InfoHub Logo

Qaraǵandy oblysy Jezqazǵan qalasy
№1 orta mektebi 1 «B» synyp oqýshysy Álken Temirlan
Jetekshisi: Jandıldaeva Jýmagýl Tólepbaıqyzy
Taqyryby: Itmuryn ósimdiginiń emdik qasıetteri

Maqsaty:
Itmuryn ósimdigi jáne onyń paıdasy jaıly maǵlumat berý.
Dárilik ósimdikter, shıpaly ósimdikter-medısınada emdeý jáne aýrýdyń aldyn alý maqsatynda qoldanatyn ósimdikter. Dárini kóbinese jabaıy ósimdikterden alady. Onyń birine ıtmuryn ósimdigin jatqyzýǵa bolady. Sondyqtan ıtmuryn ósimdigimen tanysa otyryp, onyń ósý ortasynmen de tanysý.
Mindeti:

1. Itmuryn ósimdigi jaıly negizgi túsinik berý
2. Shıpaly ıtmurynnyń paıdalaný jolyna qaraı jikteý
3. Ósimdikke bıologıalyq sıpattama berý
4. Hımıalyq quramyn anyqtaý

Ózektiligi:

Itmuryn óte paıdaly ósimdik ekenine kóz jetkizý boldy.

Kútiletin nátıje:
Dárilik ósimdikter keptirilgen shóp, shaı, untaq t.b. túrinde qoldanylady. Dárilerdi daıyndaý úshin shıkizat retinde paıdalanylatyn dárilik ósimdikterdiń bólek iriktelýi týraly zertteý. Dárini kóbinese jabaıy ósimdikterden alymyz. Kóptegen ósimdikterdiń emdik qasıetteri bar ekeniń zertteý týraly jáne ony paıdalaný joldary týraly zertteý. Olardy dárilik ósimdikter dep aıtý. Osy zamanǵy keıbir eń tańdaýly dáriler jabaıy ósimdikterden alady. Onyń ishinde ıtmuryn ósimdiginiń dárilik qasıetiniń kezdesýi týraly.

Kirispe
Itmuryn – raýshan gúlder tuqymdasyna jatatyn japyraq tastaıtyn buta ne shyrmaýyq ósimdikter týysy. Qazaqstanda kezdesetin 25 túrdiń ishindegi eń ádemisi.
Respýblıkanyń (Altaı, Tarbaǵataı, Jońǵar Alataýy) saı, Ortalyq jáne Ońtústik-shyǵys bóliginde taýda, jazyqta, qorym tastarda, betkeılerde, ormandarda, dymqyl topyraqty jerlerde butalar arasynda ósedi. Ylǵaldy jaqsy kóredi, topyraqtyń da, aýanyń da ylǵaldyǵyna sezimtal, bıiktigi 2 metrge deıin súr-qoshqyl tústi, qabyǵy bar, sabaǵymen butaqtaryusaq tikenekti. Ótkir tikenekter barlyq týys túrlerine tán, olar janýarlardyń jep qoıýynan saqtaıdy.Japyraǵy kúrdeli, taq qaýyrsyndy, ádette 2-3-ten juptasqan kólemdi elıps tárizdi, jıegi ara tisti, al astyńǵy jaǵyn qoıý da jumsaq túk basqan.
Gúli qos jynysty, durys gúl (aktınomorfty) tostaǵanshasy jińishke jasyl tústi, kúltesi ashyq kúlgin nemese qyzǵylt tústi. Tostaǵanshalar men kúlteler sany birdeı (5ten), atalyq pen analyqtary kóp (sany anyqtalmaǵan), gúli kólemdi (dıametri 6 sm-ge deıin), úzyn gúl tabanyna kóbinshe jalǵyzdan, sırek toptasyp bekıdi. Ashyq tústi gúliniń hosh ıisi jándikterdi ózine tartady, ara, úlken tozań jeıtin qońyzdar, bir gúlden ekinshi gúlge ushyp-qonyp júrip aıqas tozańdandyrady. Keıde jándikter gúldi túnep shyǵatyn oryn retinde paıdalanady, óıtkeni keshke qaraı gúlderdiń kúlteleri, jabylady.
Itmúryn shildede gúldeıdi, tamyzda jabaı raýshanjemis beredi. Raýshan týysynyń jemisi týraly tolyǵyraq aıtsaq artyq bolmas. Raýshan týysynyń jıdegi shyndyǵynda da jalǵan jemis, qurylysy kúrdeli, kúlte japyraqshalarynyń qumyra nemese bokal tárizdi bolyp, qabyrǵalarynyń ishki jaǵynda bekingen kóptegen sarǵysh jańǵaqtar, qoıý da qattylaý túktermen bólingen. Biz sýrettep otyrǵan túrdiń jemisi pisip-jetilgen qoıý, ashyq-qyzyl tústi. Ushynda túspeıtin qúrǵaq tostaǵansha japyraqshalary barlyq raýshandar men jabaıy raýshandarǵa tán. Keıbir túrleri ejelden belgili baýda ósiriletin raýshandardyń arǵy tegi bolyp tabylady. Bizdiń eramyzǵa deıingi 4 myń jyldyqqa jatatyn Altaıdyń kómbelerinen tabylǵan metal aqshalarda da baýda ósiriletin raýshandar beınelengen. Qazirde jabaıy raýshandar suryptaýda jáne mádenı raýshandardyń sapasyn
jaqsartýda qoldanady. Itmúrynnyń ereksheligi — baǵaly vıtamınderge baı, jemisi jáne odan daıyndalǵan medısınada negizinen asqazan jáne baýyr aýrýlaryn emdeýge qoldanylady, gúlderin shaıdyń ornyna paıdalanýǵa bolady, kúltelerden daıyndalǵan efır maıy — parfúmerıa óndirisinde paıdalanylady.
Itmuryn – raýshangúlder tuqymdasyna jatatyn kópjyldyq butaly ósimdik. Bıiktigi 2 metr. Butalary tikenekti. Itmuryn jer sharynyń qońyrjaı jáne sýbtropıkalyq aımaqtarynyń barlyq jerlerinde ósedi. 500-ge jýyq túri bar. Tabıǵatta taýly-tasty jerlerde, betkeılerde, ormanda, sý jaǵalaýynda ósedi. Tabıǵı túri Qazaqstannyń barlyq taý bókterlerinde ósedi. Itmurynnyń ekpe túrleriniń barlyǵyn derlik raýshan (roza) dep ataıdy. Halyq arasynda ıtmurynnyń «jabaıy raýshan» degen ataýy keńinen qoldanylady. Itmurynnyń gúli aq, qyzǵylt, sary tústi, dıametri 4-6 sm, hosh ıisti, jaı kúlteli jáne gúlparly da túrleri bar. Mamyr, maýsym aılarynda gúldeıdi. Jemisi tamyz, qyrkúıek aılarynda pisedi. Jemisi sopaqsha kelgen jyltyr, túsi qyzyl nemese qyzǵylt-sary bolady.

Jabaıy raýshan deıdi eken,
Itmuryndy el keıde.
Pisedi eken jemisi,
Qarasha aıy kelgende.
Onda askorbın qyshqyly
Senesiń be
Kóp dese.
Elý ese-
Lımonnan,
Qaraqattan on ese.

Itmurynnyń quramynda Mendeleev kestesiniń jartysy bar deýge bolady. Itmurynnyń tamyry, japyraǵy, jemisi adam aǵzasyna óte shıpaly. Quramyndaǵy askorbın qyshqyly qaraqatqa qaraǵanda 10 ese, lımonǵa qaraǵanda 50 ese artyq mólsherde bolady. Medısınalyq turǵydan ıtmurynnyń qundylyǵyn onyń quramynda kóp mólsherdebolatyn S dárýmeni arttyrady. Sonymen qatar ıtmurynnyń quramynda V, K, Rdárýmenderi, tuqymynda E dárýmeni, karotın, qant, sondaı-aq, ılik, pektındi, boıaýlyq zattar, organıkalyq qyshqyldar, mıneraldy zattar, makro mıkroelementter bolady. Medısınada ıtmuryndy polıvıtamın retinde, aǵzada dárýmender jetispegende, aterosklerozǵa qarsy, qan qysymy kóbeıgende, qan azdyqqa, ımýnıtetti kóterýge, synǵan súıekti tez bitiretin jáne baýyr aýrýlaryn emdeıtin dárilik ósimdik retinde paıdalanady. Itmurynnan tosap jasaıdy. Jemisin keptirip, qysta tumaýǵa qarsy qaınatyp ishedi. Gúlderin shaıǵa qosyp buqtyryp ishedi. Ádemi gúlderiniń arqasynda kógaldandyrýda keń qoldanysta. Butaǵy tikenekti bolǵandyqtan, qorshaýdyń ornyna ósirýge de bolady.

Itmuryn
Itmuryn shaıy antıoksıdanttar, flavonoıdter, dárýmender (S, K), mıneraldarǵa baı. Dıareıa aýrýy kezinde ishýge keńes beremiz.
Trılodjı
Itmuryn maıy erin bálzamy 7ml/0.24oz
• Últra nárlendiretin kremdi erin bálzamy
• Quramynda erindi nyǵaıtyp, túzeıtin, ylǵaldandyratyn rastalǵan organıkalyq ıtmuryn maıy bar
• Sergitip, salqyndatatyn buryshty jalbyz maıy qosylǵan
• Erindi jumsartyp, jaılandyratyn jumsartqysh kakao maıymen qanyqqan
• Qorshaǵan ortanyń zaqymdaıtyn áserinen erindi qorǵaıdy
• Tegis, saýyqqan kórinetin erin ashady

Asqazandy shóppen emdeýge bolady
Cyrqattanyp qalǵan kezderi mindetti túrde qymbat antıbıotıkterdi paıdalaný shart emes.Men asqazandy ártúrli hımıalyq preparattarmen ýlaı bergennen góri bir mezgil ájelerimizden beri qaraı kele jatqan, neshe ǵasyr tájirıbeden ótken resepterge de mán bergen durys dep esepteımin.
Mysaly, ózim gastrıtten dál sol ájeler resepti boıynsha qulan-taza jazyldym. Oqyrmandarmen ózime jasaǵan emdi usynǵym keledi. Búginde asqazan aýrýymen aýyratyndar kóp ekenin bilgendikten de, múmkin bir daýasy tıip qalar.Gastrıtten emdelýdi bastamastan buryn, aldymen birinshi kezekte barlyq qara jáne jańa pisken nan ónimderinen bas tartqan durys. Tek kepken túrdegi bıdaı nan men 1-2 sortty unnan pisirilgen nandy ǵana paıdalaný kerek. Býlochka, tátti nan-toqashtardy aýzyńyzǵa almańyzdar. Sol sekildi et, balyq, sańyraýqulaq, tomat soýsy, qysha (gorchısa), ashshy salattar men kofe, jańa syǵylǵan shyryndar (ol asqazan sólin titirkendiredi), qýyrylǵan et, keptirilgen jemis, burshaq, dolana, askók pen petrýshkany as rasıonynan alyp tastaýǵa týra keledi. Sonda nemen tamaqtanamyz degen saýaldyń týýy oryndy. Tek qana qaınatylǵan jáne sý býynda daıyndalǵan taǵamdardy jegen abzal. Kúnine 5-6 ret az-az porsıadan jeńizder. Itmuryn (shıpovnık) qaınatpasyn ishińizder, ony shaı sekildi demdeý kerek. Al kúnige uıyqtar aldynda 200 gram sút ishý qajet.Osylardy ádetke aınaldyrǵannan keıin baryp, shóppen emdelýge kirisýge bolady. Aq sámbi taldyń (belaıa ıva) 1 gram qabyǵyn, 2 gram ıirtamyr tamyry (koren aıra), aqqaıyń japyraǵy, kádimgi búrgen (kalına), jaýjapyraq pen qara qaraqat japyraǵy, 3 gramnan tolǵaq shóp (zolototysáchnık) jáne jalbyz (máta), 4 gram ekpeli kendir dáni, 5 gram shaıqýraı men sasyq shópke (pýstyrnık) 1 as qasyq maıdalanǵan ıtmuryn jemisin termosqa salyp, ústine 500 ml qaınaǵan sý quıý kerek. Ony tań atqansha tundyryp qoıý qajet. Tańerteń ony súzgiden ótkizip, birdeı úsh bólikke bólý kerek te, kúnine úsh mezgil tamaqtyń aldynda 20-30 mınýt buryn ishý kerek. Bul emdi 1,5-2 aı qabyldaǵan durys. Tabıǵattyń syıy adamnyń aǵzasyn syrqattan birtindep, birjola jazyp shyǵatynyna kózim jetti. Tek shydamdy bolǵan jón. Batpandap kirgen aýrý mysqaldap shyǵady deıdi ǵoı.

Paıdalanylǵan ádebıet

1. ↑ Qazaq ensıklopedıasy, 2 tom;

---