınersıamen túsindirý.
Damytýshylyq: Ómirmen baılanystyra mysaldar keltire otyryp, oqýshylardyń sóz baılyǵyn, oılaý qabiletin, oı - órisin damytý.
Tárbıelik:. Pánge qyzyǵýshylyǵyn oıatý, bilim alýǵa yntalandyrý. Termındermen jumys. Jol erejesin saqtaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń tıpi: jańa sabaq.
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, deńgeılik tapsyrmalar (suraqtar) arqyly aldyna maqsat qoıa otyryp oqytý.
Sabaqtyń kórnekiligi: plakat, deńgeılik tapsyrmalar, arbasha, qum, mata. G. Gallıleıdiń portreti.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý bólimi.
İİ. Jańa sabaqqa daıarlyq.
İİİ. Ótken sabaqtardy pysyqtaý.
Taqtaǵa plakat ilinedi. Deńgeılik tapsyrmalar beriledi.
İ deńgeı (1): Dıfýzıa degenimiz qandaı qubylys? Tolyq jaýap.
İ deńgeı (2): Jyldamdyq degenimiz qandaı fızıkalyq shama?
54 km/saǵ m/s - pen órnekte.
İ deńgeı (3): M. V. Lomonosovtyń MKT - ń úsh qaǵıdasyn atańdar.
İİ deńgeı (1): Temperatýra degenimiz qandaı shama? Tolyq jaýap.
T= 73 K t=?
İİ deńgeı (2): Planetalardyń týraly ne bilemiz? tolyq jaýap.
İİ deńgeı (3): 5•105 + 6•103 =...
10•104 - 5•103 =...
10•104: 5•102 =....
İİİ deńgeı (1): Avtomashına 1000 metr joldy 36 km/saǵ jyldamdyqpen júrip ótti. Osy joldy júrýge ketken ýaqytty anyqta.
İİİ deńgeı (2): Ushaq 750 km/saǵ jyldamdyqpen ushyp barady. 2 saǵ ishinde ol qandaı aralyqty ótedi?
İİİ deńgeı (3): Qozǵalys grafıgin syz. V=5 m/s, h0=2 m.
İÚ. Jańa sabaq túsindirý.
Kúndelikti tájirıbeden biz qandaı da bir jyldamdyq alǵan dene biraz ýaqytqa deıin qozǵalysyn saqtaıtynyn bilemiz. Deneniń jyldamdyǵy tek oǵan basqa bir dene áser etkende ǵana ózgeredi.
- jerde jatqan doptyń qozǵalysy.
- oqtyń jyldamdyǵy ol taqtaıdan ótken kezde, kemıdi;
- domalaǵan dop jerge úıkelý saldarynan toqtaıdy.
Tájirıbeni taldaý.
- arbashanyń qum tóselgen jolmen júrgen qozǵalysy;
- qalyń mata jabylǵan jolmen júrgen qozǵalysy;
- tegis jaltyr shyny jolmen júrgen qozǵalysy;
Arbashanyń jolyndaǵy kedergini neǵurlym azaıtqan saıyn, ol uzaǵyraq qozǵalady jáne bul qozǵalys soǵurlym birqalypty túzý syzyqty qozǵalysqa jýyq bolady.
Denege basqa deneler áser etpese, onda ol tynyshtyq kúıinde bolady nemese Jermen salystyrǵanda túzý syzyqty birqalypty qozǵalady. Bul eki jaǵdaıda da deneniń jyldamdyǵy ózgermeıdi.
Basqa deneler áreketin tıgizbegende deneniń jyldamdyǵyn saqtaý qubylysy ınersıa dep atalady (latynsha ınersıa – qozǵalyssyzdyq, áreketsizdik).
Inersıa qubylysy bar ekenin alǵash kórsetken ıtalán fızıgi, astronomy
Galıleo Galıleı. Ol denelerdiń qulap túsý zańdaryn jáne maıatnıktiń terbelis zańdaryn ashqan.
Termoskop – temperatýra ólsheıtin prıbor oılap tapqan. Eń alǵash teleskopty astronomıalyq zertteýler júrgizý úshin paıdalanǵan. Iýpıterdiń serikterin, Kúnniń daqtaryn jáne Sholpannyń fazalaryn ashqan.
Adamdar kúndelikti ómirde ınersıamen jıi ushyrasady. ( slaıd arqyly túsindirý )
- kóliktiń kez kelgen túrinde ketip bara jatqan jolaýshy kólik kenet toqtaǵanda alǵa qaraı eńkeıip, al jyldamdyǵyn kúrt arttyrǵanda, artqa qaraı shalqaıa qısaıatynyn bilesińder.
- qatty júgirip kele jatqan adam nemese taıǵaq jolmen shapshań qozǵalǵan avtomobıl joldyń burylysynda bir kedergige tirelip baryp burylady.
- avtomobıl tejeýishti basqannan keıin de tolyq toqtaǵanǵa deıin birshama jol júredi, sondyqtan, adam joldy kesip ótkende jol erejesin, óziniń qaýipsizdigi úshin saqtaý kerek.
Mehanıkalyq qozǵalysty qarastyrǵanda biz deneniń keńistiktegi ornynyń ýaqyt ótýine baılanysty ózgeretiniń bilemiz. Oqıǵanyń bári keńistik pen ýaqyt ishinde ótedi.
- Keńistiktiń negizgi qasıetterine mynalar jatady: onyń obektıvti bar bolýy, materıamen birtutastyǵy, sheksizdigi, úsh ólshemdiligi (barlyq fızıkalyq obektilerdiń uzyndyǵy, eni jáne bıiktigi bolady ).
Keńistiktiń bir kesindisin, araqashyqtyǵyn ólsheý úshin syzǵyshtan bastap, ár túrli uzyndyq ólsheýish quraldardy paıdalanamyz
Ýaqyt materıamen, qozǵalyspen, keńistikpen tyǵyz baılanysty.
- Ýaqyttyń negizgi qasıetterine mynalar jatady: shynaıy bar bolýy, úzdiksizdigi, táýelsizdigi, bir qalyptylyǵy, bir baǵyttylyǵy ( ýaqyt tek alǵa qaraı, ótkennen bolashaqqa qaraı jyljıdy ).
Ýaqyt arnaýly qural - saǵattyń kómegimen ólshenedi.
Ú. Jańa sabaqty bekitý.
1) Inersıa dep neni aıtamyz?
2) Inersıa qubylysyn kim ashqan, ol týraly ne bilemiz?
3) Keńistiktiń qasıetterin atańdar.
4) Ýaqyttyń qasıetterin atańdar.
** Oılan, tap! Jumbaqtardyń jaýabyn fızıka tilimen túsindirý.
Mysaly: jumbaqtyń jaýaby sý bolsyn. Ol – zattyń suıyq kúıi.
1. Otqa janbas, sýǵa batpas. (muz - zattyń qatty kúıi).
2. Bultty aspannyń júzinde,
Oınaıtyn bul nemene? (naızaǵaı - tabıǵat qubylysy)
3. Ózi zatty quraıdy,
Teńesýge tarazyny suraıdy. (massa - fızıkalyq shama).
4. Júgirip synap kórseter
Jazýly sandy baspaly
Ystyq sýyq ólshener
Tútikti tapshy aspaly (termometr - fızıkalyq qural)
Úİ. Úıge tapsyrma. §28, §29. G. Galıleı týraly mánjazba.
Úİİ. Baǵalaý. Oqýshylardyń baǵalaryn kúndelikterine qoıý.
You Might Also Like
